¹ Γι' αυτό η Αττική ονομαζόταν Ακτική ή Ακτή.

² Το κείμενο που βρίσκεται σε αγκύλες και έχει χάσματα είναι παρέμβλητο. Προφανώς είναι στίχοι από αρχαιότερο ποίημα με θέμα τον θάνατο του Ακταίωνα.

³ Στα χρόνια του Παυσανία έδειχναν ακόμη τα ερείπια του παλατιού όπου είχε μείνει το ζεύγος, οικοδόμημα του Τροφώνιου και του Αγαμήδη.

⁴ Ο ουράνιος Περσέας σε παλαιές παραστάσεις παρουσιάζεται ως νεαρός που φοράει τα φτερωτά πέδιλα και στα χέρια του κρατάει το «Γοργόνιον», το κεφάλι της Μέδουσας, και ένα σπαθί, που του προσφέρει από ψηλά το βαμμένο με χένα χέρι της Κασσιόπης. Η «λαβή του σπαθιού» αντιπροσωπεύεται στον ουρανό από δύο ανοικτά σμήνη αστεριών. Οι Αραβες αποκαλούν τον αστερισμό «Χαμάλ Ρας αλ-Γκουλ», που σημαίνει «Αυτός που κουβαλάει το κεφάλι του Δαίμονα». Σε βιβλικές και χριστιανικές εκδοχές ο αστερισμός του Περσέα γίνεται ο Δαυΐδ που κρατάει το κεφάλι τού Γολιάθ ή ο Απόστολος Παύλος με σπάθα και Αγία Γραφή στα χέρια του.

⁵ Αναλογίες παρουσιάζει ο μύθος του διαμελισμένου και ανασυγκροτημένου παιδιού με τον Διόνυσο ή τον Πέλοπα, ή και με τον Πελία· το γεύμα που πρόσφερε ο Λυκάων με τα θυέστεια δείπνα· το κάψιμο της γης της Αρκαδίας από τον Δία με το κάψιμο της Σεμέλης· η παιδοφαγία με τον Κρόνο που τρώει τα παιδιά του· ο αποτροπιασμός του Δία με τον αποτροπιασμό της Αθηνάς για την ανθρωποφαγία του προστατευόμενού της Τυδέα. Επαναλαμβανόμενο μοτίβο είναι και το ξεγέλασμα του θεού, όπως το επιχείρησαν για παράδειγμα ο Προμηθέας και ο Ωρίωνας, ή ο Οδυσσέας όταν γύρισε στην Ιθάκη. Γύρω από δομές και μοτίβα αναπτύσσονται τοπικές λεπτομέρειες.

⁶ Είναι συνηθισμένο μοτίβο στους μύθους η διάσωση σπουδαίων παιδιών από τη φωτιά αλλά και η προσπάθεια μανάδων να τα απαθανατίσουν «καίγοντάς» τα, όπως για παράδειγμα η Θέτιδα τον Αχιλλέα.

⁷ Με την ονομασία αυτή αποδιδόταν στα ομηρικά και τα ησιόδεια έπη η πιο βαθιά περιοχή του κόσμου, πιο κάτω και από τον Άδη.

⁸ Ο Μελιτέας ήταν γιος του Δία και της Νύμφης Οθρηίδας. Από φόβο για την Ήρα η μητέρα του τον άφησε έκθετο στο δάσος αλλά το παιδί σώθηκε με τρόπο θαυμαστό και τράφηκε από σμήνος μελισσών. Μεγάλωσε κοντά στον Φάγρο, αδελφό του από την ένωση της μητέρας του με τον Απόλλωνα, που είχε πάρει χρησμό ότι θα σώσει κάποιον που είναι αδελφός του και τρέφεται από μέλισσες· γι' αυτό ονόμασε το παιδί Μελιτέα. Το παιδί μεγάλωσε γρήγορα, έγινε γενναίος, έδειξε αρχηγικές ικανότητες και ίδρυσε στη Φθία την πόλη στην οποία έδωσε το όνομά του, Μελίτη.

