ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ

• Καταγωγή
• Ο Ασκληπιός γιατρός
• Θάνατος και απαθανάτιση
• Άλλες πληροφορίες
• Λατρεία
• Ο Aesculapius των Ρωμαίων
• Οι παρενέργειες του μύθου: Αλέξανδρος (ο ψευδομάντης) και Ασκληπιός

(αστερισμός)

 

Καταγωγή

Ο Ασκληπιός είναι ο καρπός του έρωτα του θεού Απόλλωνα και μιας θνητής, το όνομα της οποίας ποικίλλει ανάλογα με τις τοπικές παραδόσεις.

 

Η εκδοχή του Πινδάρου

Ο Πίνδαρος, στον Πυθιόνικο για τον Ιέρωνα τον Συρακόσιο, παραδίδει την ιστορία της γέννησης του Ασκληπιού, καρπό του έρωτα του θεού της μαντικής για την Κορωνίδα, κόρη του Θεσσαλού βασιλιά Φλεγύα. Εκείνη, τον καιρό που περίμενε το παιδί της και ενάντια στη βούληση του πατέρα της που ήθελε άλλο γάμο, δόθηκε στον Ίσχη, γιο του Έλατου και αδελφό του Καινέα. Και ο Απόλλωνας την κουρούνα που του έφερε την είδηση (άλλοι λένε ότι η τέχνη του του αποκάλυψε την αλήθεια) την καταράστηκε και από άσπρη που ήταν την έκανε μαύρη. (Εικ. 585) Όσο για την Κορωνίδα, τη σκότωσε για την απιστία της. Αλλά όπως ο Δίας δεν μπορούσε να αφήσει τον γιο του Διόνυσο να καεί μαζί με τη μητέρα του Σεμέλη και τράβηξε το παιδί από τα σπλάχνα της, το ίδιο και ο Απόλλωνας, άρπαξε το μωρό από την κοιλιά της μάνας του, την ώρα που το σώμα της Κορωνίδας καιγόταν στη νεκρική πυρά.^[6] (Εικ. 586, 587, 588, 589, 590, 591, 592, 593, 594)

Παραλλαγή στην εκδοχή του Πινδάρου θέλει την Άρτεμη να σκοτώνει την Κορωνίδα για την ύβρη που διέπραξε η θνητή απέναντι στον θεϊκό αδελφό της και τον Ερμή να σώζει το παιδί από την πυρά (Παυσ. 2.26.4).

 

Η εκδοχή της Επιδαύρου

Για να εξηγηθεί η έντονη παρουσία του Ασκληπιού στην Επίδαυρο της Πελοποννήσου, ο καταγωγικός μύθος του ήρωα και θεού της ιατρικής τροποποιήθηκε ελαφρά. Ο παππούς του Φλεγύας ήταν πολεμοχαρής ληστής που ήρθε στην Πελοπόννησο υποτίθεται για να την επισκεφθεί και να τη θαυμάσει, στην πραγματικότητα όμως για να διαπιστώσει το μάχιμο των κατοίκων και πόσοι ήταν, ώστε να καταστρώσει το σχέδιό του για να την καταλάβει. Τον συνόδευε η κόρη του που δεν του είχε αποκαλύψει την εγκυμοσύνη της από τον Απόλλωνα. Με το που έφτασαν στη γη των Επιδαυρίων, η Κορωνίδα γέννησε, στους πρόποδες του βουνού που τότε ονομαζόταν Μύρτιο, Τίτθιο στην εποχή του Παυσανία. Το παιδί που γέννησε το άφησε εκτεθειμένο στο βουνό. Κι εκείνο επιβίωσε χάρη σε μια κατσίκα που το θήλασε και σε ένα σκύλο που το προστάτευε από άλλα ζώα. Ο κύρης των δυο ζώων, ο βοσκός Αρέσθανας, βγήκε σε αναζήτηση της χαμένης κατσίκας -γιατί βρήκε τα ζώα του λειψά στο μέτρημα. Μαζί με την κατσίκα του βρήκε και το εκτεθειμένο παιδί που θέλησε να το πάρει για να το μεγαλώσει. Όμως μόλις πλησίασε, το παιδί περιβλήθηκε από τη λάμψη μιας αστραπής. Αυτό προκάλεσε τρόμο στον βοσκό, τόσο που άφησε το παιδί μόνο του στην προστασία του μυστηρίου που το περιέβαλλε. (Εικ. 595, 596)

