ΚΙΡΚΗ

• Καταγωγή
• Τόπος διαμονής
• Το παλάτι της Κίρκης
• Οδυσσέας και Κίρκη
• Κίρκη και Αργοναύτες
• Κίρκη και Σκύλλα
• Τα παιδιά της Κίρκης
• Επώνυμοι - ιδρυτές ήρωες
• Σύνοψη

 

η Κίρκη- / δαιμονική θεά, ωραίες πλεξούδες, ανθρώπινη μιλιά- / αυταδελφή του Αιήτη, […] (κ 139-141, μετ. Δ.Ν. Μαρωνίτης)

 

Καταγωγή

Φρίξος δὲ ἦλθεν εἰς Κόλχους, ὧν Αἰήτης ἐβασίλευε παῖς Ἡλίου καὶ Περσηίδος, ἀδελφὸς δὲ Κίρκης καὶ Πασιφάης, ἣν Μίνως ἔγημεν.

Ο Φρίξος έφτασε στη χώρα των Κόλχων, όπου βασίλευε ο Αιήτης, ο γιος του Ήλιου και της Περσηίδας, αδελφός της Κίρκης και της Πασιφάης, που ο Μίνωας την έκανε γυναίκα του. (Απολλόδ. 1.83.1-1.83.4) (Εικ. 19)

 

 

 

Τόπος διαμονής

Κάποτε φτάσαμε σ' ένα νησί, την Αία […]

ένα νησί στεφανωμένο από πελάγη ατέρμονα·

έτσι απλωμένο, μοιάζει χαμηλό

(κ 135, 195-196, μετ. Δ.Ν. Μαρωνίτης)

 

Η αρχαία παράδοση τοποθετεί το νησί της Κίρκης στο βουνό Κιρκαίον. Βρίσκεται στο νότιο Λάτιο ανάμεσα στη Ρώμη και τη Νάπολη, στον κόλπο της Γκαέτας. Είναι βουνό που μοιάζει με νησί, τριγυρισμένο καθώς είναι από θάλασσα και έλη» (Στράβων, Γεωγραφικά 5.3.6) (Εικ. 20, 21, 22, 23)

 

Το παλάτι της Κίρκης

Βρέθηκαν τότε, […] στης Κίρκης το παλάτι,

χτισμένο με πελεκητά λιθάρια, σε μέρος φυλαγμένο που να βλέπει ολόγυρα.

Τους συναπάντησαν εκεί λύκοι ορεσίβιοι, λιοντάρια,

που ήσαν γητεμένα από την ίδια, με τα φαρμακερά βοτάνια που τους έδινε.

(κ 210-213, μετ. Δ.Ν. Μαρωνίτης) (Εικ. 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32)

 

Οδυσσέας και Κίρκη

 

Πρώτη παρέμβαση

1. Η Κίρκη μεταμορφώνει τους συντρόφους του Οδυσσέα

[…] κι η Κίρκη

τις θύρες άνοιξε τις λιόφωτες με βιάση, κι όπως βγήκε,

τους κάλεσε να μπουν […]

Κι ως τους συνέμπασε, τους έδωκε σκαμνιά, θρονιά να κάτσουν,

και σε κρασί απ' την Πράμνη ανάδευε μαζί τυρί ξυσμένο,

μέλι ξανθό και κριθαράλευρο, και μέσα εκεί τους ρίχνει

κακά βοτάνια, την πατρίδα τους για πάντα να ξεχάσουν.

Κι ως τους το κέρασε και το άδειασαν, σε μια στιγμή τους δίνει

με το ραβδί της, και τους έκλεισε στα χοιρομάντρια μέσα.

Χοίρου κορμί απόχτησαν όλοι τους, φωνή, κεφάλι, τρίχες,

μόνο που κράτησαν αθόλωτο το νου τους, ως και πρώτα.

Κι εκεί που μαντρισμένοι εμύρουνταν, η Κίρκη, για να φάνε,

έριξε κράνα, πρινοβέλανα μπροστά τους και βαλάνια,

τι άλλη θροφή οι χαμοκοιτάμενοι δε συνηθούνε χοίροι.