⁹ Αρχικά οι κυνηγοί ήταν λίγοι. Η επεξεργασία όμως των ποιητών τους πολλαπλασίασε. Ο Παυσανίας μαρτυρεί ότι στο ανατολικό αέτωμα του ναού της Αλέας Αθηνάς στην Τεγέα απεικονίζονταν δεκαπέντε ήρωες του κυνηγιού: Αταλάντη, Μελέαγρος, Θησέας, Τελαμώνας, Πηλέας, Πολυδεύκης, Ιόλαος, οι δύο αδελφοί της Αλθαίας Αγκαίος και Έποχος, Κάστορας, Αμφιάραος, Ιππόθοος, Πειρίθους. Πάντως, οι μεγαλύτερες ομάδες κυνηγών προέρχονται από Θεσσαλία και Πελοπόννησο, αρκετοί ήταν γιοι των θεών της επίσημης λατρείας (του Δία, του Ποσειδώνα, του Άρη, του Ερμή), άλλοι, οι περισσότεροι, σχετίζονταν με την Αργοναυτική εκστρατεία, κάποιοι και με τα «Άθλα επί Πελία», άλλοι είναι πατεράδες ηρώων του Τρωικού πολέμου (ο Πηλέας του Αχιλλέα, ο Τελαμώνας του Αίαντα και του Τεύκρου…).
Το κυνήγι ήταν δραστηριότητα που απαιτούσε πολύπλοκες τεχνικές και τον συντονισμό μεγάλου αριθμού ατόμων, στη διάρκεια της οποίας κυριαρχεί ο φόβος ότι το όπλο θα μπορούσε να στραφεί σε κάποιον άλλον συγκυνηγό, εσκεμμένα ή ακούσια, όπως και έγινε στη διάρκεια και αυτού του κυνηγιού.

¹⁰ Κενεών (στο αρχαίο κείμενο του Απολλοδώρου) είναι «το μεταξύ των πλευρών και του ισχίου κοίλωμα, το μέρος το κενόν οστών».

¹¹ Σε λακωνική κύλικα του ζωγράφου του Αρκεσίλα (550 π.Χ.) παριστάνονται οι δύο τιμωρημένοι Τιτάνες Άτλας και Προμηθέας στα όρια του κόσμου. Στη Δύση ο Άτλας σηκώνει τον ουρανό, στην Ανατολή ο Προμηθέας τυραννιέται δεμένος σε μια κολόνα (Ρώμη, Musei Vaticani, 16592). Οι δύο Τιτάνες μοιάζουν σαν ακρογωνιαίο λίθοι και σημεία προσανατολισμού.

¹² Σώματα που άλλαξαν τη θωριά τους. Διαδρομές στις "Μεταμορφώσεις" του Οβίδιου. Ανθολόγηση-Μετάφραση: Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής: Αθήνα: Gutenberg, 2009.

¹³ Αυτή η ιστορία με το χόρτο θυμίζει τον τρόπο με τον οποίο νεκραναστήθηκε ένας άλλος Γλαύκος, γιος του Μίνωα, από τον μάντη Πολύιδο.

¹⁴ Άραγε σε αυτόν τον Γλαύκο αναφέρεται ο παρακάτω ίαμβος του Αρχίλοχου;
Κοίτα, Γλαύκε. Ξαφνικά,
η θάλασσα έχασε τη βαθιά της ψυχραιμία.
Ξεστομίζει άγρια κύματα κι εκείνο το σύννεφο,
πάνω από τις Γυρεές, απειλεί χειμώνα.
Απελπιστικός επισκέπτης το απροσδόκητο.
(Μετ. Γ. Μπλάνας)

¹⁵ Η ιστορία της Γοργώς αναπτύσσεται λεπτομερώς στην ενότητα Μειξογενή όντα.

¹⁶ Ιουδαιοχριστιανικές αναπαραστάσεις των ουράνιων μορφών (κυρίως του 17ου αι.) θεωρούν τον αστερισμό του Κρατήρα ως το κύπελλο του Ιωσήφ της Αριμαθαίας, όπου συγκεντρώθηκε το αίμα του Ιησού στον σταυρό, είτε ως μία από τις πέτρινες υδρίες που χρησιμοποιήθηκαν στον γάμο της Κανά, είτε το Δισκοπότηρο του Μυστικού Δείπνου. Κατά άλλους ο αστερισμός του Κρατήρα και μέρος του αστερισμού του Κόρακα είναι η Κιβωτός της Διαθήκης.

¹⁷ Σε ανάμνηση της ιστορίας της κίστεως καθιερώθηκε στην Αθήνα η γιορτή των Αρρηφορίων κατά την οποία δύο κοπέλες έφεραν στο κεφάλι τους καλάθια κλειστά με πράγματα μυστικά.

¹⁸ Το κρήδεμνον κάλυπτε όχι μόνο το κεφάλι της γυναίκας αλλά κατέβαινε και μέχρι τους ώμους, που σημαίνει ότι κάλυπτε, ανάλογα με τις περιστάσεις, όλο το πρόσωπο. Στα ομηρικά έπη κρήδεμνο φορούν οι θεές και οι αρχόντισσες, η Ήρα, η Ανδρομάχη, η Πηνελόπη, κατ' εξαίρεση όμως και οι θεραπαινίδες της Ναυσικάς.
Είναι ενδιαφέρον ότι το κρήδεμνον της Ινώς σώζει τον Οδυσσέα αλλά και ότι η λέξη στον πληθυντικό αριθμό δηλώνει τις επάλξεις που επιστέφουν τα τείχη μιας πόλης (Τροίης ἱερά κρήδεμνα Π 100• πέτρινα κρήδεμνα Ευρ., Τρ. 508), αυτά που εξασφαλίζουν την άμυνα και πιθανόν τη σωτηρία της.

