Ο Ρήγας (πορτρέτο του Ανδρέα Κριεζή)

[πηγή: Βικιπαίδεια]

Γραμματόσημο με τη μορφή του Ρήγα

[πηγή: hellenica.de]

Ο ανδριάντας του Ρήγα στην είσοδο του Πανεπιστημίου Αθηνών (Ι. Κόσσος, 1871)

[πηγή: Βικιπαίδεια]

‹›

Ο Ρήγας γεννήθηκε σ’ ένα χωριό της Θεσσαλίας, το Βελεστίνο, ίσως στα 1757. Η σταδιοδρομία του, ύστερα από τα πρώτα παιδικά του χρόνια, είναι η τυπική σταδιοδρομία, την οποία ακολουθούν τα ελληνόπουλα όσα έχουν φιλομάθεια, φιλοδοξία, λαχτάρα της ζωής: σπουδάζει τα πρώτα γράμματα σε ένα γειτονικό χωριό, στην Ζαγορά, που είχε τότε αρκετά καλό σχολείο, περνάει ύστερα στην Πόλη, και κατορθώνει να μπει στο φαναριώτικο περιβάλλον. Έτσι φθάνει στις παρίστριες ηγεμονίες, γύρω στα 1786, όπου συμπληρώνει την μόρφωσή του και συνδυάζει μικρές διοικητικές και άλλες θέσεις κοντά στους ηγεμόνες, με εμπορικές επιχειρήσεις.

[…]

Το 1797 ο Ρήγας πηγαίνει στην Βιέννη, όπου ασχολείται με εκδοτικές εργασίες συνδυασμένες με τα απελευθερωτικά του σχέδια. Από εκεί, τραβώντας για την Ελλάδα, κατεβαίνει στο Τριέστι, όπου μια κατάδοση τον παραδίδει στα χέρια της αυστριακής αστυνομίας. Η Αυστρία, πρόθυμη τότε να εξυπηρετήσει την οθωμανική αυτοκρατορία, τον εκδίδει, και οι Τούρκοι σπεύδουν να τον εκτελέσουν τον Ιούνιο του 1798.

Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας, Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 2000 (9η έκδ.), 220-221.

Η δεκαετία του 1780 υπήρξε αποφασιστικής σημασίας για τη διαμόρφωση του ιδεολογικού προσανατολισμού του Ρήγα. Οι ιδέες του ωρίμασαν υπό την επίδραση του γαλλικού φιλοσοφικού εγκυκλοπαιδισμού, ο οποίος δέσποζε στην όψιμη φαναριώτικη παιδεία των παρίστριων ηγεμονιών. Στο Βουκουρέστι ο Ρήγας βρέθηκε στην πνευματική τροχιά της φαναριώτικης λογιοσύνης που περιέβαλλε τον μεγάλο κλουτζιάρη Δημήτριο Καταρτζή, την πιο επιβλητική πνευματική φυσιογνωμία της εποχής, γνήσιο φορέα του εγκυκλοπαιδισμού. Στο πνευματικό αυτό περιβάλλον ο Ρήγας φαίνεται ότι συνδέθηκε ιδιαίτερα με τον ριζοσπαστικότερο εκπρόσωπο του Διαφωτισμού στη Βλαχία, τον Ιώσηπο Μοισιόδακα. Γνωρίστηκε επίσης και συνδέθηκε φιλικά με τους πιο αξιόλογους Έλληνες λογίους στον κύκλο του Καταρτζή: τον Γρηγόριο Κωνσταντά και τον Δανιήλ Φιλιππίδη, Πηλιορείτες συγγραφείς της Νεωτερικής Γεωγραφίας, τον Παναγιώτη Κοδρικά, μεταφραστή του Fontenelle, τον Νεόφυτο Δούκα, τον Κωνσταντίνο Σταμάτη και τον Αθανάσιο Χριστόπουλο, που απάρτιζαν τη γενεά της ωριμότητας του ελληνικού Διαφωτισμού. Ο Ρήγας ανέπτυξε επίσης δεσμούς με φιλελεύθερους Γάλλους διανοουμένους και διπλωμάτες στο Βουκουρέστι […]. Σ’ αυτό το πνευματικό περιβάλλον κατέστρωσε το διαφωτιστικό του πρόγραμμα, το οποίο προσπάθησε να θέσει σε εφαρμογή μέσω των εκδοτικών του δραστηριοτήτων. Κατά τη διάρκεια δύο τουλάχιστον επισκέψεών του στη Βιέννη, στη δεκαετία του 1790, συγκρότησε ένα εντυπωσιακό corpusέργων, που έθεταν το Διαφωτισμό σε πράξη, με την εκλαΐκευση της πνευματικής και ηθικής του φυσιογνωμίας και τη ρητή διατύπωση ριζοσπαστικών πολιτικών αιτημάτων.

Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Ρήγας Βελεστινλής. Θεωρία και πράξη, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 1998, 19-21.

Εξώφυλλο του βιβλίου «Σχολείον των ντελικάτων εραστών»
σε μετάφραση του Ρήγα (Βιέννη, 1790).

Το πρώτο του δημοσίευμα είναι στα 1790, μια μετάφραση, το Σχολείον των ντελικάτων εραστών, ήτοι βιβλίον ηθικόν περιέχον τα περίεργα συμβεβηκότα των ωραιοτέρων γυναικών των Παρισίων ακμαζουσών κατά τον παρόντα αιώνα. Πιθανότατα έχει προηγηθεί ο Ανώνυμος του 1789, από κλίμα οικείο στον Ρήγα. Πάντως το Σχολείον προωθεί έντονα την ελληνική παιδεία και ειδικότερα την λογοτεχνία μέσα σε ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό: ο Ανώνυμος μαρτυρεί τι εσκέπτονταν τότε κάποιες ομάδες λογίων· το Σχολείον μάς πληροφορεί τι εδιάβασαν οι χρήστες του ελληνικού βιβλίου. Ως τον χρόνο αυτόν, οι απόπειρες για σύνθεση ή δημοσίευση μυθιστορημάτων στα νεοελληνικά είναι αδέξιες και χωρίς πραγματικό ενδιαφέρον.

Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας, Εκδόσεις «Γνώση», Αθήνα 2000 (9η έκδ.), 221.

Τον ίδιο χρόνο με το Σχολείον, το 1790, στη Βιέννη πάντα, εκδίδει ο Ρήγας και ένα εγχειρίδιο φυσικής (Φυσικής απάνθισμα), συνερασμένο από γαλλικά και γερμανικά βιβλία. Αναγγέλλει επίσης ότι θα τυπώσει μια μετάφραση του Esprit des lois του Montesquieu. Το πνεύμα του γαλλικού διαφωτισμού και η εκλαϊκευμένη επιστήμη προσφερμένα στην υπηρεσία του έθνους. […]

Λίνος Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1998 (9η έκδ.), 127.

[…] Για να κάνει τη συνεισφορά στον διαφωτισμό των συμπατριωτών του πιο αποτελεσματική, συνέθεσε το έργο [Φυσικής απάνθισμα] σε μορφή διαλόγου, με συνομιλητές έναν δάσκαλο και έναν μαθητή, ακολουθώντας τη μέθοδο του Fontenelle. Καθώς αναπτυσσόταν ο διάλογος, ο φωτισμένος δάσκαλος αναιρούσε τις πλανημένες και αυθαίρετες δοξασίες του μαθητή του σχετικά με τα φυσικά φαινόμενα και του μετέδιδε τις βασικές γνώσεις της νεότερης επιστήμης. Πρόθεση αυτής της μεθόδου ήταν να ανοίξει τους ορίζοντες της σύγχρονης επιστημονικής γνώσης κεντρίζοντας το ενδιαφέρον του νέου για τις μαθηματικές επιστήμες, ώστε να τον καταστήσει ικανό να διαβάζει «βαθύτερα βιβλία περί αυτής της επιστήμης». […] Στόχος του ήταν η σαφήνεια στην έκθεση των πραγμάτων, έτσι ώστε «η ακατάληπτος φυσική» να γίνει κατανοητή σε όλους. Γι’ αυτό διάλεξε να γράψει «εις απλούν ύφος», ακολουθώντας και στο ζήτημα της γλώσσας τη διδασκαλία του Μοισιόδακα. […] Με τις επιλογές αυτές ο Ρήγας, όπως και οι συγγραφείς της Νεωτερικής Γεωγραφίας, προανήγγειλε τη στράτευση της τρίτης γενεάς των Ελλήνων «φιλοσόφων» στην υπηρεσία των ιδεών του δημοκρατικού Διαφωτισμού. Η ανεπιφύλακτη προτίμηση για το έργο του Rousseau ήταν αποκαλυπτική του νέου ιδεολογικού κλίματος που είχε αντικαταστήσει τον «αριστοκρατικό» Διαφωτισμό του Βούλγαρη.