 

Η Μεσσηνιακή εκδοχή

Μητέρα του Ασκληπιού είναι η Αρσινόη, κόρη του Λεύκιππου και αδελφή της Ιλάειρας και της Φοίβης που τις άρπαξαν οι Διόσκουροι. Την εκδοχή αυτή τη θεωρεί πλαστή ο Παυσανίας, πόσο μάλλον που τα επιφανέστερα Ασκληπιεία ήταν υπό τον έλεγχο της Επιδαύρου (2.26.7-8). Πάντως, μυθογράφοι, στην προσπάθεια να συνενώσουν τις παραδόσεις, βεβαίωναν πως το παιδί ήταν της Αρσινόης αλλά το ανέθρεψε η Κορωνίδα.

 

Ο Ασκληπιός γιατρός

Όπως και άλλα μυθολογικά παιδιά, έτσι και τον Ασκληπιό ο πατέρας του Απόλλωνας τον εμπιστεύτηκε στον Κένταυρο Χείρωνα,

 

ο οποίος τον ανέθρεψε και του δίδαξε την ιατρική και την τέχνη του κυνηγού. Έγινε μάλιστα χειρουργός και ασκώντας την τέχνη του για πολύ καιρό όχι μόνο εμπόδιζε κάποιους να πεθάνουν αλλά ανάσταινε και τους νεκρούς· γιατί πήρε από την Αθηνά το αίμα που έτρεξε από τις φλέβες της Γοργόνας, και το αίμα που είχε χυθεί από τα αριστερά το χρησιμοποιούσε για την καταστροφή των ανθρώπων [ήταν δηλητήριο], ενώ αυτό που είχε τρέξει από τις δεξιές φλέβες για τη σωτηρία τους [ήταν ευεργετικό], και με αυτό ανάσταινε τους νεκρούς. (Απολλόδωρος 3.10.3) (Εικ. 597, 598, 599, 600)

 

Μάλιστα ο Απολλόδωρος αναφέρει ότι είχε ανακαλύψει μαρτυρίες για αυτούς που ανέστησε ο Ασκληπιός:

 

τον Καπανέα και τον Λυκούργο, όπως λέει ο Στησίχορος <στην> Εριφύλη, τον Ιππόλυτο, όπως λέει ο συγγραφέας των Ναυπακτικών, τον Τυνδάρεω, όπως λέει ο Πανύασσις, τον Υμέναιο, όπως λένε οι Ορφικοί, τον Γλαύκο, τον γιο του Μίνωα, όπως αναφέρει ο Μελησαγόρας. [ό.π.] (Εικ. 601, 602)

 

Στη διάρκεια της μαθητείας του κοντά στον Χείρωνα, έμαθε από τη μάντισσα κόρη του Κένταυρου Ωκυρρόη και τη μυστική ιστορία των θεών.

 

Θάνατος και απαθανάτιση

Ο θάνατος του Ασκληπιού προήλθε είτε από τον Δία είτε από τον Πλούτωνα κι αυτό γιατί διαταρασσόταν η κοσμική ισορροπία, καθώς παρατεινόταν η ζωή των θνητών με τις διάφορες θεραπείες, μέχρι και την επιδίωξη της αθανασίας που ήταν προνόμιο των θεών, ή γιατί ο Πλούτωνας είδε τον πληθυσμό της χώρας κυριαρχίας του να μειώνεται. Τον θάνατό του εκδικήθηκε ο Απόλλωνας σκοτώνοντας τους Κύκλωπες που είχαν ευεργετήσει τον Δία· με τη σειρά του ο Απόλλωνας τιμωρήθηκε από τον Δία για τον φόνο των αμέτοχων στον θάνατο του Ασκληπιού Κυκλώπων (Απολλόδωρος 3.10.4). (Εικ. 603)

Ύστερα από τον θάνατό του ο Ασκληπιός μεταμορφώθηκε στον αστερισμό του Οφιούχου.