¹⁹ Φρανσουάζ Φροντιζί-Ντυκρού, Ο Δαίδαλος. Η μυθολογία του τεχνίτη στην αρχαία Ελλάδα. Μετάφραση: Χρήστος Μεράντζας. Αθήνα: Ολκός, 2002, 176, 180, 189.

²⁰ Η εκδοχή αυτή συνδέει τη θυσία / αντικατάσταση της Ιφιγένειας με την αρκτεία, τη μυητική ή μυστική τελετουργία προς τιμή της Άρτεμης κυρίως στη Λακωνία, κατά την οποία οι κοπέλες ντύνονταν αρκούδες και τελούσαν τελετουργικό χορό με τη χρήση προσωπείου αρκούδας. Γιατί αρκούδα; Προφανώς για το ισχυρό μητρικό ένστικτο που τόνιζαν διάφοροι συγγραφείς (Αριστ., Ιστ. ζώων 579a 18-25, Πλούτ., περί της εις τα έγγονα φιλοστοργίας 494c, Αιλ. περί φύσεως ζώων 2.19 κ.ά).

²¹ Τα ζώα που θυσιάζονταν ή προσφέρονταν στους θεούς επιλέγονταν γιατί ξεχώριζαν σε κάτι, στην ομορφιά, στη νεότητα, στην ξεχωριστή δορά ή το χρώμα…, όχι όμως στην ασθένεια, τα γηρατειά, την αναπηρία… Οι άνθρωποι όφειλαν στη θεότητα όχι το περίσσευμα ή το περιττό, αλλά το πολύτιμο, το αγαπητό, το μοναδικό. Αυτή η επιλογή ήταν προφανώς δηλωτική της αντίληψης ότι κάθε τι είναι χάρισμα και ότι η εύνοια των θεών κερδίζεται μέσα από την εμπιστοσύνη ότι αυτό που τους προσφέρεται θα επιστραφεί πολλαπλάσια στον δότη.

²² Η λέξη παραπέμπει στην ονομασία της Κυ(μ)βέλης, Μεγάλης Μητέρας των θεών.

²³ Η λέξη «εὐφημῶ» σημαίνει μεταχειρίζομαι λέξεις ευοίωνες, αποφεύγω κάθε δυσοίωνη λέξη, κάτι που απαιτούνταν στις ιερές τελετές. Επειδή όμως η σιωπή ήταν το ασφαλέστερο μέσο για να αποφύγει κανείς τις δυσοίωνες λέξεις, η λέξη σημαίνει επίσης τηρώ θρησκευτική σιωπή. Η προστακτική «εὐφήμει», «εὐφημεῖτε», σημαίνει σιγάτε, σιωπή. Θα μπορούσαν δηλαδή οι θεοί εκείνη την ώρα να είχαν σιωπήσει. Επειδή όμως το όλο σκηνικό του γάμου χαρακτηρίζεται από κίνηση, με την ανταλλαγή των δώρων και τη μουσική, θεωρώ ότι η ιερή σιωπή στο επίπεδο των λόγων δεν συνάδει με τη θεϊκή μουσική. Γι' αυτό και απέδωσα τη λέξη με την πρώτη της σημασία.

²⁴ Julius Schiller, Coelum Stellatum Christianum, 1627. Στον ουράνιο αυτό άτλαντα οι αρχαίοι αστερισμοί έχουν αντικατασταθεί από βιβλικές και πρωτοχριστιανικές μορφές -οι δώδεκα αστερισμοί του ζωδιακού κύκλου με τους δώδεκα Αποστόλους, οι βόρειοι αστερισμοί με μορφές από την Καινή Διαθήκη και οι νότιοι με μορφές από την Παλαιά Διαθήκη. Οι πλανήτες, ο Ήλιος και η Σελήνη αντιπροσωπεύονταν επίσης από βιβλικές μορφές. Τα χαρακτικά του Άτλαντα ήταν έργο του καλλιτέχνη Λουκά Κίλιαν. Το βιβλίο σε ηλεκτρονική μορφή εδώ.

