ΙΝΩ

• Καταγωγή
• Γάμος, τεκνοποιία, θάνατος, αποθέωση
• Οι παραλλαγές των τραγικών
• Η συνέχεια του Οβίδιου
• Η Ινώ Λευκοθέα
• Η διπλή, ή τριπλή, υπόσταση της θεάς με τα δύο ονόματα

(Λευκοθέα)

 

Καταγωγή

Η Ινώ ήταν κόρη του Κάδμου και της Αρμονίας, κόρης του Άρη και της Αφροδίτης. Η ευρύτερη οικογένειά της και ο θηβαϊκός κύκλος στον οποίο ανήκει εμπλέκονται σε ιστορίες γύρω από τον Διόνυσο και σε ιστορίες μεταμορφώσεων και μεταστάσεων. Η αδελφή της Σεμέλη ήταν η μητέρα του Διόνυσου, αλλά η Ινώ, μαζί με τις άλλες δύο αδελφές της, την Αυτονόη και την Αγαύη, αρνούνται τη θεϊκή καταγωγή του ανεψιού τους. Η Αγαύη σε κατάσταση μανίας διαμελίζει τον γιο της Πενθέα (Εικ. 1034, 1035, 1036, 1037), ο γιος της Αυτονόης Ακταίωνας διαμελίζεται από τα σκυλιά του και μεταμορφώνεται σε ελάφι (Εικ. 194, 195, 196, 197, 198, 199, 200, 201, 202), η Ινώ μαζί με τον γιο της Μελικέρτη πέφτουν στη θάλασσα και οι θεοί τους κάνουν αθάνατους και θεούς. Ο αδελφός της Πολύδωρος είναι ο γενάρχης των Λαβδακιδών, στην ιστορία των οποίων εμπλέκεται ο μάντης Τειρεσίας που μεταμορφώθηκε από άνδρας σε γυναίκα και από γυναίκα σε άνδρα. Ο δεύτερος αδελφός, ο Ιλλυριός, εξαιρείται από την ιστορία των οικογενειακών διαπλοκών, προφανώς γιατί γεννήθηκε αργότερα και όχι στη Θήβα.

 

Γάμος, τεκνοποιία, θάνατος, αποθέωση

Η Ινώ υπήρξε δεύτερη σύζυγος του βοιωτού βασιλιά Αθάμαντα, που βασίλευε στην περιοχή της Κορώνης ή και στην ίδια τη Θήβα. Από τον γάμο αυτό γεννήθηκαν δυο γιοι, ο Λέαρχος και ο Μελικέρτης, που μεγάλωναν με τον Φρίξο και την Έλλη, παιδιά που είχε αποκτήσει ο Αθάμαντας με την πρώτη του γυναίκα, τη Νεφέλη. Από ζήλεια για τα παιδιά της Νεφέλης η Ινώ σκέφτηκε ένα τέχνασμα που θα τα οδηγούσε στον θάνατο:

Έχοντας βάλει κακό στο μυαλό της η Ινώ για τα παιδιά της Νεφέλης, έπεισε τις γυναίκες να καβουρδίζουν τον σπόρο του σιταριού. Αυτές, παίρνοντάς τον κρυφά από τους άνδρες, το έκαναν. Και η γη, που δέχτηκε στα σπλάχνα της καβουρδισμένους σπόρους, δεν απέδωσε καρπούς. Γι' αυτό τον λόγο ο Αθάμαντας έστειλε απεσταλμένους στους Δελφούς και ζητούσε να μάθει με ποιον τρόπο θα μπορούσαν να απαλλαχτούν από την ακαρπία. Όμως η Ινώ έπεισε τους απεσταλμένους να πουν πως ο θεός χρησμοδότησε ότι θα απαλλαχτούν από την ακαρπία, εάν θυσίαζαν στον Δία τον Φρίξο. Μόλις το άκουσε αυτό ο Αθάμαντας, κάτω από την πίεση και των αγροτών, οδήγησε τον Φρίξο στον βωμό. Η Νεφέλη όμως τον άρπαξε μαζί με τη θυγατέρα της και τους έδωσε ένα Λ, που το είχε πάρει από τον Ερμή· καβάλα στο κριάρι πέταξαν στον ουρανό πάνω από γη και θάλασσα. […] (Απολλόδ. 1.80-82)

