ΠΡΟΙΤΙΔΕΣ

(αγελάδες)

Οι Προιτίδες ήταν κόρες του Προίτου και της Σθενέβοιας, του βασιλικού ζεύγους της Τίρυνθας ή του Άργους. Ήταν δύο, η Λυσίππη και η Ιφιάνασσα, ή τρεις, η Ιφινόη -αν και αναφέρονται και άλλες δύο, η Ελέγη και η Κελαινή (Αιλ., Ποικ. Ιστ. 3.42). Αυτές όταν έφτασαν σε ηλικία γάμου, προκάλεσαν την οργή της Ήρας, είτε γιατί ισχυρίζονταν ότι ήταν ωραιότερες από τη θεά είτε γιατί παινεύτηκαν ότι το παλάτι του πατέρα τους ήταν πλουσιότερο από τον ναό της Ήρας είτε γιατί έκλεψαν χρυσάφι από το φόρεμα της θεάς για προσωπική τους χρήση. Η Ήρα τις τιμώρησε παίρνοντάς τους τα λογικά, μεταμορφώθηκαν σε δαμάλες και έτρεχαν στα βουνά δέσμιες της τρέλας τους. Η μανία τους έκανε μερικούς να σκεφτούν ότι η τιμωρία προήλθε από τον Διόνυσο, γιατί τον προσέβαλαν με το να αρνούνται τη λατρεία του, οπότε ο μύθος τους θυμίζει το μύθο των γυναικών της Θήβας που, επίσης, αρνούνταν τον Διόνυσο. Ή για τον ακριβώς αντίθετο λόγο: επειδή ασπάστηκαν μια νέα λατρεία αρνούμενες αλαζονικά και προσβλητικά την πατροπαράδοτη της Ήρας. Πάντως, η μεταμόρφωση σε δαμάλες ταιριάζει στη θεά, καθώς και άλλες ηρωίδες που εμπλέκονται με τη γυναίκα του Δία μεταμορφώνονται σε αγελάδες (π.χ. Ιώ) ή ιέρειές της την τιμούν φορώντας προσωπεία αγελάδας.

Δύο παραδόσεις υπάρχουν για τον τρόπο ίασης των Προιτίδων. Η μία, η παλαιότερη, του λυρικού ποιητή Βακχυλίδη (5ος αι. π.Χ.), ορίζει ότι η ίαση επήλθε με τη μεσολάβηση του ίδιου του πατέρα τους, του Προίτου· η δεύτερη, η νεότερη, επινοεί την παρέμβαση του μάντη Μελάμποδα. Πιο συγκεκριμένα:

Ο Βακχυλίδης διηγείται ότι ο Προίτος, στην απελπισία του για την κατάσταση των θυγατέρων του, τράβηξε το σπαθί του για να αυτοκτονήσει· τον απέτρεψαν τα πρωτοπαλίκαρά του με λόγια αλλά και με βία. Τότε ξεκίνησε να κυνηγά τις κόρες του που για δεκατρείς μήνες έτρεχαν στα δάση μέχρι την Αρκαδία. Όταν ο Προίτος έφτασε στον ποταμό Λούσιο της Αρκαδίας, έκανε το τελετουργικό λουτρό του καθαρμού, ώστε να μπορέσει να προσευχηθεί στην Άρτεμη και να την παρακαλέσει να τον βοηθήσει -θα της θυσίαζε τότε είκοσι βόδια. Και η θεά πείστηκε και έπεισε με τη σειρά της την Ήρα να συγχωρέσει τα κορίτσια και να τις απαλλάξει από τη μανία. Εκεί έστησαν οι νέες βωμό προς τιμή της συντρόφου του Δία και όρισαν να γίνεται γιορτή στη μνήμη της με θυσίες ζώων και χορούς γυναικών.