²⁵ Οι δύο θεοί συνδέονται και από την άποψη της γένεσης του θεάτρου. Η λατρεία της Άρτεμης Ορθίας στη Σπάρτη ήταν για την πρώιμη ιστορία της δραματικής ποίησης των Ελλήνων τόσο σημαντική όσο και η λατρεία του Διονύσου στην Αθήνα. Τα χορικά άσματα του Αλκμάνα προς τιμή της Άρτεμης, στα οποία υπαινίσσεται μια γιορτή διονυσιακού χαρακτήρα, ήταν οι πρόδρομοι των χορικών της αττικής τραγωδίας, στα οποία διατηρήθηκε η δωρική διάλεκτος σε ανάμνηση της σπαρτιατικής τους καταγωγής. Εξάλλου, η λατρεία της θεάς στη Λακωνία προϋποθέτει τη συμμετοχή μασκοφόρων, όπως του Διόνυσου στην Αττική.

²⁶ Σε περιόδους κρίσης ή φυσικών καταστροφών, τις οποίες οι άνθρωποι απέδιδαν στην οργή κάποιου θεού, μαρτυρούνται ανθρωποθυσίες σε επίπεδο μυθολογικό. Συνήθως τα θύματα ήταν τα πιο επίλεκτα μέλη της κοινωνίας -γόνοι της βασιλικής οικογένειας, και μάλιστα ο πιο μικρός ή ο πιο όμορφος, συνήθως κοπέλες ανύπαντρες (Ιφιγένεια για τον απόπλου των Αχαιών, Πολυξένη για την επιστροφή Αχαιών από την Τροία, Μενοικέας, γιος του Κρέοντα, για να σωθεί η Θήβα από τους Επτά, Μακαρία, κόρη του Ηρακλή, για την νίκη εναντίον του Ερεχθέα, οι Κορωνίδες για να σωθεί ο Ορχομενός από λοιμό κ.ά), όπως ακριβώς στις ζωοθυσίες επιλέγονταν ζώα τα οποία ξεχώριζαν για κάτι, για τα κέρατα, για το γυαλιστερό τρίχωμα, επειδή ήταν νεογέννητα κλπ. Τα ιεροποιημένα αυτά θύματα καλούνταν να παίξουν τον ρόλο του φαρμακού και του καθάρματος που καθαίρει την κοινότητα από τις «αμαρτίες» της οι οποίες προκάλεσαν την οργή του θεού. Η τάξη αναδύεται και πάλι μέσα από την περιοδική αταξία του φόνου. Η παρέμβαση του χρησμού, που εξηγεί την απαίτηση του θεού για εξιλασμό, θα πρέπει να είναι μεταγενέστερη προσθήκη σε εποχή που οι ανθρωποθυσίες είχαν λησμονηθεί και η θρησκεία συνδεόταν με την ηθική.

²⁷ Συνειρμικά η μεταμόρφωση του Κέραμβου σε σκαθάρι φέρνει στον νου ένα από τα σπουδαιότερα διηγήματα του 20ού αιώνα. Είναι Η μεταμόρφωση του τσέχου συγγραφέα Φραντς Κάφκα. Το διήγημα ξεκινά ως εξής:
Όταν ένα πρωί ο Γκρέγκορ Σάμσα ξύπνησε από ταραγμένο ύπνο, βρέθηκε στο κρεβάτι του μεταμορφωμένος σε τεράστιο ζωύφιο. Ήταν ξαπλωμένος ανάσκελα, η πλάτη του ήταν σκληρή σαν πανοπλία, και όταν σήκωσε λιγάκι το κεφάλι του, είδε την τουρλωτή καφετιά κοιλιά του να είναι χωρισμένη σε φέτες, ενώ πάνω της ήταν αδύνατο να σταθούν τα σκεπάσματα· είχε μείνει σχεδόν ξεσκέπαστος. Τα αμέτρητα ποδαράκια του, αξιοθρήνητα λεπτά σε σύγκριση με το υπόλοιπο σώμα του, κουνιόντουσαν αβοήθητα μπροστά στα ίδια του τα μάτια.

²⁸ Σε περιόδους κρίσης ή φυσικών καταστροφών, τις οποίες οι άνθρωποι απέδιδαν στην οργή κάποιου θεού, μαρτυρούνται ανθρωποθυσίες σε επίπεδο μυθολογικό. Συνήθως τα θύματα ήταν τα πιο επίλεκτα μέλη της κοινωνίας -γόνοι της βασιλικής οικογένειας, και μάλιστα ο πιο μικρός ή ο πιο όμορφος, συνήθως κοπέλες ανύπαντρες (Ιφιγένεια για τον απόπλου των Αχαιών, Πολυξένη για την επιστροφή Αχαιών από την Τροία, Μενοικέας, γιος του Κρέοντα, για να σωθεί η Θήβα από τους Επτά, Μακαρία, κόρη του Ηρακλή, για την νίκη εναντίον του Ερεχθέα, οι Κορωνίδες για να σωθεί ο Ορχομενός από λοιμό κ.ά), όπως ακριβώς στις ζωοθυσίες επιλέγονταν ζώα τα οποία ξεχώριζαν για κάτι, για τα κέρατα, για το γυαλιστερό τρίχωμα, επειδή ήταν νεογέννητα κλπ. Τα ιεροποιημένα αυτά θύματα καλούνταν να παίξουν τον ρόλο του φαρμακού και του καθάρματος που καθαίρει την κοινότητα από τις «αμαρτίες» της οι οποίες προκάλεσαν την οργή του θεού. Η τάξη αναδύεται και πάλι μέσα από την περιοδική αταξία του φόνου. Η παρέμβαση του χρησμού, που εξηγεί την απαίτηση του θεού για εξιλασμό, θα πρέπει να είναι μεταγενέστερη προσθήκη σε εποχή που οι ανθρωποθυσίες είχαν λησμονηθεί και η θρησκεία συνδεόταν με την ηθική.