 

Άλλες πληροφορίες

Σύμφωνα με μια παράδοση το όνομά του ήταν αρχικά Ήπιος και αφού θεράπευσε τον τύραννο της Επιδαύρου Άσκλη, που υπέφερε στα μάτια, ονομάστηκε Ασκληπιός, επειδή τὰ ἀσκελῆ (ὃ ἐστι σκληρὰ) τῶν νοσημάτων ἥπια ποιεῖ, τα σκληρά νοσήματα τα μαλακώνει, γιατρεύει δηλαδή τις επίπονες και δύσκολες ασθένειες (Τζέτζης, Σχ. Λυκόφρ. Αλεξ. 1054).

Λεγόταν ότι είχε πάρει μέρος στο κυνήγι του Καλυδώνιου κάπρου -είχε μάθει την τέχνη του κυνηγιού από τον Χείρωνα- και στην Αργοναυτική εκστρατεία και ότι τα παιδιά του, οι γιατροί Ποδαλείριος και Μαχάονας, μνηστήρες και αυτοί της Ελένης, συμμετείχαν στον Τρωικό πόλεμο. Εξάλλου, κάθε εκστρατεία έχει και τους γιατρούς της και οι ηγεμόνες ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα για την ιατρική τέχνη, ώστε να θεραπεύονται τα τραύματα των πολεμιστών.

Μεταγενέστεροι μύθοι του δίνουν για γυναίκα την Ηπιόνη ή τη Λαμπετία ή την Ξάνθη ή την Αρσινόη ή την Αριστοδάμα και κόρες την Ακεσώ, την Ιασώ, την Πανάκεια, την Αίγλη και την Υγίεια. Και γιους τον Αλεξήνορα, τον Ιανίσκο, τον Άρατο.

Τέλος, ο παραδοξογράφος του 1ου ή 2ου αι. μ..Χ. Ηράκλειτος θεωρεί ότι η ιστορία της κατακεραύνωσης του Ασκληπιού είναι μυθολόγημα που προέκυψε από τον πολύ υψηλό πυρετό από τον οποίο «ψηνόταν» ο Ασκληπιός και από τον οποίο τελικά πέθανε (περί απίστων 26).

 

Λατρεία

Ο Ασκληπιός τιμήθηκε ως καλός γιατρός και ήρωας και μόνο αργότερα κατατάχθηκε ανάμεσα στους αθανάτους. Λατρεία του και Ασκληπιεία βεβαιώνονται στην Τρίκκη της Θεσσαλίας, πιθανό τόπο καταγωγής του, ήταν μάλιστα το ἀρχαιότατον καὶ ἐπιφανέστατον κατά τον γεωγράφο του 1ου αι. π.Χ. Στράβωνα· στην Κω, στην Αθήνα, στην Επίδαυρο (βλ. και Επίδαυρος). Εκεί η λατρεία του αναδείχθηκε σε σχολή ιατρικής με εφαρμογές από τη μαγεία, με χρήση βοτάνων, με χειρουργικές επεμβάσεις. Η θεραπεία περιλάμβανε καθαρμούς και λουτρά, γι' αυτό και τα περισσότερα Ασκληπιεία ήταν κτισμένα κοντά σε ιαματικές πηγές, ενώ περιβάλλονταν από ιερά άλση, στα οποία δεν επιτρεπόταν να πεθαίνει κανείς ούτε να γεννούν εκεί οι γυναίκες -ό,τι οριζόταν και για το ιερό νησί της Δήλου. Επιπλέον, όσα ζώα θυσιάζονταν καταναλώνονταν στο ιερό.

Σύμβολα του Ασκληπιού ήταν κουκουνάρια από κυπαρίσσια, στεφάνια δάφνης (από τον πατέρα του), μια κατσίκα ή ένας σκύλος (η κατσίκα τον έθρεψε, ο σκύλος τον φύλαξε), φίδια τυλιγμένα γύρω από ένα ραβδί. Ο Παυσανίας μαρτυρεί ότι το άγαλμα του Ασκληπιού στην Επίδαυρο τον παρίστανε να κρατά βακτηρία με φίδι τυλιγμένο γύρω της, ενώ το άλλο του χέρι το είχε πάνω στο κεφάλι του φιδιού· δίπλα στέκεται σκύλος. Αντίστοιχα, ο Ερατοσθένης αναφέρει ότι ως αστερισμός ο Ασκληπιός εμφανίζεται να κρατά φίδια και στα δυο του χέρια. Ο ήρωας/θεός δεν παλεύει με τον όφι αλλά τον κρατά στα χέρια του· σε αυτή την περίπτωση δεν θεωρείται κακοποιός δύναμη αλλά αγαθοποιός. Όπως και το αίμα της Γοργόνας, από τη μια αρτηρία ήταν δηλητηριώδες, από την άλλη ευεργετικό. (Εικ. 604, 605, 606, 607, 608, 609, 610, 611, 612, 613, 614, 615, 616, 617, 618, 619, 620, 621, 622, 623, 624, 625, 626, 627, 628, 629, 630, 631, 632, 633, 634, 635, 636, 637, 638, 639, 640, 641, 642, 643, 644, 645, 646, 647, 648)