(κ 229-243, μετ. Ν. Καζαντζάκης - Ι.Θ. Κακριδής)

(Εικ. 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54)

 

2. Ο Ερμής προφυλάσσει με αντίδοτο τον Οδυσσέα

Να πάρε αυτό το καλοβότανο και κράτα το, στης Κίρκης

σα μπεις, να σκέπει το κεφάλι σου, κακηώρα να μη σε 'βρει.

Τις πονηριές της Κίρκης άκουσε μιαν άκρη ως άλλη τώρα:

Πιοτό θα σου ετοιμάσει, βάζοντας κακά βοτάνια μέσα,

μα κι έτσι εσένα δε θα πιάσουνε τα μάγια, δε θ' αφήσει

το καλοβότανο που σου 'δωκα᾿ να σου τα πω όμως όλα:

Μόλις η Κίρκη πάρει το μακρύ ραβδί της και σε κρούσει,

γοργά το κοφτερό ξεγύμνωσε σπαθί από το μερί σου

κι απά στην Κίρκη χίμα, ως να 'θελες να πάρεις τη ζωή της.

Κι αυτή θα φοβηθεί᾿ σαν έπειτα σου πει να κοιμηθείτε,

πια της θεάς εσύ τον έρωτα μην τον αρνιέσαι, αν θέλεις

να λευτερώσει τους συντρόφους σου και να γνοιαστεί και σένα.

Μα τον τρανό των τρισμακάριστων ν' αμώσει πες της όρκο,

πως δε θα βάλει πια άλλο τίποτε κακό για σε στο νου της,

να μη σου πάρει αντρεία και δύναμη, σα γυμνωθείς ομπρός της.»

Αυτά είπε ο Αργοφονιάς᾿ το βότανο μετά ανασπά απ' το χώμα,

κι όπως μου το 'δωκε, μου ξήγησε και ποια τα φυσικά του:

η ρίζα μελανιά, μα κάτασπρος ο ανθός του, σαν το γάλα·

μώλυ οι θεοί το λένε᾿ δύσκολο θνητός να το ανασπάσει

από τη γης, μονάχα αθάνατοι, τι αυτοί μπορούν τα πάντα.

Μετά για τον τρανό τον Όλυμπο κινούσε ο Ερμής να φύγει,

το δασωτό νησί διαβαίνοντας᾿ κι εγώ τραβώ στης Κίρκης […]

(κ 287-308, μετ. Ν. Καζαντζάκης - Ι.Θ. Κακριδής)

(Εικ. 55, 56)

 

3. Η αποτυχία της Κίρκης

Σε κούπα το πιοτό μου ετοίμασε να πιω μαλαματένια,

και το βοτάνι μέσα μου 'ριξε, κακά στο νου λογιώντας.

Και σα μου το 'δωκε και το άδειασα, χωρίς να με μαγέψει,

με κρούει με το ραβδί της κι έκραξε κι αυτά τα λόγια μου 'πε:

«Τράβα και συ με τους συντρόφους σου να κυλιστείς στη μάντρα!»

Είπε, κι εγώ απ' τη μέση σέρνοντας το κοφτερό σπαθί μου,

στην Κίρκη εχίμιξα, σα να 'θελα να πάρω τη ζωή της.

Κι αυτή ξεφώνισε, και τρέχοντας τα γόνατα μου πιάνει […]

(κ 316-323, μετ. Ν. Καζαντζάκης - Ι.Θ. Κακριδής)

(Εικ. 34, 35, 36, 55, 57, 58, 59, 60, 61, 62)

 

Σύνοψη

✓ Πέτρινο το παλάτι της Κίρκης, ήμεροι λύκοι και λιοντάρια κατοικούν σε αυτό, η θεά τραγουδά, καθώς υφαίνει.

✓ Μεταμορφώνει χρησιμοποιώντας φαρμακερά βότανα σε ποτό, και μετά ραβδί.

✓ Συνέπεια της μεταμόρφωσης η απώλεια μνήμης, αλλά όχι της συνείδησης, και ο υποβιβασμός σε ένα παλαιότερο σύστημα διατροφής (βαλανιδοφάγοι) και οργάνωσης, καθώς εγκλείονται σε μαντρί [Οι Αρκάδες ονομάζονταν βαλανιδοφάγοι, γιατί θεωρούνταν πρωτόγονοι.]