²⁹ Σε βάθρο αγάλματος της Νέμεσης από τον Φειδία στον Ραμνούντα της Αττικής παριστάνεται η Λήδα που φέρνει την Ελένη στη θεά (Παυσ. 1.33)

³⁰ ἡ Κίρφις ἐκ τοῦ νοτίου μέρους, ὄρος ἀπότομον, νάπην ἀπολιπὸν μεταξύ, δι´ ἧς Πλεῖστος διαρρεῖ ποταμός. ὑποπέπτωκε δὲ τῇ ὁ Κίρφει πόλις ἀρχαία Κίρρα (Στράβων 9.3).

³¹ Στο κείμενο του Απολλοδώρου, όταν γίνεται αναφορά στη θυσία προς τον Δία, χρησιμοποιείται το ρήμα θύω = θυσιάζω στους θεούς· όταν ο Ηρακλής μιλά για τη θυσία στον εαυτό του αν πεθάνει, τότε χρησιμοποιείται το ρήμα ἐναγίζω = προσφέρω θυσία στους νεκρούς ή στις σκιές. Στον Ησύχιο ἐναγίζειν = «χοάς ἐπιφέρειν, ἤ θύειν τοῖς κατοιχομένοις, ἤ διὰ πυρὸς (δαπανᾶν), ἤ φονεύειν. ἄγος γὰρ τὸ μίασμα.»

³² Άλλη εκδοχή αποδίδει την ονομασία της πόλης στο τραπέζι που ανέτρεψε ο Δίας, όταν ο Λυκάων του πρόσφερε σε γεύμα τον διαμελισμένο Αρκάδα.

³³ Αναλογίες παρουσιάζει ο μύθος του διαμελισμένου και ανασυγκροτημένου παιδιού με τον Διόνυσο ή τον Πέλοπα, ή και με τον Πελία· το γεύμα που πρόσφερε ο Λυκάων με τα θυέστεια δείπνα· το κάψιμο της γης της Αρκαδίας από τον Δία με το κάψιμο της Σεμέλης· η παιδοφαγία με τον Κρόνο που τρώει τα παιδιά του· ο αποτροπιασμός του Δία με τον αποτροπιασμό της Αθηνάς για την ανθρωποφαγία του προστατευόμενου της Τυδέας. Επαναλαμβανόμενο μοτίβο είναι και το ξεγέλασμα του θεού, όπως το επιχείρησαν για παράδειγμα ο Προμηθέας και ο Ωρίωνας, ή ο Οδυσσέας όταν γύρισε στην Ιθάκη. Γύρω από δομές και μοτίβα αναπτύσσονται τοπικές λεπτομέρειες.

³⁴ Στην τραγωδία Βασσάραι ή Βασσαρίδες του Αισχύλου, οι Βασσαρίδες ταυτίζονται με τις Μαινάδες που διαμέλισαν τον Ορφέα.

³⁵ Η ήττα του Μαρσύα, αν λάβουμε υπόψη τα λεγόμενα του Παυσανία, ήταν αναμενόμενη εξαιτίας των δυνατοτήτων των δύο οργάνων. Σύμφωνα με τον Παυσανία παλιά έπρεπε οι αυλητές να χρησιμοποιούν τρεις διαφορετικούς αυλούς για να παίζουν κατά τις τρεις τεχνοτροπίες: τη δωρική, τη φρυγική και τη λυδική (9.12.5). Είναι πιθανό ότι ο Απόλλωνας να έπαιξε σε άλλον τόνο, αφού κούρδισε διαφορετικά τη λύρα του· ή ότι έπαιζε και ταυτόχρονα τραγουδούσε, κάτι που δεν μπορούσε να κάνει ο Μαρσύας.

³⁶ Συνήθως οι ομάδες θνητών κοριτσιών ονομάζονται από τον πατέρα τους, όπως οι Μινυάδες ή οι Ημαθίδες.