Με ιάσεις και καθαρμούς ήταν συνδεδεμένο και το όνομα του μάντη Μελάμποδα που συνδεόταν με τα βασιλικά γένη του Άργους, όπως ο Τειρεσίας με τα γένη της Θήβας και ο Κάλχας με των Μυκηνών. Σε αυτή την εκδοχή στις αιτίες της μανίας των Προιτίδων προστίθεται και το μίσος του πατέρα τους προς τον αδελφό του Ακρίσιο και την αυθαίρετη ανάληψη της εξουσίας από τον Προίτο. Όπως και να έχει, ο Προίτος κάλεσε τον Μελάμποδα στην Τίρυνθα, για να τις γιατρέψει. Ο Μελάμποδας, που γνώριζε τη λατρεία του Διόνυσου και ήταν ο πρώτος που ανακάτεψε το κρασί με νερό, προσφέρθηκε να τις γιατρέψει με αντάλλαγμα το ένα τρίτο του βασιλείου, όμως ο Προίτος θεώρησε υπερβολική την απαίτηση του μάντη. Τότε το κακό εξαπλώθηκε σε μεγάλο μέρος των Αργείων γυναικών, οι οποίες σκότωναν τα παιδιά τους, εγκατέλειπαν τις εστίες τους και έφευγαν τρελαμένες στα βουνά, όπου διαμέλιζαν ζώα και τα καταβρόχθιζαν ωμά. Μετά από νέα παράκληση του Προίτου ο Μελάμποδας δέχτηκε να διώξει το κακό, αλλά αυτή τη φορά ζήτησε τα δυο τρίτα του βασιλείου, το ένα για τον ίδιο και το άλλο για τον αδελφό του Βίαντα. Ο Προίτος το δέχτηκε, γιατί φοβήθηκε ότι νέα άρνησή του θα τον έκαμνε να χάσει τα πάντα.

Συνοδευόμενος κι από άλλους άνδρες, τους πιο ρωμαλέους, ο Μελάμποδας, με δυνατές κραυγές και βίαιους χορούς, κυνήγησε στη Σικυώνα τις Αργείες γυναίκες που προσπαθούσαν να διαφύγουν. Εκεί η Ιφινόη, η μεγαλύτερη από τις Προιτίδες, εξαντλημένη έχασε τη ζωή της· η καταδίωξη συνεχίστηκε έπειτα προς την οροσειρά των Αροανίων. Εκεί τις βρήκε ο μάντης και τις οδήγησε στην τοποθεσία Λουσοί, όπου με εξαγνισμούς και μυστικές τελετές κατόρθωσε να τις γιατρέψει από την τρέλα. (Παυσ. 8.18.8) Στον Άνιγρο ποταμό της Πελοποννήσου, ΝΔ της Ολυμπίας, πέταξε ο Μελάμποδας τα αντικείμενα που χρησιμοποίησε για τον εξαγνισμό των θυγατέρων του Προίτου. (Εικ. 1603, 1604, 1605) Από τότε, από τα νερά του ποταμού αναδύεται μια άσχημη μυρωδιά. Μετά από αυτό, ο Προίτος πάντρεψε την Ιφιάνασσα με τον Μελάμποδα και τη Λυσίππη με τον αδελφό του μάντη, τον Βίαντα. Έτσι ανέβηκαν και οι δυο στους θρόνους που τους είχε υποσχεθεί ο Προίτος. Κι εκείνος έκτισε ναό προς τιμή του Απόλλωνα. (Απολλόδωρος 2.2.2 κ.ε.)

Άλλη παράδοση τοποθετεί την τρέλα όλων των Αργείων γυναικών, όχι μόνο των Προιτίδων, αργότερα, όταν βασίλευε ο εγγονός ή δισέγγονος του Προίτου και ανεψιός των Προιτίδων Αναξαγόρας -μια μανία έπιασε τις γυναίκες να εγκαταλείπουν τα σπίτια τους και να τρέχουν άσκοπα στα χωράφια (2.18.4). Τότε ήρθε ο Μελάμποδας και η μοιρασιά του βασιλείου έγινε από τον Αναξαγόρα σε τρεις οικογένειες: τους Αναξαγορίδες, τους Μελαμποδίδες, τους Βιαντίδες. Και με τη μία και με την άλλη παράδοση ο μύθος των Προιτίδων αιτιολογεί την τριπλή ηγεμονία στην περιοχή με τρόπο απόλυτα ευλογοφανή -Από όλους τους Έλληνες μόνο τους Αργείους ξέρω κατατετμημένους σε τρία βασίλεια (Παυσ. 2.18.4)-, ενώ στην εκδοχή του Βακχυλίδη αντανακλάται πιο καθαρά η σθεναρή αντίσταση των ιερατείων της Ήρας σε άλλες λατρείες, κυρίως του Διόνυσου.

Ο Παυσανίας μνημονεύει τους θαλάμους των Προιτίδων στην Τίρυνθα (2.25.8), στον δρόμο προς τη θάλασσα, ενώ παραδίδεται και μια γιορτή στο Άργος, τα Αγράνια, στη μνήμη μιας κόρης του Προίτου (Ησύχιος). Με θέμα τον μύθο τους έγραψαν έργα ο κωμικός ποιητής Θεόφιλος (4ος αι. π.Χ.) και ο βουκολικός ποιητής Θεόκριτος (3ος αι. π.Χ.) (Σούδα).