Η κριτική ήταν η κατ’ εξοχήν μέθοδος της νέας αντίληψης του Διαφωτισμού. Στο έργο Φυσικής Απάνθισμα ο Ρήγας κατηύθυνε την κριτική του κατά της αυθεντίας και της δεισιδαιμονίας. […]

[…]

Οι κραδασμοί που η νέα επιστήμη θα δημιουργούσε έγιναν αντιληπτοί όταν η συζήτηση έφτασε στο αμφιλεγόμενο ακόμη για την ελληνική κοινωνία κοσμολογικό ζήτημα της κίνησης της Γης. Ο Ρήγας γνώριζε ότι όσοι έπαιρναν την Παλαιά Διαθήκη κατά γράμμα και επαναπαύονταν στην κοσμολογία των ιερών κειμένων υποστήριζαν τη γεωκεντρική άποψη και πίστευαν ότι ο Ήλιος κινείται γύρω από τη Γη. Ένας σοφός Ιταλός όμως, ο Γαλιλαίος, είχε διαπιστώσει το παράλογο αυτής της αντίληψης και υποστήριξε πρώτος την ηλιοκεντρική θεωρία, αλλά φιμώθηκε από την Ιερά Εξέταση και μόλις κατάφερε να αποφύγει την πυρά. Ωστόσο η αλήθεια τελικά εθριάμβευσε, έστω και αν σίγησε ο Γαλιλαίος, γιατί ένας Πρώσος, ο Νικόλαος Κοπέρνικος, που είχε την τύχη να ζει «εις έναν τόπον, όπου βασιλεύει η ελευθερία», μακριά από «τους ιερούς κεραυνούς των αφορισμών του αγίου θρόνου του πάπα», είχε ήδη επεξεργαστεί τις ίδιες ιδέες συνάγοντας τα σχετικά επιστημονικά συμπεράσματα. Αυτή η μεγάλη νίκη της επιστήμης και της αλήθειας, η οποία είχε εκτοπίσει τις ψευδείς δοξασίες και την αμάθεια τόσων αιώνων, μπορούσε να επιτευχθεί μόνο σε μια χώρα όπου βασίλευε η ελευθερία και όπου η ρήση του AlbrechtvonHaller «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά» είχε πρακτική ισχύ. Αυτό ήταν το πραγματικό μήνυμα του Ρήγα προς τους συμπατριώτες του στο Φυσικής Απάνθισμα.