✓ Η προστασία έρχεται πάλι από ένα φυτό, το μώλυ (φυτό με μαύρες ρίζες και άσπρα άνθη), αντίδοτο στα βότανα/φαρμάκια, το οποίο ξεριζώνεται με θεϊκή παρέμβαση, στη συγκεκριμένη περίπτωση του Ερμή. Ο Οδυσσέας πίνει το ποτό αλλά δεν μεταμορφώνεται, όταν η Κίρκη τον χτυπά με το ραβδί της.

✓ Ο προφυλαγμένος απειλεί τη μάγισσα. Ο Οδυσσέας το κάνει με σπαθί και τόξο, εκείνη, η θεά/μάγισσα, τον παρακαλά γονατιστή να τη λυπηθεί (αντιστροφή ρόλων).

✓ Η συμφιλίωση επέρχεται με την ειλικρινή ερωτική ένωση (η μάγισσα δεν θα απειλήσει τον γυμνό άνδρα).

✓ Η επαναφορά στην αρχική μορφή των μεταμορφωμένων γίνεται με τη χρήση αλοιφής, η οποία οδηγεί σε μια περιορισμένης έκτασης αναγέννηση (νεότεροι, ομορφότεροι, πιο μεγαλόσωμοι).

 

Μερικές σκέψεις και αρκετά ερωτήματα

Αποτελεί η μεταμόρφωση των συντρόφων του Οδυσσέα μια ακόμη τρομακτική ιστορία ενός ναυτικού που υπερβάλλει, καθώς αφηγείται τις περιπέτειές του στη θάλασσα; Είναι μια επινοημένη αφήγηση ενός ποιητή με μάγισσες, μαγικά φίλτρα και ραβδάκια; Στην απάντηση θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι ο Όμηρος συνέθεσε τα έπη του ανασυνθέτοντας παλαιότερες αφηγήσεις και αξιοποιώντας τη θρησκευτική παράδοση. Μήπως, λοιπόν, ο ποιητής δόμησε το αφήγημα αυτό σε μια πραγματικότητα;

Εκείνο που διαπιστώνουμε είναι ότι ο χοίρος συνιστά μέρος τελετουργικών πρακτικών. Αίμα γουρουνόπουλου χρησιμοποιούνταν ως μέσο καθαρμού για τον φονιά.^[1] Γουρουνόπουλα θυσιάζονταν, πολλές φορές σε περιπτώσεις όρκου. Αίμα γουρουνόπουλου έριχναν οι περιστίαρχοι στον χώρο της Εκκλησίας του Δήμου και του θεάτρου κατά την έναρξη της συνέλευσης ή των δραματικών αγώνων, κατ' απομίμηση του ραντίσματος των βωμών. Έτσι, οριοθετούνταν ο ιερός/θεατρικός/δραματικός χώρος από τον κοσμικό και ο πολιτικός από τον απλώς κοινωνικό.

Ομοιώματα βρέθηκαν στη Νέα Μάκρη, κοντά στον Μαραθώνα, και γενικότερα στην περιοχή των Βαλκανίων -εδώ με εμπιεσμένους κόκκους δημητριακών, κάτι που υποδεικνύει σχέση με τη γεωργία.^[2]

Στα Θεσμοφόρια, γιορτή από την εποχή του λίθου, αποκλειστικά γυναικεία και με αυστηρές τιμωρίες στους άνδρες παραβάτες της απαγόρευσης, χρησιμοποιούνταν ομοιώματα χοίρων. Στους κλασικούς χρόνους την πρώτη μέρα της γιορτής (την ἄνοδον ή κάθοδον) ρίχνονταν σε ρωγμές -κατακρημνίζονταν- γλυκά σε σχήμα των γυναικείων γεννητικών οργάνων, «αντικείμενα ανομολόγητα», σεξουαλικά και τροφικά, που τοποθετούνταν σε καλάθι, και γουρουνάκια, άλλο σύμβολο του γυναικείου αιδοίου. Εκεί παρέμεναν ένα χρόνο, μέχρι που οι ἀντλήτριαι ανέβαζαν τα κατάλοιπα των προσφορών, τα έκαιγαν και ανακάτευαν τη στάχτη τους με τους σπόρους που προορίζονταν για τη σπορά, προκειμένου να εξασφαλίσουν καλές εσοδείες.