 

Μια άλλη εκδοχή, συμπληρωματική, αυτής της ιστορίας, που συνενώνει το μίσος της Ινώς για τα παιδιά της Νεφέλης και τον θάνατό της, λέει ότι ο αγγελιαφόρος που δωροδοκήθηκε από την Ινώ λυπήθηκε τον Φρίξο και αποκάλυψε τη συνωμοσία στον Αθάμαντα. Κι εκείνος έδωσε εντολή να θυσιαστούν στη θέση του Φρίξου η Ινώ και ο μικρός τους γιος Μελικέρτης. Την ευσπλαχνίστηκε όμως ο Διόνυσος, γιατί η Ινώ είχε υπάρξει τροφός του (Εικ. 1038, 1039), την τύλιξε σε σύννεφο και την έκανε αόρατη· έτσι η Ινώ ξέφυγε μαζί με τον γιο της. Έπειτα ο θεός ενέβαλε μανία στον Αθάμαντα που σκότωσε τον δευτερότοκο γιο του, τον Λέαρχο, ρίχνοντάς τον σε καζάνι με βραστό νερό. Από τη λύπη της η Ινώ αυτοκτόνησε μαζί με τον Μελικέρτη.

Ο Απολλόδωρος αποδίδει τη μανία του Αθάμαντα στην Ήρα (Εικ. 1040, 1041, 1042, 1043, 1044, 1045, 1046), που οργίστηκε με το βασιλικό ζευγάρι γιατί είχαν αναθρέψει τον Διόνυσο, το παιδί μιας ερωμένης του άνδρα της -τους το παρέδωσε ο Ερμής που τον είχε εμπιστευτεί ο Δίας. Έτσι ο Αθάμαντας κυνήγησε σαν ελάφι τον Λέαρχο και σκότωσε το παιδί του και τότε αυτοκτόνησε η Ινώ συνεπαρμένη και αυτή από τη μανία της θεάς, όπως θρηνεί ο χορός την ώρα του φόνου των παιδιών της Μήδειας στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη. Λεγόταν ακόμη ότι η Ινώ έριξε τον Μελικέρτη σε λέβητα με ζεματιστό νερό, την ώρα που ο Αθάμαντας σκότωνε το ελάφι-Λέαρχο με μια λόγχη. Ή ότι ο Αθάμαντας έριξε το παιδί στον λέβητα κι εκείνη το τράβηξε πριν αυτοκτονήσει μαζί του. Οι θαλασσινές θεότητες τη λυπήθηκαν και τη μεταμόρφωσαν σε Νηρηίδα και το παιδί στον μικρό θεό Παλαίμονα.

Η παράδοση λέει ότι η Ινώ έπεσε από έναν από τους βράχους «που υψώνονται στο στενό της οδού [Ισθμός]» που ονομάζεται Μολουρίδα. Τον γιο της τον έβγαλε στη στεριά ένα δελφίνι, (Εικ. 1047, 1048, 1049, 1050) οπότε και μετονομάστηκε σε Παλαίμονα κι εκείνη σε Λευκοθέα:

Στον δρόμο προς το πρυτανείο (στα Μέγαρα) υπάρχει ηρώο αφιερωμένο στην Ινώ και γύρω από αυτό λίθινος θριγκός, όπου έχουν φυτρώσει και ελιές. Και μόνοι από όλους τους Έλληνες οι Μεγαρείς ισχυρίζονται ότι η σωρός της Ινώς ξεβράστηκε στις ακτές της χώρας τους και ότι η Κλησώ και η Ταυρόπολη, τη βρήκαν και την έθαψαν -πρόκειται για τις κόρες του Κλήσωνα, του γιου του Λέλεγα. Και πρώτοι αυτοί την ονόμασαν Λευκοθέα και καθιέρωσαν προς τιμή της θυσίες μια φορά τον χρόνο. (Παυσ. 1.42)

 