³⁷ Η περιφρόνηση ή η παραμέληση ενός θεού από τους θνητούς σήμαινε την περικοπή της αφθονίας του κόσμου που έθετε σε κίνδυνο την ακεραιότητα του ανθρώπου. Αυτή είναι η περίπτωση του Οινέα ή του Ιππόλυτου που, πιστός στην Άρτεμη, τιμωρήθηκε από την Αφροδίτη, την οποία παραμελούσε. Γι' αυτό κατά τις θεϊκές γιορτές προσφέρονταν θυσίες σε περισσότερους θεούς.

³⁸ Για μια σύγχρονη ανάγνωση του μύθου του Ερυσίχθονα βλ. τον κατάλογο της έκθεσης που πραγματοποιήθηκε στην Ελευσίνα το 2010.

³⁹ Οι κήποι αυτοί τοποθετούνται «στην κοιλάδα του Άνω Λουδία, η οποία αρχίζει από τη Μενηίδα, καθώς και στο Πάικο, που οι πρόποδές του εκτείνονται ανατολικά του ποταμού…. [Εκεί] υπάρχουν ακόμη και σήμερα αυτοφυή κλήματα και διάφορα είδη τριανταφυλλιών». Π. Χρυσοστόμου, «Το ταφικό ιερό μυστών του Διονύσου στη Μενηίδα Βοττιαίας: η ανασκαφή του 2000», ΑΕΜΘ 14 (2000, 465). Αξιωματούχος της Μενηίδας της εποχής του Καρακάλλα κατασκεύασε στην ίδια αυτή περιοχή τους τάφους των μελών της οικογένειάς του, ίδρυσε ιερό και καθιέρωσε τα διονυσιακά μυστήρια. Εκεί ενταφιάστηκε και ο ίδιος, αλλά και μύστες δύο άλλων οικογενειών, «δεδομένα που αποδεικνύουν ότι οι διονυσιαστές εφάρμοζαν κοινούς ενταφιασμούς ως κλειστή ομάδα πιστών» (ό.π.).
Τη γιορτή των Ρόδων – Ροζαλίων – Ροζαρίων στο τέλος της άνοιξης προς τιμή των νεκρών στην περιοχή και σε σχέση με τους διονυσιακούς θιάσους βεβαιώνουν επιγραφές της αυτοκρατορικής περιόδου. Περιλάμβαναν στολισμό των τάφων με ρόδινα στεφάνια, καύση αναθημάτων δίπλα στους τάφους και νεκρόδειπνα με οινοποσίες.

⁴⁰ Πρβ. τον λιμό που έστειλε στο αχαϊκό στρατόπεδο εξαιτίας της άρνησης του Αγαμέμνονα να παραδώσει τη Χρυσηίδα στον πατέρα της. Ή τον λιμό που έστειλε στη Θήβα, επειδή οι Θηβαίοι δεν είχαν φροντίσει να διαλευκάνουν τον φόνο του βασιλιά τους Λάιου.

⁴¹ Ο μύθος του Νίσου και της χρυσής του τρίχας παρουσιάζει δομικές αντιστοιχίες με τον μύθο του Πτερέλαου. Στην τριάδα Νίσος - Σκύλλα - Μίνωας αντιστοιχεί η τριάδα Πτερέλαος - Κομαιθώ - Αμφιτρύωνας. Η Κομαιθώ ερωτεύτηκε τον Αμφιτρύωνα και για χάρη του έκοψε από τον πατέρα της τη χρυσή τρίχα που ο Ποσειδώνας είχε κάνει να φυτρώσει στα μαλλιά του και η οποία του εξασφάλιζε αθανασία. Ο Πτερέλαος πέθανε και η πατρίδα της Κομαιθώς, η Τάφος, έπεσε στα χέρια του Αμφιτρύονα που σκότωσε την Κομαιθώ, όπως ο Μίνωας τη Σκύλλα: «ἐκ Ταφίου δὲ παῖς Πτερέλαος ἐγένετο· τοῦτον ἀθάνατον ἐποίησε Ποσειδῶν, ἐν τῇ κεφαλῇ χρυσῆν ἐνθεὶς τρίχα. ὡς δὲ ἡ Πτερελάου θυγάτηρ Κομαιθὼ ἐρασθεῖσα Ἀμφιτρύωνος τὴν χρυσῆν τρίχα τοῦ πατρὸς ἐκ τῆς κεφαλῆς ἐξείλετο, Πτερελάου τελευτήσαντος ἐχειρώσατο τὰς νήσους ἁπάσας. τὴν μὲν οὖν Κομαιθὼ κτείνει Ἀμφιτρύων […]. (Απολλόδ. 2.51.1-5, 2.60.2-6)

⁴² Ο αστερισμός του Ηνιόχου παριστάνει ηνίοχο με μικρή κατσίκα στον ώμο. Αυτό το αστέρι ονομάζεται Αἲξ και είναι το λαμπρότερο αστέρι του αστερισμού.