Μήπως, λοιπόν, η ιστορία της μεταμόρφωσης των ανδρών του Οδυσσέα σε χοίρους συνιστά μια διαδικασία μύησης σε μυστήρια και τελετές; Μήπως λανθάνει λατρεία της Κίρκης με πιστούς που φορούσαν προσωπεία; Και θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι οι άνδρες στην αγγειοπλαστική δεν παρουσιάζονται μεταμορφωμένοι μόνο σε γουρούνια αλλά σε διάφορα ζώα. Μήπως, λοιπόν, η Κίρκη δεν ήταν μια μάγισσα αλλά μια παντοδύναμη θεά της φύσης, μια πότνια θηρῶν, με κυριαρχία σε όλα τα πλάσματα; Ας θυμηθούμε τους ενοίκους του παλατιού της, λιοντάρια και λύκοι ορεσίβιοι, όπως δίνεται από τον ποιητή. Εξάλλου, υπάρχει ένα «λάθος» σε αυτό το «παραμύθι», που και αυτό μας κάνει να σκεφτόμαστε ότι δεν πρόκειται για παραμύθι. Στα παραμύθια η μάγισσα πρώτα χαίρεται τον έρωτα του άνδρα και μετά τον μεταμορφώνει. Στην περίπτωση του ομηρικού μύθου της μεταμόρφωσης των ανδρών σε χοίρους δεν συμβαίνει αυτό· η Κίρκη μεταμορφώνει κατευθείαν τους άνδρες.

Δύο ακόμη στίχοι του ποιητή προκαλούν σκέψεις: Χοίρου κορμί απόχτησαν όλοι τους, φωνή, κεφάλι, τρίχες, / μόνο που κράτησαν αθόλωτο το νου τους, ως και πρώτα (κ 238-239). Μήπως, λοιπόν, οι μεταμορφωμένοι αλλά έλλογοι άνδρες του Οδυσσέα συνιστούσαν «θιάσους» λατρευτικούς της Κίρκης, αντίστοιχους του Διόνυσου; Μήπως επρόκειτο για λατρευτές ή ιερείς που τελούσαν τελετουργίες φορώντας προσωπεία; Είναι, εξάλλου, γνωστό ότι συστατικό στοιχείο της γιορτής ήταν η μάσκα, ζωόμορφη ή αποκρουστική και γελοία. Ταύροι, άρκτοι, πώλοι, μέλισσες ήταν λατρευτικές ομάδες που ονομάζονταν από το προσωπείο τους. Κένταυροι και Πάνες, Σιληνοί και Σάτυροι, πιθανώς ήταν πιστοί με μάσκες και συγκεκριμένη ενδυμασία. Συνήθης ήταν και η ορχήστρα των ζώων, μουσικοί, δηλαδή, με μάσκες ζώων, συχνά γαϊδάρου, χοίρου ή αγελάδας. Εξάλλου, σώζεται και μικρός βωμός με την Κίρκη και ένα άνδρα με κεφαλή χοίρου. (Εικ. 63)

 

Δεύτερη παρέμβαση: Από την Αία στις Πύλες του Κάτω Κόσμου (Γιβραλτάρ)

Η Κίρκη συμβουλεύει τον Οδυσσέα πώς να έλθει σε επαφή με τους νεκρούς του Κάτω Κόσμου, μια και μόνο ο νεκρός μάντης Τειρεσίας μπορεί να του εξηγήσει γιατί ο Ποσειδώνας ήταν θυμωμένος μαζί του και με ποιον τρόπο θα μπορούσε να τον εξευμενίσει. Φυσικά, το τελετουργικό της θυσίας και της προσευχής γίνεται με συγκεκριμένο και με ακρίβεια οριοθετημένο τρόπο, ώστε η επαφή με τους νεκρούς να είναι αποτελεσματική και ασφαλής για τον ζωντανό Οδυσσέα και τους συντρόφους που θα παρίστανται.

 

Εκεί, λοιπόν, πολέμαρχε, κοντά κοντά περνώντας,

άνοιξε λάκκο ως μιαν οργιά το φάρδος και το μάκρος

και χύσε γύρω του χοές στους πεθαμένους όλους,

μέλι με γάλα στην αρχή, γλυκό κρασί κατόπι,

τρίτο νερό, και με λευκό πασπάλισέ τα αλεύρι.