Ο Ησύχιος αναφέρει και μια λήμνια γιορτή, τα Ινύνια (Ινώ), που εντάσσεται στον κύκλο των Καβειρίων, γιορτών προς τιμή των τοπικών Καβείρων, μεταλλουργών θεών με οργιαστική λατρεία. Γιορτή καθιερώθηκε και προς τιμή του Μελικέρτη Παλαίμονα, του γιου της, από τον Σίσυφο, τον βασιλιά της Κορίνθου και θείο του. Αυτός, όταν το δελφίνι έφερε το σώμα του νεκρού Μελικέρτη στις κορινθιακές ακτές, τον έθαψε στον Κορινθιακό Ισθμό· και όταν κάποτε έπεσε λοιμός στην πόλη, ο θεός ζήτησε να τιμηθεί ο Μελικέρτης Παλαίμονας με αγώνες, για να απαλλαχτούν από τα δεινά. Έτσι καθιερώθηκαν οι αγώνες των Ισθμίων.

 

Οι παραλλαγές των τραγικών

φεῦ,

ὅσῳ τὸ θῆλυ δυστυχέστερον γένος

πέφυκεν ἀνδρῶν· ἔν τε τοῖσι γὰρ καλοῖς

πολλῷ λέλειπται κἀπὶ τοῖς αἰσχροῖς πλέον.

νόμοι γυναικῶν οὐ καλῶς κεῖνται πέρι·

χρῆν γὰρ τὸν εὐτυχοῦνθ᾽ ὅπως πλείστας ἔχειν

[..],

ὡς τὴν κακὴν μὲν ἐξέβαλλε δωμάτων,

τὴν δ᾽ οὖσαν ἐσθλὴν ἡδέως ἐσῴζετο.

(Ευρ., Ινώ, Fr. 401-402)

 

Ο Σοφοκλής, στην αποσπασματικά σωσμένη τραγωδία του Αθάμας Α' (και στην Υπόθεση της τραγωδίας), υποστηρίζει ότι η ανομβρία και η ακαρπία προκλήθηκε από τη Νεφέλη, γιατί ο Αθάμαντας προτίμησε μια θνητή αντί για εκείνη που ήταν θεά. Η Ινώ όμως βρήκε την ευκαιρία να παγιδεύσει τους προγονούς της· δωροδόκησε τους θεωρούς που έστειλε ο βασιλιάς στο μαντείο για να ρωτήσουν τι να κάνουν και να απαλλαχτούν από το κακό, και αυτοί είπαν πως ο θεός των Δελφών όριζε τη θυσία των παιδιών της Νεφέλης. Πιεσμένος από τον λαό και την Ινώ, ο Αθάμαντας έστειλε αγγελιαφόρο στον Φρίξο, που μαζί με την Έλλη έβοσκαν τα κοπάδια του πατέρα τους στην εξοχή, να πάνε στην πόλη φέρνοντας το πιο όμορφο πρόβατο για θυσία σε μια γιορτή. (Εικ. 1051) Και ο Φρίξος διάλεξε ένα κριάρι με χρυσό μαλλί, που όμως ξαφνικά άρχισε να μιλά με ανθρώπινη λαλιά, φανέρωσε την τύχη που τους περίμενε, ανέβασε τα παιδιά στην πλάτη του και σηκώθηκε στον ουρανό.

Ο Ευριπίδης, στη δική του αποσπασματικά σωσμένη τραγωδία Φρίξος, αναφέρει ότι ο γιος της Νεφέλης, όταν άκουσε τον χρησμό που δόθηκε στον πατέρα του, τον ψεύτικο χρησμό που έφερε ο δωροδοκημένος από την Ινώ θεωρός, και τον οποίο ο πατέρας του αρνιόταν να εφαρμόσει από αγάπη για το παιδί του, προσφέρθηκε οικειοθελώς να θυσιαστεί. Όμως την ώρα που στεφανωμένος έφτανε στον βωμό, ο θεωρός τον λυπήθηκε και φανέρωσε στον Αθάμαντα όλη την ιστορία του φρυγμένου σπόρου και του επινοημένου από την Ινώ χρησμού. Οργισμένος ο Αθάμαντας παρέδωσε στον βωμό την Ινώ και τον γιο τους Μελικέρτη· όμως εκείνη προσευχήθηκε στον Διόνυσο που τον είχε αναθρέψει να τη σπλαχνιστεί, κι εκείνος άπλωσε ένα σύννεφο, σκοτείνιασε ο τόπος, και την άρπαξε μαζί με το παιδί της. Ύστερα, έριξε μανία στον Φρίξο και την Έλλη που τους ώθησε στην ερημιά, για να τους σπαράξουν οι Μαινάδες· όμως η μάνα θεά Νεφέλη έστειλε το χρυσόμαλλο κριάρι που τα έσωσε.