⁴³ Υπάρχουν και άλλες εκδοχές γιατί η Αφροδίτη έκανε το περιστέρι το αγαπημένο της πουλί. Σύμφωνα με τον Υγίνο ένα αυγό έπεσε στον Ευφράτη ποταμό, το έβγαλαν στη στεριά ψάρια και το κλώσησαν περιστέρια. Από το αυγό αυτό ξεπετάχτηκε η Αφροδίτη. Και συχνά στην αγγειογραφία η Αφροδίτη εμφανίζεται με περιστέρια, ενώ η παρουσία τους υποδηλώνει μιαν ερωτική κατάσταση.

⁴⁴ Είναι πιθανό ότι ο Αριστοφάνης αξιοποιεί το κρώξιμο του τσαλαπετεινού και το τιτίβισμα του χελιδονιού, όταν βάζει στο στόμα του Χορού στην Πάροδο από τους Όρνιθες τους παρακάτω ήχους: Ποποποποποπο ποῦ μ᾽ ὃς ἐκάλεσε; καιΤιτιτιτιτιτιτι τίνα λόγον ἄρα ποτὲ πρὸς ἐμὲ φίλον ἔχων; (310, 314). Ακούστε τους στίχους της παρόδου εδώ (από το 8:10 κ.ε.) μελοποιημένους από τον Μάνο Χατζιδάκι για την ιστορική παράσταση του Θεάτρου Τέχνης το 1959.

⁴⁵ Ακούστε τους στίχους μελοποιημένους εδώ.

⁴⁶ Οι στίχοι θυμίζουν ιδιαίτερα την αυτοκτονία της Αντιγόνης, τον απαγχονισμό της, και την αυτοκτονία του Αίμονα με το ξίφος του πάνω στο σώμα της νεκρής Αντιγόνης. Ή ακόμη τον θάνατο του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας μέσα στον προγονικό οικογενειακό τάφο. Διόλου απίθανο ο Οβίδιος να είχε κατά νου τη σοφόκλεια τραγωδία και ο Σαίξπηρ την οβιδιακή μυθιστορηματική επεξεργασία.

⁴⁷ Τον πήρε μαζί του ο Ιάσονας στην εκστρατεία του για το χρυσόμαλλο δέρας ύστερα από συμβουλή του δασκάλου του Κένταυρου Χείρωνα.

⁴⁸ Για περισσότερα στοιχεία βλ. Μάγισσες και Μάγοι: Κίρκη.

⁴⁹ Για έναν ακόμη τρόπο ελέγχου της παρθενίας βλ. Ροδώπις.

⁵⁰ Ο ταύρος έχει μια ιδιαίτερη παρουσία στην κρητική μυθολογία και ιστορία. Για τη λατρεία και τους μύθους που τον περιβάλλουν στον μεσογειακό χώρο, βλ. The Bull in the Mediterranean World, 2003.

⁵¹ Είναι πιθανό ότι ο Αριστοφάνης αξιοποιεί το κρώξιμο του τσαλαπετεινού και το τιτίβισμα του χελιδονιού, όταν βάζει στο στόμα του Χορού στην Πάροδο από τους Όρνιθες τους παρακάτω ήχους: Ποποποποποπο ποῦ μ᾽ ὃς ἐκάλεσε; καιΤιτιτιτιτιτιτι τίνα λόγον ἄρα ποτὲ πρὸς ἐμὲ φίλον ἔχων; (310, 314). Ακούστε τους στίχους της παρόδου εδώ (από το 8:10 κ.ε.) μελοποιημένους από τον Μάνο Χατζιδάκι για την ιστορική παράσταση του Θεάτρου Τέχνης το 1959.

⁵² Ακούστε τους στίχους μελοποιημένους εδώ.

⁵³ Για άλλες αιτίες του φαινομένου βλ. Άνιγρος.

⁵⁴ Είναι πιθανό ότι ο Αριστοφάνης αξιοποιεί το κρώξιμο του τσαλαπετεινού και το τιτίβισμα του χελιδονιού, όταν βάζει στο στόμα του Χορού στην Πάροδο από τους Όρνιθες τους παρακάτω ήχους: Ποποποποποπο ποῦ μ᾽ ὃς ἐκάλεσε; καιΤιτιτιτιτιτιτι τίνα λόγον ἄρα ποτὲ πρὸς ἐμὲ φίλον ἔχων; (310, 314). Ακούστε τους στίχους της παρόδου εδώ (από το 8:10 κ.ε.) μελοποιημένους από τον Μάνο Χατζιδάκι για την ιστορική παράσταση του Θεάτρου Τέχνης το 1959.

⁵⁵ Ακούστε τους στίχους μελοποιημένους εδώ.