[…]

Και στα σεβάσμια των νεκρών να δεηθείς τα πλήθη,

σφάξε κριάρι τότε εκεί και μαύρη προβατίνα,

γυρίζοντας στ' αφώτιστο σκοτάδι το λαιμό τους,

και στρέψε αλλού το πρόσωπο, στου ποταμού το ρέμα.

(κ 517-529, μετ. Ζ. Σίδερης)

 

Άπειρες τότε εκεί ψυχές των πεθαμένων θα 'ρθουν, […]

Και συ τραβώντας το σπαθί κάτσε και μην αφήνεις

τις άζωες κάρες των νεκρών στο αίμα να ζυγώσουν

καθόλου, πριν συμβουλευτείς το γερο-Τειρεσία.

Τότε σε λίγο θα φανεί, πολέμαρχε, ο προφήτης

κι ευτύς το δρόμο θα σου πει, του ταξιδιού το μάκρος,

και στην πατρίδα πώς θα πας τη θάλασσα περνώντας.

(κ 530-540, μετ. Ζ. Σίδερης)

(Εικ. 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70)

 

Τρίτη παρέμβαση: Η Κίρκη κυρίαρχη των ανέμων

Η Κίρκη υπόσχεται στον Οδυσσέα κατάλληλες καιρικές συνθήκες, ώστε να φτάσει στην Ιθάκη:

 

Κι άνεμο θα στείλω πρίμο, πίσω να φτάσεις,

άβλαβος στη γη την πατρική σου.

(κ 400-401)

 

Αλλά και στο ταξίδι τους στη χώρα Κιμμερίων

 

Ξοπίσω από το γαλαζόπλωρο καράβι πρίμο αγέρι,

σταλμένο από την ωριοπλέξουδη, την ανθρωπολαλούσα

θεά, την άγρια Κίρκη, σύντροφος καλός μας προβοδούσε.

(λ 6-8)

 

Η θεά κράτησε την υπόσχεση που είχε δώσει στον Οδυσσέα ότι θα έχει άνεμο ευνοϊκό στο ταξίδι του προς το νησί του:

 

Κι αυτοί στο πλοίο ανέβηκαν, και κάθισαν στους πάγκους,

και τον αστραφτερό γιαλό με τα κουπιά βαρούσαν.

και πίσω απ΄ το μαυρόπλωρο καράβι στέλνει η Κίρκη

η φοβερή κι η ωριόμαλλη κι η ανθρωπολαλούσα,

πρίμο καλό και φιλικό που τα πανιά φουσκώναν.

και τ΄ άρμενα σα σιάξαμε, καθίσαμε, κι οδήγα

ο αγέρας το καράβι μας μαζί με τον ποδότη.

(μ 146-152, μετ. Ν. Καζαντζάκη - Ι.Θ. Κακριδή)

 

Τέταρτη παρέμβαση: Συμβουλές της Κίρκης

Η Κίρκη έδωσε συμβουλές και οδηγίες στον Οδυσσέα για καλό κατευόδιο, κυρίως πώς να αποφύγει διάφορους κινδύνους και πώς να προφυλάξει τον εαυτό του και τους συντρόφους του. (Εικ. 71, 72)

 

Σειρήνες

Πρώτα, να φεύγω απ' τη φωνή τω φοβερώ Σειρήνων

κι από τ' ανθολιβάδια τους, παράγγειλέ μου η Κίρκη.

Κι εγώ μονάχος, είπε μου, ν' ακούσω τη φωνή τους

στου καταρτιού τη ρίζα εσείς δέστε με τώρα ολόρθο,

και καλοσφίξτε τω σκοινιών τις άκρες στο κατάρτι,

γερά κρατώντας με, κι εγώ σα λέω να με ξελύστε,

εσείς ακόμα πιο σφιχτά να δένετε τους κόμπους.

(μ 158-164)

 

Σκύλλα

Μα για της Σκύλλας το κακό τ' αγιάτρευτο, ούτε λόγο

δεν είπα, μήπως φοβηθούν κι αφήσουν τα κουπιά τους,

και στα βαθιά του καραβιού κατέβουν και κρυφτούνε·

και τότες δεν την ψήφησα της Κίρκης την ορμήνεια,

που μου έλεγε να μη φανώ με την αρματωσιά μου,

παρά στου πλοίου ανέβηκα την πλώρη αρματωμένος,

κρατώντας δυο στα χέρια μου θεόμακρα κοντάρια

τι κατακεί περίμενα πως θα πρωτόβγει η Σκύλλα,

του βράχου το φριχτό θεριό, που μου έφαγε τους φίλους.