Το όραμά του για την ελευθερία δεν περιοριζόταν στη χειραφέτηση του πνεύματος των συμπατριωτών του από τα δεσμά της δεισιδαιμονίας. Ένιωθε ότι η απελευθέρωση θα έπρεπε να επεκταθεί και στο χώρο του συναισθήματος. Διαφωτισμός της σκέψης και ελευθερία των συναισθημάτων εμπέδωναν από κοινού την ανθρώπινη χειραφέτηση. Οι σκέψεις αυτές κατοπτρίζονταν σε ένα άλλο τμήμα της πρώτης περιόδου του διαφωτιστικού προγράμματος του Ρήγα, και συγκεκριμένα στη διασκευή για Έλληνες αναγνώστες μιας συλλογής έξι διηγημάτων από το έργο του Restif de la Bretonne, Les Contemporaines mêlées. Το βιβλίο του Ρήγα δημοσιεύτηκε το 1790 με τον τίτλο Σχολείον των ντελικάτων εραστών. Το περιεχόμενο ήταν αρκετά τολμηρό για τα ήθη της εποχής και γι’ αυτό στο προλογικό του σημείωμα προς τους αναγνώστες ο Ρήγας θέλησε να προλάβει τις ενδεχόμενες σεμνότυφες επικρίσεις, επισημαίνοντας ότι οι ερωτικές ιστορίες των διηγημάτων κατέληγαν όλες «εις υπανδρείαν, η οποία είναι μυστήριον». Πρόθεσή του ήταν να συνεισφέρει στην αναμόρφωση της κοινωνικής ηθικής κατά το πρότυπο της ευρωπαϊκής εμπειρίας, απευθυνόμενος στην ευαισθησία των νέων και των δύο φύλων. Οι ιστορίες διαδραματίζονταν στο Παρίσι, το οποίο, από τις αρχές ήδη του δέκατου όγδοου αιώνα, ασκούσε τη γοητεία της πρωτεύουσας των φώτων στα πνεύματα των Ελλήνων.

Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Ρήγας Βελεστινλής. Θεωρία και πράξη, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 1998, 23-28.

[…] Η παράλληλη δημοσίευση επιστημονικών έργων και λογοτεχνικών μεταφράσεων θα εξακολουθήσει και κατά τη δεύτερη παραμονή του Ρήγα στη Βιέννη· μόνο που τώρα θα προστεθούν οι χάρτες και τα επαναστατικά φυλλάδια. Από όλη αυτή τη γόνιμη παραγωγή, ένα έργο πρωτότυπο πρέπει ιδιαίτερα να τραβήξει την προσοχή μας: ο Θούριος, η έμμετρη επαναστατική προκήρυξη του Ρήγα:

Ως πότε παλικάρια να ζούμεν στα στενά
μονάχοι σαν λιοντάρια στες ράχες, στα βουνά
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Καλλιό ’ναι μιας ώρας ελεύθερη ζωή
παρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά και φυλακή!

[…] Ο Θούριος είναι μια επαναστατική φωνή, βαλμένη σε μέτρα ποιητικά, φωνή όμως που προδίδει έναν πύρινο ενθουσιασμό και μια ψυχή που πραγματικά φλέγεται. Ποίημα δεν είναι, αλλά και δεν είναι απλό μανιφέστο· […] Συγκινητικός είναι και ο τρόπος με τον οποίο διαδίδονταν: ο Ρήγας καλούσε τους φίλους του στο δωμάτιό του, τους έπαιζε σε φλογέρα το σκοπό και τους μάθαινε να τον τραγουδούν· ή στη Βιέννη στα καφενεία αποζητούσε τους Έλληνες και τους μοίραζε κρυφά το κείμενο, κι αυτοί, έμποροι οι πιο πολλοί από τη Βιέννη, το Σεμλίνο, το Τριέστι, το διέδιδαν ύστερα στα Εφτάνησα και σ’ όλη την Ελλάδα. Ο μαρτυρικός θάνατος του ποιητή έδωσε στο Θούριο την καθιέρωση της θυσίας.

Λίνος Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1998 (9η έκδ.), 127-128.