⁵⁶ Ο μύθος του Ηρακλή, η μορφή και η δράση του ήρωα, διαμορφώθηκε σταδιακά και εξακολουθούσε να διαμορφώνεται και μέχρι τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους. Στην κρυστάλλωση και οργάνωση του μύθου του ήρωα συνέβαλλαν: α) αοιδοί, ποιητές, καλλιτέχνες, φιλόσοφοι, ιστορικοί και λοιποί γραμματικοί, β) τοπικές παραλλαγές και συσσωματώσεις, γ) «γενεαλόγοι» και μυθογράφο, δ) εικαστικοί καλλιτέχνες. Για πρώτη φορά κωδικοποιούνται οι άθλοι σε κανόνα στις μετόπες του ναού του Διός στην Ολυμπία, όμως τον κανόνα αυτόν δεν τον ακολουθούν όλοι. Έτσι, ενώ το κυνήγι του Ερυμάνθιου κάπρου στις μετόπες του ναού είναι ο τρίτος άθλος και το κυνήγι του ελαφιού του όρους Κερύνεια ο τέταρτος, στον Απολλόδωρο η σειρά αυτή αντιστρέφεται.

⁵⁷ Εδώ αντανακλώνται πιθανώς αντιλήψεις, που επιβιώνουν και στους κλασικούς χρόνους (Εμπεδοκλής απ. 84 DK), ότι, δηλαδή, η όραση λειτουργεί με ποσότητα φυσικού φωτός, αποθηκευμένη στο μάτι.

⁵⁸ Πώς όμως έφτασε το ρόδι να είναι φυτό του κάτω κόσμου; Μία εκδοχή μπορεί να σχετιστεί με τη Σίδη = ροδιά, τη γυναίκα του Ωρίωνα, που η Ήρα έριξε στα Τάρταρα για την αλαζονεία της. Και μια άλλη Σίδη συνδέεται με τη ροδιά ως φυτό του θανάτου. Προσπαθώντας να ξεφύγει από την καταδίωξη του πατέρα της, η Σίδη αυτοκτόνησε στον τάφο του πατέρα της. Από το αίμα της έκαμαν οι θεοί να φυτρώσει μια ροδιά. Ο πατέρας της μεταμορφώθηκε σε ένα είδος γερακιού, το οποίο δεν κάθεται ποτέ πάνω σε ροδιά (Διονύσιος, Ιξευτικά 1,7).

⁵⁹ Στη Λέρνα έθαψαν οι Δαναΐδες τα κεφάλια των συζύγων τους και ο Ποσειδώνας, αφού ενώθηκε με την Αμυμώνη, τις έδειξε τις πηγές της. Αναρωτιέται κανείς μήπως η Λέρνα ήταν ένα σπουδαίο λατρευτικό κέντρο της Αργολίδας. Προς αυτήν την κατεύθυνση συνηγορεί το γεγονός ότι εκεί έδειχναν εισόδους για τον Άδη -από μια τέτοια είσοδο ο Διόνυσος είχε επαναφέρει τη μητέρα του Σεμέλη-, και ότι αναφέρεται ως τόπος καθαρμών από φόνο και εξαγνισμού γενικότερα (Στράβ. 8.6.8. Σχόλια στον Λουκιανό, Ενάλιοι Διάλογοι 8.2). Οι πληροφορίες αυτές κατατείνουν σε μια ερμηνεία του μύθου σχετική με τον θάνατο και την υπερνίκησή του. Ωστόσο, και σε άλλες περιπτώσεις φίδια εμποδίζουν τους ανθρώπους να πλησιάσουν σε υδάτινους πόρους (πρβ. τον μύθο του Κάδμου στη Βοιωτία), κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε περισσότερο ορθολογιστικές σκέψεις για φύλαξη των πολύτιμων υδάτινων πόρων.

⁶⁰ Ο Σωκράτης περιγράφεται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, παρομοιαζόταν μάλιστα με σάτυρο και σαλάχι. Η μύτη του ήταν πλατιά, πλακουτσωτή, γυριστή, τα μάτια του ήταν γουρλωτά, τα χείλη του χοντρά και σαρκώδη, η κοιλιά του «ανοικονόμητη». «Έριχνε γρήγορες ματιές με χαμηλωμένο κεφάλι σαν ταύρος», «κοιτούσε λοξά» (Πλ., Συμπ. 215b).

⁶¹ Στον κρατήρα του Εργοτίμου-Κλειτία (François) ο Σιληνός συλλαμβάνεται από δύο άγριους ανθρώπους, που τα ονόματά τους είναι «όρειος» (βουνίσιος) και «θηρύτας «κυνηγός».

⁶² Στη Ρώμη οι μητέρες καχεκτικών παιδιών τα άφηναν στην αγκαλιά του αγάλματος της Κυβέλης και ζητούσαν την προστασία της.<