(μ 223-231)

 

Το νησί του Ήλιου

[…] Κι ήρθε στο νου μου ο λόγος

του Τειρεσία, του τυφλού προφήτη από τη Θήβα,

μα και της Κίρκης, που πολύ μου σύσταιναν κι οι δυο τους

μακριά να φεύγω απ' το νησί του Ήλιου του φωτοδότη.

και τότες με βαριά καρδιά γυρνώ και λέω στους φίλους·

«Ακούστε αυτό που θα σας πω, πολύπαθοι συντρόφοι.

Να δείτε τι μου μάντεψαν ο Τειρεσίας στον Άδη

κι η θεά της Αίας, που σοβαρά μου σύστησαν κι οι δυο τους

μακριά να φεύγω απ' το νησί του φωτοδότη του Ήλιου,

τι φοβερή, λέει, συφορά μας περιμένει εκείθε

μόνε τραβάτε στ' ανοιχτά το μελανό καράβι.»

(μ 266-276, μετ. Ν. Καζαντζάκη - Ι.Θ. Κακριδή)

 

Πέμπτη παρέμβαση: Διδαχή

Η Κίρκη δίδαξε στον Οδυσσέα πώς να δένει κόμπους ώστε να διαφυλάσσει τα πράγματά του. Την τεχνική αυτή εφάρμοσε, όταν ο Αλκίνοος και η Αρήτη τον εφοδίασαν με δώρα για το ταξίδι από το νησί των επιδέξιων ναυτικών Φαιάκων στο δικό του άγονο νησί:

 

πήρε και σφάλισε το σκέπασμα και με πιδέξιο κόμπο,

που του 'χε μάθει η Κίρκη κάποτε, μεμιάς το σφιχτοδένει.

(η 446-448)

 

Κίρκη και Αργοναύτες

Η Κίρκη εμπλέκεται και σε ένα επεισόδιο της Αργοναυτικής εκστρατείας και του έρωτα της ανεψιάς της Μήδειας με τον Ιάσονα. Όταν ο Ιάσονας άρπαξε το χρυσόμαλλο δέρας και έφυγε με τη Μήδεια, ο πατέρας της Αιήτης τους κατεδίωξε με ένα πλοίο, αλλά η Μήδεια έσφαξε τον Άψυρτο, αδελφό της ή ετεροθαλή αδελφό της, τον κομμάτιασε και πετούσε ένα-ένα τα κομμάτια στη θάλασσα, οπότε ο Αιήτης έχασε πολύ χρόνο για να περισυλλέξει τα κομμάτια του γιου του και οι Αργοναύτες διέφυγαν. (Εικ. 73)

 

[…] καθώς [οι Αργοναύτες] ανέβαιναν τον Ηριδανό ποταμό, ο Δίας, οργισμένος για τον φόνο του Αψύρτου, έστειλε κατά πάνω τους φοβερή καταιγίδα που έβγαλε το πλοίο έξω από την πορεία του. Και καθώς έπλεαν κοντά στις Αψυρτίδες νήσους^[3], το πλοίο μίλησε και είπε ότι δεν θα πάψει η οργή του Δία παρά μόνο αν κατευθυνθούν προς την Αυσονία^[4] και καθαρθούν για τον φόνο του Αψύρτου από την Κίρκη. Και αυτοί, πλέοντας, άφησαν πίσω τους τα έθνη των Λιγύων και των Κελτών, διέπλευσαν το Σαρδόνιο πέλαγος, πέρασαν την Τυρρηνία και έφθασαν στην Αιαίη, όπου προσέπεσαν ικέτες στην Κίρκη και εξαγνίστηκαν. (Απολλόδ. 1.134)

 

Κίρκη και Σκύλλα

Λέγεται ότι μεταμόρφωσε τη Σκύλλα στο αποκρουστικό τέρας της Οδύσσειας, για να την εκδικηθεί, επειδή ο Γλαύκος, που τον αγαπούσε πολύ, είχε αρνηθεί τον έρωτά της για χάρη της νεαρής κοπέλας. Η Κίρκη έριξε μαγικά βότανα στο νερό της πηγής, όπου λουζόταν το κορίτσι (Εικ. 74, 75, 76, 77) και αμέσως μεταμορφώθηκε, όμορφη στο επάνω μέρος, με έξι φοβερά σκυλιά στο σώμα της από τη μέση και κάτω.