Η δεύτερη μετάβαση και παραμονή του στη Βιένη [sic] (Αύγουστος 1796-φθινόπωρο 1797) ήταν ακόμη πιο πλούσια σε έργο, όχι μόνο συγγραφικό και εκδοτικό, αλλά, τη φορά αυτή, και δημοκρατικό, πατριωτικό-εθνικό. Μέσα στο κλίμα των επιτυχιών της Γαλλικής Επανάστασης και των πρώτων στρατηγών της, ο Ρήγας εκφράζεται με στιχουργήματα, ποιητικές μεταφράσεις, μελοποιήσεις, με τη συγγραφή και κυκλοφορία δημοκρατικών, πολιτικών-νομικών και εθνεγερτικών συγγραμμάτων και φυλλαδίων, με τη σύνταξη και εκτύπωση χαρτών του «μείζονος ελληνισμού» και των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών (Μολδαβίας και Βλαχίας) και εικόνων (χαλκογραφιών) του Μεγάλου Αλεξάνδρου: όλα, προς την κατεύθυνση της υπενθύμισης της αρχαίας δόξας, και ενός φιλελεύθερου και γόνιμου κλασικισμού, καθώς και προς την κατεύθυνση του σχεδιασμού μιας «βαλκανικής» ή και ευρύτερης, δημοκρατικής συμπολιτείας λαών και θρησκειών.

Γιώργος Κεχαγιόγλου, «Ιωάννης Βηλαράς». Η παλαιότερη πεζογραφία μας. Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τ. Β΄,2. 15ος αιώνας – 1830, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1999, 325-326.

Τμήμα από τη «Χάρτα της Ελλάδος»
(τυπώθηκε στη Βιέννη το 1797 από τον Ρήγα) [πηγή: Ελληνομνήμων].

Ο Ρήγας […] ζει και ανδρώνεται σε μια περίοδο, που η άνθηση και κυκλοφορία των ιδεών μέσω του Τύπου αλλά και των παντός είδους εντύπων, αποτελεί μια πραγματικότητα που καλύπτει όλη, σχεδόν, την ευρωπαϊκή ήπειρο. Είναι μια εποχή που μέσω των εντύπων δημοσιοποιούνται και απλώνονται οι ιδέες, διαμορφώνοντας βασανιστικά αυτά που σήμερα ονομάζουμε νεωτερικότητα, ελευθεροτυπία, κ.λπ.

[…]

Ο Ρήγας, όπως η δράση του μας φανερώνει, αναζητούσε εναγωνίως κάθε τρόπο, κάθε δίαυλο που θα του έδινε την δυνατότητα να επικοινωνήσει με τους σε δεινή θέση ευρισκόμενους συμπατριώτες του. Γι’ αυτό και ξεκινάει από τις πιο απλές και πρακτικές μορφές πληροφόρησης, που είναι η προφορική ζύμωση και προπαγάνδα ή η απαγγελία με συνοδεία αυλού (συμβολικός τρόπος) επαναστατικών τραγουδιών· […] για να καταλήξει στο χειρόγραφο σημείωμα, την ανακοίνωση και τη διαφήμιση μέσω εφημερίδας ή βιβλίου και να φτάσει στην ανώτερη μορφή μαζικής εκδόσεως —σε μεγάλο για την εποχή του αριθμό αντιτύπων— βιβλίων, φυλλαδίων, εικόνων και χαρτών, έντυπου με δύο λόγια επικοινωνιακού υλικού, μέσα στο οποίο συνυπάρχουν —πέραν της κυρίως ύλης— στοιχεία πληροφόρησης, διαφήμισης και προπαγάνδας.

[…]

Στην ίδια κατεύθυνση λειτουργεί και το όλο εκδοτικό πρόγραμμα, το οποίο όσον αφορά τον δεύτερο εκδοτικό κύκλο (Ηθικός Τρίπους, Νέος Ανάχαρσις, Νέα Πολιτική Διοίκησις και Εγκόλπιον [Στρατιωτικόν]), είναι κυριολεκτικά στρατευμένο στις επιταγές του αγώνα.