Η τέχνη του γιατρού εξασκήθηκε από τους Ασκληπιάδες, τους απογόνους του Ασκληπιού, μια κλειστή συντεχνία ιατρών, με πιο φημισμένο τον Ιπποκράτη, που κρατούσε τα μυστικά της ιατρικής τέχνης όπως άλλες συντεχνίες (π.χ. των σιδεράδων, των αγαλματοποιών κτλ.) τα δικά τους.

 

Ο Aesculapius των Ρωμαίων

Στον ποταμό Τίβερη υπάρχουν δύο νησιά, η νήσος Τίβερη ή Τιμπερίνα και η νήσος της Αφροδίτης. Το πρώτο νησί μοιάζει με πλοίο και ταυτίζεται με το πλοίο που στάλθηκε από τη Ρώμη στην Αθήνα, για να παραλάβει άγαλμα του θεού που θα έσωζε τη Ρώμη και το Λάτιο από λιμό που ενέσκηψε το 293 π.Χ. Τα θύματα του λιμού ήταν πολλά, οι άνθρωποι είχαν κουραστεί να θάβουν νεκρούς, οι προσπάθειες να αντιμετωπιστεί το κακό έπεφτε στο κενό και οι θεραπευτές έμοιαζαν ανήμποροι. Έτσι, έστειλαν αντιπροσωπεία στους Δελφούς, για να παρακαλέσουν τον θεό να τους βοηθήσει, να τους γιατρέψει από τη μιζέρια τους και να βάλει τέλος στα δεινά της μεγάλης πόλης. Την ώρα του χρησμού έτρεμαν το ιερό, η δάφνη, η φαρέτρα του Απόλλωνα, ενώ από το πιο βαθύ κομμάτι του τρίποδα ακούστηκαν λόγια που προκάλεσαν τρόμο στους αντιπροσώπους· ότι αυτό που ζητούσαν στους Δελφούς θα έπρεπε να το είχαν ζητήσει από τον γιο του, τον θεραπευτή Ασκληπιό, που είχε τη δύναμη να τους βοηθήσει και μπορούσαν να βασιστούν πάνω του. Και ξεπροβόδιζε η φωνή τους Ρωμαίους με τους καλύτερους οιωνούς. Και εκείνοι απέπλευσαν για την Επίδαυρο. (Εικ. 649, 650, 651) Όταν έφτασαν, παρακαλούσαν τους ιερείς για το άγαλμα του Ασκληπιού, και άλλοι από αυτούς δεν είχαν αντίρρηση, άλλοι όμως ήθελαν να κρατήσουν τον θεό τους, τον πλούτο, τη βοήθεια και τη φύλαξη που τους παρείχε. Κυριάρχησε η αμφιβολία, όμως όταν έπεσε η νύχτα, ο Ασκληπιός φάνηκε σε όνειρο μπροστά στους αντιπροσώπους, με όλη του τη λαμπρότητά όπως ακριβώς τον παρίσταναν τα αγάλματά του. Μέσα στο ύπνο τους τους καθησύχασε, τους είπε να μην φοβούνται και ότι θα έλθει και θα αφήσει το άγαλμά του στην πόλη τους. Μόνο τους κάλεσε να παρατηρήσουν καλά το φίδι που εμφανιζόταν τυλιγμένο γύρω από τη ράβδο που κρατούσε, γιατί θα ερχόταν σαν εκείνο το φίδι, μόνο μεγαλύτερο, σαν μια ουράνια παρουσία, φράση που συνδέει την ιστορία αυτή με τη μεταμόρφωσή του στον αστερισμό του Οφιούχου. Και ο Ασκληπιός χάθηκε από μπροστά τους την ώρα που ξημέρωνε και το φως του ήλιου έδιωχνε τα άστρα. Οι ιερείς, σε βαθιά αμφιβολία για τον τόπο διαμονής του θεού τους, προσευχήθηκαν να τους στείλει ένα σημάδι. Και ο θεός εμφανίστηκε σαν φίδι που σύριξε δυνατά και έκανε τα πάντα να τρέμουν, αποχαιρέτησε τους γνώριμους βωμούς του και γλίστρησε από τις μαρμάρινες σκάλες του ναού του στα λουλούδια που είχαν φυτέψει στο άλσος προς τιμή του μέχρι το λιμάνι, όπου περίμενε το πλοίο των Ρωμαίων. Επιβιβάστηκε και το πλοίο έγειρε από το βάρος του θεού. Ανακουφισμένοι οι πρεσβευτές από την έκβαση τέλεσαν θυσία προς τιμή του θεού στην ακρογιαλιά, στεφάνωσαν το πλοίο με λουλούδια και απέπλευσαν. Πέντε μέρες κράτησε το ταξίδι τους, οι άνεμοι ήταν ευνοϊκοί γι' αυτό. Όταν έφτασαν στον Τίβερη, άνθρωποι πολλοί πήγαν να τον προϋπαντήσουν και στους βωμούς και στις δύο πλευρές του ποταμού τελούνταν θυσίες και το αίμα από τα θυσιασμένα ζώα έτρεχε άφθονο. Εκείνος πάλι έψαχνε για τον νέο τόπο του, και τον βρήκε στο νησάκι Τιμπερίνα. Εκεί, ο γιος του Απόλλωνα αποβιβάστηκε, πήρε ξανά την ουράνια μορφή του και έφερε στους ανθρώπους υγεία και τέλος στα δεινά τους. (Οβ., Μετ. 15.626-744)