 

Κι εκεί καθώς κοιτάζαμε, καταστροφή φοβώντας,

μου αρπάζει η Σκύλλα απ΄ το βαθύ καράβι έξι νομάτους,

στα χέρια και στη δύναμη τα πρώτα παλληκάρια.

Κι εγώ γυρίζοντας να δω τους άλλους στο καράβι,

τα χέρια και τα πόδια τους απάνωθε αγναντεύω,

που σηκωμένοι ανάερα χουγιάζανε με πόνο,

και με φωνάζανε στερνή φορά με τ΄ όνομά μου.

Κι όπως ψαράς μ' ένα μακρύ ραβδί απ' τον κάβο ρίχνει

στα μικρά ψάρια δόλωμα, και κέρατο τινάζει

καλού βοδιού στη θάλασσα, κι άμα πιαστεί το ψάρι

στη γης απάνω το πετάει κι εκείνο σπαρταρίζει,

κι αυτοί έτσι σπαρταρίζοντας στο βράχο κουβαλιόνταν,

και το θεριό τους έτρωγε, και ξεφωνίζαν όλοι,

σ΄ εμέ τα χέρια απλώνοντας στου χάρου τον αγώνα.

Άλλο πιο θλιβερό απ΄ αυτό τα μάτια μου δεν είδαν,

απ΄ όλα που δοκίμασα τις θάλασσες περνώντας.

(μ 244-259, μετ. Ν. Καζαντζάκη - Ι.Θ. Κακριδή)

 

Άλλοτε πάλι λέγεται ότι ο Ποσειδώνας ήταν ερωτευμένος μαζί της και ότι η ζήλεια ώθησε την Αμφιτρίτη να ζητήσει από την Κίρκη να τη μεταμορφώσει. Ή ότι ο ίδιος ο Ποσειδώνας τη μεταμόρφωσε, γιατί αρνήθηκε τον έρωτά του εξαιτίας του Γλαύκου.

 

Τα παιδιά της Κίρκης

Στην Τηλεγονία ή Τηλεγόνεια, ένα πανάρχαιο έπος-συνέχεια της Οδύσσειας, το οποίο σώζεται μόνο σε περίληψη και αποδίνεται στον Ευγάμμονα ή Ευγάμ(μ)ωνα τον Κυρηναίο, ο Τηλέγονος υπήρξε καρπός της ένωσης της Κίρκης και του Οδυσσέα, ο οποίος έμεινε ένα χρόνο στο νησί της. Μάλιστα, δεν σχεδίαζε να φύγει· του το υπενθύμισαν οι σύντροφοί του.

Το παιδί ανατράφηκε στο νησί της μητέρας του, μεγάλωσε, έμαθε την ταυτότητά του και αναζήτησε τον πατέρα του στην Ιθάκη, όπου επιδόθηκε σε λαφυραγωγίες. Ο Οδυσσέας, υπερασπιζόμενος την περιουσία του, πληγώθηκε από το δόρυ του γιου του, εξοπλισμένο με ψαροκόκαλο σαλαχιού που τότε θεωρούνταν ότι προκαλούσε πληγές θανατηφόρες. Ο Τηλέγονος αναγνώρισε το θύμα του και μαζί με την Πηνελόπη και τον Τηλέμαχο μετέφεραν το νεκρό σώμα του Οδυσσέα στο νησί της Κίρκης. Εκεί ο Τηλέμαχος παντρεύτηκε την Κίρκη και ο Τηλέγονος την Πηνελόπη. Η Κίρκη τους έκανε αθάνατους και τους έστειλε στα Νησιά των Μακάρων.