[…]

Ασφαλώς όλα τα παραπάνω δεν συνιστούν παρθενογένεση στον χώρο των εκδόσεων, του Τύπου και των λοιπών μέσων μαζικής επικοινωνίας της εποχής του Ρήγα. Συγκροτούν όμως ένα σύνολο αντιλήψεων και πρακτικών που οργανικά εντάσσουν τον μεγάλο Θεσσαλό, στον χώρο των ανθρώπων που έχουν διακριτή παρουσία στο λυκαυγές της νεότερης ιστορίας μας, στα ζητήματα κατοχύρωσης της ελευθερογνωμίας, της δημόσιας έκφρασης, του λόγου, της ελευθεροτυπίας και προπαντός της ανοχής στην διαφορετική άποψη και πίστη, όπως αμετάκλητα αποτύπωσε στους αθάνατους στίχους του Θουρίου του.

Λουκάς Αξελός, Ρήγας Βελεστινλής. Σταθμοί και όρια στην διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, Στοχαστής, Αθήνα 2003, 439-442.

Τα σχέδια και τα οράματα του Ρήγα αποτελούν την πιο εύγλωττη έκφραση των ζυμώσεων που η Γαλλική Επανάσταση προκάλεσε στην ελληνική πολιτική σκέψη και γενικότερα στη βαλκανική κοινωνία. Το μεγάλο του επίτευγμα συνίσταται στο ότι κατόρθωσε να συλλάβει ένα γενικό κοινωνικό αίσθημα ανάτασης και προσδοκίας και το εξέφρασε με τους συγκεκριμένους διανοητικούς και πολιτικούς όρους που μπορούσαν καλύτερα να το διατυπώσουν: αυτή ήταν η γλώσσα του ελληνικού δημοκρατικού πατριωτισμού. Θεωρητικά το επίτευγμά του ήταν σημαντικό, γιατί συνδύασε τον πόθο για εθνική απελευθέρωση με την ανάγκη για ριζικό κοινωνικό μετασχηματισμό, καθώς και για βαθιά ηθική αναμόρφωση της προσωπικότητας. Στην πολιτική του σκέψη η δημοκρατική ελευθερία, η κοινωνική δικαιοσύνη και η εθνική ανεξαρτησία ήταν έννοιες αλληλένδετες σε μια ενιαία λογική αλληλουχία. Η διαλεκτική αυτή επεκτεινόταν και στην πρακτική διάσταση του έργου του Ρήγα. Το συστηματικό πρόγραμμα του Διαφωτισμού που παρουσίασε, με όλο τον πνευματικό του ριζοσπαστισμό και τον υψηλόφρονα ιδεαλισμό του, δεν παρέβλεψε ποτέ την αναγκαιότητα να υπηρετήσει συγκεκριμένους πρακτικούς στόχους· αυτό ήταν που το έκανε πρόσκληση για επανάσταση. Η ενότητα θεωρίας και πράξης, την οποία επέτυχε ο Ρήγας στο έργο του, κατοπτριζόταν άριστα στην απήχηση που είχε το μήνυμά του σ’ εκείνους προς τους οποίους κυρίως απευθυνόταν. Μολονότι τα σχέδιά του για επαναστατική δράση στην Ελλάδα τα πρόλαβε ο μαρτυρικός του θάνατος, οι Έλληνες πατριώτες παντού ένιωσαν να ενισχύονται στην απόφασή τους να στραφούν κατά της τυραννίας από το παράδειγμα της θυσίας του.

Οι διανοούμενοι της διασποράς εξύμνησαν το έργο και τη θυσία του Ρήγα ως την πρώτη συνεισφορά στη σταυροφορία της ελευθερίας. Τόσο ο Αδαμάντιος Κοραής στην Αδελφική Διδασκαλία (1799), όσο και ο ανώνυμος πατριώτης που συνέταξε την Ελληνική Νομαρχία (1806) απέτισαν φόρο τιμής στη μνήμη του Ρήγα και παρότρυναν το έθνος να ακολουθήσει το ηρωικό του παράδειγμα. Αλλά —πράγμα ακόμη πιο σημαντικό— το μήνυμα του Ρήγα διαδόθηκε στις μάζες των υπόδουλων Ελλήνων, ιδιαίτερα στις δυνάμεις της αντίστασης, και συγκεκριμένα στις ομάδες των κλεφτών, των ορεινών πολεμιστών που με τη ληστεία και την περιφρόνηση της εξουσίας Οθωμανών και Χριστιανών αρχόντων εξέφραζαν την κοινωνική διαμαρτυρία που υπέβοσκε στον υπόδουλο λαό. […]

Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Ρήγας Βελεστινλής. Θεωρία και πράξη, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 1998, 95-98.