Άλλη ευριπίδεια παραλλαγή, στην αποσπασματικά σωσμένη τραγωδία Ινώ, θέλει την Ινώ και τα παιδιά της θύματα της τρίτης γυναίκας του Αθάμαντα, της Θεμιστώς, που του χάρισε άλλα δυο αγόρια, τον Σφίγγιο και τον Ορχομενό (τέσσερα, λέει ο Απολλόδωρος, τον Λεύκωνα, τον Ερύθριο, τον Σχοινέα, τον Πτώο). Ο γάμος έγινε όταν η Ινώ άφησε σύζυγο και παιδιά για να ανεβεί στον Παρνασσό ως Βάκχη και σύντροφος του ανεψιού της Διόνυσου που τον είχε αναθρέψει. Όταν ο Αθάμαντας έμαθε ότι η Ινώ ζούσε στο βουνό, την έφερε πίσω, δούλα στην υπηρεσία της Θεμιστώς, στην πραγματικότητα για να την έχει κρυφά σαν γυναίκα του. Η Θεμιστώ σχεδίαζε να σκοτώσει τα παιδιά της Ινώς και, θέλοντας συνεργό στο έργο της, απευθύνθηκε στη νεοφερμένη, της εμπιστεύτηκε τα σχέδιά της και της ζήτησε να σκεπάσει τα παιδιά της με άσπρα σκεπάσματα και της Ινώς με μαύρα, ώστε μέσα στη νύχτα να ξεχωρίσει τους προγονούς της και να τους σκοτώσει. Η Ινώ έπραξε ακριβώς τα αντίθετα, η Θεμιστώ σκοτώνει τους γιους της και, όταν κατάλαβε τι είχε γίνει, αυτοκτόνησε.

 

Η συνέχεια του Οβίδιου

Ο Οβίδιος δίνει μια συνέχεια στη μεταμόρφωση της Ινώς και αφηγείται πως η Ήρα μεταμόρφωσε και τις γυναίκες συνοδούς της βασίλισσας (Μετ. 4. 542-563). Ήταν γυναίκες από τη Σιδώνα, καταγωγή ταιριαστή στον οίκο των Καδμείων από τη Φοινίκη. Αυτές ακολούθησαν κατά πόδας την Ινώ για να δουν το τελευταίο άλμα της από την κορυφή του βράχου. Όταν σιγουρεύτηκαν για τον θάνατό της, άρχισαν να θρηνούν για τον οίκο των Θηβών χτυπώντας το στήθος τους, σκίζοντας τα ρούχα τους και τραβώντας τα μαλλιά τους και φωνάζοντας ότι η θεά Ήρα είχε δείξει πολύ λίγη δικαιοσύνη και πολύ μεγάλη σκληρότητα από ζήλεια για την ερωμένη του άνδρα της. Και εκείνη, μη αντέχοντας τις διαμαρτυρίες τους, είπε ότι θα κάνει τις γυναίκες το καλύτερο μνημείο που θα μπορούσε να γίνει, αντάξιο της σκληρότητάς της. Πρώτα εκείνη, την πιο πιστή ακόλουθη της Ινώς, που δήλωσε ότι θα ακολουθούσε τη βασίλισσα στη θάλασσα και ετοιμάστηκε να πέσει, η θεά την ακινητοποίησε στον γκρεμό. Μια άλλη ένιωσε τα υψωμένα χέρια της να γίνονται άκαμπτα· της άλλης έμειναν πετρωμένα πάνω από τα κύματα, όπου είχε ετοιμαστεί να πέσει· τα δάχτυλα μιας τρίτης, με τα οποία τραβούσε τα μαλλιά της, στάθηκαν ακίνητα εκεί. Όποια κίνηση πήγαιναν να κάνουν σε κείνη παρέμεναν. Άλλες γυναίκες των Θηβών μεταμορφώθηκαν σε πουλιά που αγγίζουν την επιφάνεια της θάλασσας με τα φτερά τους. (Εικ. 818, 819, 820, 821, 822)