Ένα ακόμη παιδί, μια κόρη, καρπός της σχέσης του ήρωα και της «μάγισσας», παραδίδεται στα Σχόλια του Τζέτζη στον Λυκόφρονα. Αυτή η κόρη, η Κασσιφόνη, λεγόταν ότι παντρεύτηκε τον ετεροθαλή αδελφό της Τηλέμαχο και ότι τον σκότωσε για να τον εκδικηθεί για τον θάνατο της μητέρας της, η οποία νωρίτερα είχε αναστήσει τον Οδυσσέα.

 

Επώνυμοι - ιδρυτές ήρωες

Διάφορες άλλες παραδόσεις συνδέουν τα παιδιά της Κίρκης και του Οδυσσέα ή τα εγγόνια τους με την ιταλική χερσόνησο.

Λέγεται ότι καρπός της ένωσής τους ήταν και ο Λατίνος, επώνυμος ήρωας των Λατίνων, ή και τρεις γιοι, ο Ρώμος, ο Αντείας, ο Αρδείας, επώνυμοι ήρωες των πόλεων Ρώμης, Αντίου, Αρδέας. Λέγεται ακόμη ότι από τον γάμο του γιου του Οδυσσέα και της Κίρκης Τηλέγονου με τη γυναίκα του Πηνελόπη προέκυψε ένας γιος, ο Ιταλός και ότι ο Τηλέγονος ίδρυσε το Τούσκουλο και ίσως την Πραινέστη.

 

Σύνοψη

Μάγισσα ή θεά η Κίρκη; Σύμφωνα με τα Σχόλια του Τζέτζη την Κίρκη σκοτώνει τελικά ο Τηλέμαχος. Ο θάνατός της την κάνει να εκπίπτει από την ιδιότητα της θεάς. Όμως, όλες οι υπόλοιπες πηγές θεωρούμε ότι την αναδεικνύουν σε μεγάλη θεά, γιατί:

 

✓ είναι κυρίαρχη του ζωικού βασιλείου (λιοντάρια, λύκοι, γουρούνια κτλ. στην υπηρεσία της)·

✓ είναι κυρίαρχη του φυτικού βασιλείου, καθώς γνωρίζει ιδιότητες φυτών, από τα οποία κατασκευάζει διάφορα παρασκευάσματα (την αλοιφή με την οποία «ξεμαγεύει» τους συντρόφους του Οδυσσέα)·

✓ είναι κυρίαρχη των φυσικών φαινομένων (χαρίζει ευνοϊκό καιρό στον Οδυσσέα)·

✓ επηρεάζει τα ύδατα (βλ. τον μύθο της Σκύλλας)·

✓ γνωρίζει το μέλλον·

✓ φέρει σκήπτρο (το ραβδί με το οποίο χτυπά για να ενεργοποιήσει το δηλητήριο των φυτών και να προκαλέσει μεταμόρφωση)·

✓ έχει την ικανότητα να αναγεννά μερικώς, καθώς κάνει τους συντρόφους του Οδυσσέα νεότερους, ομορφότερους, πιο σωματώδεις, ή ολικώς, καθώς καθιστά θνητούς ανθρώπους αθάνατους (Πηνελόπη, Τηλέμαχος)·

✓ γνωρίζει πώς υπερβαίνονται τα όρια μεταξύ ζωντανών και νεκρών (η επαφή είναι από τους ζωντανούς προς τους νεκρούς, όχι αντίστροφα)·

✓ έχει μαντικές ικανότητες (ερμηνεύει όνειρα)·

✓ εξαγνίζει από φόνο, φροντίζοντας να προφυλάξει τον εαυτό της·

✓ Αποκτά παιδιά.

 

Και αν η κυριαρχία της στη φύση περιορίζεται από άλλους θεούς, τον Ερμή (δίνει το αντίδοτο φυτό στον Οδυσσέα) και τον Ποσειδώνα (προκαλεί τρικυμία και παύει τις ευνοϊκές καιρικές συνθήκες που όρισε η Κίρκη), αυτό είναι συνηθισμένο στον κόσμο των θεών -ο κάθε θεός έχει δικαιοδοσία σε συγκεκριμένα πεδία-, με αποτέλεσμα ο άνθρωπος να βρίσκεται στο ενδιάμεσο πανίσχυρων, αλλά πολλές φορές αντιφατικών μεταξύ τους βουλήσεων.

 

Μάγισσα, λοιπόν, ή πανίσχυρη θεά η Κίρκη; (Εικ. 56, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84)