Ρήγας, Αναγεννηθείσα Ελλάς, Κοραής.
Ασπρόμαυρη λιθογραφία [πηγή: Εθνικό Ιστορικό Μουσείο].

Προς τιμήν του ανεγέρθηκαν αγάλματα, πρώτα έξω από το Πανεπιστήμιο Αθηνών (κατά ειρωνικό τρόπο δίπλα σε άγαλμα του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, ο οποίος τον είχε αφορίσει αλλά μαρτύρησε με τη σειρά του το 1821), και αργότερα άλλα στο Βελεστίνο, στον Βόλο και στο Βελιγράδι. Παράλληλα ήλθαν στο φως οπτικά κατάλοιπά του: η υπογραφή του στον τοίχο ενός βιεννέζικου καφενείου, καθώς και πολλά πορτραίτα, το πρώτο από τα οποία δημοσιεύθηκε στην Αγγλία το 1859. Περί το 1850 ένας Γάλλος περιηγητής είδε τη Χάρτα της Ελλάδος στον τοίχο ενός ελληνικού σχολείου στην Τουρκία […].

Το όνομα του Ρήγα συμβολίζει για τους φιλελεύθερους Έλληνες την πρωτοκαθεδρία της εκπαίδευσης και της πολιτιστικής χειραφέτησης, καθώς και τη συνταγματική και κοινωνική μεταρρύθμιση. Εκπροσωπεί αυτά τα πράγματα για όλους τους Έλληνες, για ορισμένους όμως από αυτούς εκπροσωπεί και άλλα. Για τους συντηρητικούς είναι ο αυτοδημιούργητος επιχειρηματίας και ταυτόχρονα ο εθνικιστής πατριώτης, ενώ για τους Μαρξιστές αντιπροσωπεύει τον αστικό καπιταλισμό που χαρακτηρίζει την ανάδυση της εθνικής συνείδησης μέσα από τον αριστοκρατικό φεουδαρχισμό. Επιπλέον για εκείνους αποτελεί και τον πρωτοπόρο της υπέρβασης του βαλκανικού εθνικισμού, η οποία κάποια ημέρα μοιραία θα αναδυθεί μέσα από τους εθνικούς σωβινισμούς. Ο ρόλος αυτός συμβολίζεται από το άγαλμα που αναγέρθηκε προς τιμήν του στο Βελιγράδι, μολονότι ο Ρήγας δεν επισκέφθηκε ποτέ αυτή την πόλη παρά μόνο καθ’ οδόν προς το μαρτυρικό του θάνατο, τον Ιούνιο του 1798.

Πόσα απ’ όλα τα παραπάνω θα τον εξέπλητταν; Ο Ρήγας ήταν ένας άνθρωπος που εκφραζόταν απλά, αλλά και ένας άνθρωπος με ισχυρές πεποιθήσεις. Δύο ρητά του είναι διαφωτιστικά τόσο για την απλότητα όσο και για τη δύναμη αυτών των πεποιθήσεων: το πρώτο, «όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά» —λόγια που διασώζονται με την ιδιόχειρη γραφή του στο χειρόγραφο του Απανθίσματος Φυσικής, και το δεύτερο, «εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή, με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη» — η δική του προσθήκη στο άρθρο 22 των «Δικαίων του Ανθρώπου». Η λέξη «ελεύθερος-ελευθερία» είναι ο σύνδεσμος μεταξύ τους.

C.M. Woodhouse, Ρήγας Βελεστινλής. Ο πρωτομάρτυρας της Ελληνικής Επανάστασης, Με 12 εικόνες εκτός κειμένου, μτφ. Νίκος Νικολούδης, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1997, 223 & 226-227.