 

Η Ινώ Λευκοθέα

Ως θεότητα της θάλασσας πια η Λευκοθέα, η Λευκή θεά, η θεά του αφρού των κυμάτων, σώζει τον Οδυσσέα από τη θύελλα που ξεσήκωσε ο Δίας, όταν ο ήρωας ήταν πια κοντά στη γη των Φαιάκων. (Εικ. 1052, 1053, 1054, 1055, 1056, 1057, 1058) Τον συμβούλεψε να βγάλει τα ρούχα που του είχε δώσει η Καλυψώ και που τον βάραιναν πολύ, να απλώσει κατάστηθα «τ' αθάνατο μαντήλι», το κρήδεμνον^[18], και να εγκαταλείψει το σκαρί του. Και όταν θα φτάσει κολυμπώντας στη γη των Φαιάκων να λύσει το πανί και να το αφήσει στα κύματα χωρίς όμως ο ίδιος να βλέπει (Οδ. ε 365-385). Προστάτης των ναυτικών και καθοδηγητής τους σε ώρα θύελλας έγινε και ο γιος της, ο μικρός Παλαίμονας.

 

Η διπλή, ή τριπλή, υπόσταση της θεάς με τα δύο ονόματα

Η Ινώ/Λευκοθέα με τα δύο ονόματα φαίνεται να έχει και διπλή υπόσταση, θαλασσινή και χθόνια. Αν η πρώτη είναι πρόδηλη, η δεύτερη λανθάνει στον λέβητα με το νεκρό παιδί. Ο λέβητας σε διάφορους μύθους είναι το εργαλείο μιας τελετής ανάστασης και ανανέωσης, όπως του Αίσονα ή ενός κριαριού από τη Μήδεια, ή όπως ο διαμελισμένος Πέλοπας ξαναζωντάνεψε -καθαροῦ λέβητος ἔξελε Κλωθώ (Πινδ., Ολ., 1.26). Ακόμη και η προσπάθεια της Θέτιδας να κάνει αθάνατο τον Αχιλλέα γίνεται με φωτιά. Έτσι, η Ινώ καθίσταται θεότητα της βλάστησης και κουροτρόφος, συνδεδεμένη με τελετουργικά ανανέωσης. Εξάλλου, η πτώση στη θάλασσα και η αλλαγή του ονόματος αποκαλύπτουν μια γονιμοποιό τελετή, ανανεωτική των δυνάμεων αναπαραγωγής, ή τελετή καθαρμού. Σε γιορτές προς τιμή της Ινώς το άγαλμά της ριχνόταν στη θάλασσα για να καθαριστεί και αναδυόταν ως Λευκοθέα. Όσο για την τρίτη υπόσταση, την ουράνια, αυτή προκύπτει από το όνομα Λευκοθέα που τη συνδέει με το φως, τον ήλιο και τον Δία. Στη σκηνή της σωτηρίας του Οδυσσέα, εμφανίζεται σαν πουλί και σαν να προβάλλεται στον απροσπέλαστο χώρο του ουρανού ένα συγκροτημένο σύστημα απεικόνισης που παραπέμπει στο πεδίο της ναυσιπλοΐας. Η Φρανσουάζ Φροντιζί-Ντυκρού επισημαίνει ότι από τη στιγμή που αναγνωρίστηκε πίσω από πολλούς μύθους η ανάμνηση μιας ηλιακής λατρείας, το πτηνό-Λευκοθέα μπορεί να συμβολίζει την πορεία του ήλιου που ακολουθώντας την ο Οδυσσέας να προσανατολίζεται. Ούτως ή άλλως το πτηνό χρησιμοποιούνταν στην αρχαιότητα ως μέσο ναυσιπλοΐας.^[19]

Για μια άλλη Λευκοθέα, βλ. Αλία.