Όλη αυτή η ιστορία φαίνεται ότι αποτυπώνει τη διάδοση της λατρείας του Ασκληπιού στη Ρώμη.

 

Οι παρενέργειες του μύθου: Αλέξανδρος (ο ψευδομάντης) και Ασκληπιός

Στο μέσον του δεύτερου μεταχριστιανικού αιώνα, ο Αλέξανδρος, ένας εθνικός προφήτης, που ισχυριζόταν ότι αντλούσε την έμπνευσή του από τον Ασκληπιό, κέρδισε με τη δραστηριότητά του μεγάλη φήμη στην Παφλαγονία, που έφτασε και στη Ρώμη. Προκειμένου να είναι πειστικός ως νέος Ασκληπιός μηχανεύτηκε τέχνασμα, μια ολόκληρη θεατρική παράσταση, ώστε μπροστά σε αφελείς και εύπιστους να συντελεστεί εκ νέου η «γέννηση» του Ασκληπιού με τη μορφή φιδιού, το οποίο πολύ γρήγορα «μεγάλωσε» -είχε ήδη ένα έτοιμο φίδι μεγάλο από την Πέλλα αλλά και ένα πάνινο που είχε κατασκευάσει ο ίδιος.

Πολέμιος των Χριστιανών και των Επικούρειων ο Αλέξανδρος, έκαιγε τα έργα του Επίκουρου και προέτρεπε τους φανατικούς οπαδούς του να λιθοβολούν τους Επικούρειους, κυρίως εκείνους που ξεσκέπαζαν τις απάτες του. Προφήτευεσε για τον εαυτό του ότι θα πέθαινε σε ηλικία εκατόν πενήντα ετών, χτυπημένος από κεραυνό. Πέθανε στα εβδομήντα από γάγγραινα στο πόδι.

Ο Λουκιανός, επικούρειος και ο ίδιος, συγκέντρωσε πληροφορίες και τον επισκέφθηκε προσωπικά. Στο έργο Αλέξανδρος (ή Ψευδομάντης) ξεδιπλώνει με σκωπτική διάθεση τον βίο και την πολιτεία του Αλέξανδρου και ξεσκεπάζει την αγυρτεία των αποκαλούμενων προφητών κι εκπροσώπων θεού επί γης, που εκμεταλλεύονταν την αμάθεια, την πίστη και την δεισιδαιμονία του αμόρφωτου κόσμου. [Αλέξανδρος ή Ψευδομάντης]