Ο Παντελής Πρεβελάκης [πηγή: Παντελής Πρεβελάκης.
100 χρόνια από τη γέννησή του (ιστοσελίδα για τον συγγραφέα)].

Ο Πρεβελάκης πρωτοεμφανίζεται στα γράμματα ως ποιητής. Σε ηλικία δεκαεννιά μόλις ετών εκδίδει το επύλλιο (= σύντομο επικό ποίημα) Στρατιώτες [1928], εμπνευσμένο από τη μικρασιατική καταστροφή. […]

Με το πρώτο του ποιητικό έργο ο Πρεβελάκης θέλησε μεταξύ των άλλων να δώσει τα δεινά και την οδύνη του πολέμου.

Εκείνο, όμως, που θα πρέπει ιδιαίτερα να επισημανθεί είναι ότι ο Πρεβελάκης, ήδη από το νεανικό του πρωτόλειο, διαπλέκει τη συγγραφική πράξη με τα ιστορικά γεγονότα. Το στοιχείο αυτό της διαπλοκής του ποιητικού/λογοτεχνικού μύθου με τα δρώμενα της ιστορίας θα αποβεί πρωταρχικό στο μετέπειτα πεζογραφικό του έργο και ιδιαίτερα στη μυθιστορηματική του τριλογία Ο Κρητικός. […]

[…] το 1937, κάτω και από το βάρος της γενικότερης κρίσης και των καταθλιπτικών συνθηκών που δημιούργησε η μεταξική δικτατορία, συντελείται η συγγραφική μεταστροφή του Πρεβελάκη προς την πεζογραφία. Τη χρονιά αυτή αρχίζει να γράφει το Χρονικό μιας πολιτείας, που θα δημοσιευθεί το επόμενο έτος. Το Χρονικό είναι πεζογραφική αφετηρία του Πρεβελάκη που θα διαγράψει μια μείζονα τροχιά και σε διάστημα 36 ετών (1938-1974) θα αποδώσει έντεκα συνολικά πεζογραφήματα. Βέβαια, ο Πρεβελάκης δε θα εγκαταλείψει την ποίηση, στην οποία, ύστερα από τρεις ενδιάμεσες εκδόσεις (Η γυμνή ποίηση, 1939, Η πιο γυμνή ποίηση, 1941, Τα ποιήματα, 1969), θα επανέλθει υπερώριμος πια το 1973 με τη μεγαλόπνοη σύνθεσή του Ο νέος Ερωτόκριτος. Ούτε, βέβαια θα εγκαταλείψει ποτέ το θέατρο ή και τις καθαρά επιστημονικές του μελέτες και τα δοκιμιακά του έργα. Όμως η συγκεκριμένη συγγραφική ταυτότητα του Πρεβελάκη θα κατακυρωθεί κυρίως και κατεξοχήν μέσα από το καθαρά αφηγηματικό/μυθιστορηματικό του έργο.

Νικήτας Παρίσης, «Παντελής Πρεβελάκης. Παρουσίαση-ανθολόγηση». Η μεσοπολεμική πεζογραφία. Από τον πρώτο ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1939), τ. Ζ΄, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1996, 345-347.

Στη δεκαετία του 1920, στην εποχή δηλαδή κατά την οποία διαμορφώνεται ο Πρεβελάκης, παρουσιάζεται κι ένα τρίτο ρεύμα, μετά την ηθογραφία και τον νατουραλισμό, που αναζητά στις λαϊκές πηγές την αφετηρία της προσωπικής δημιουργίας. Το ρεύμα αυτό δεν περιορίζεται στη λογοτεχνία, αλλά έχει μία εξίσου σημαντική εικαστική πλευρά: η αρχιτεκτονική και η ζωγραφική αρχίζουν τώρα και αυτές να εμπνέονται από τη λαϊκή τέχνη.

Ο συνδυασμός των τεχνών είναι χαρακτηριστικός γι’ αυτή την περίοδο· ορισμένοι από τους πρωτεργάτες της κίνησης στην Ελλάδα υπήρξαν ζωγράφοι και πεζογράφοι ταυτόχρονα: ο Φώτης Κόντογλου, ο Στρατής Δούκας. Στην ομάδα αυτή και στο περιοδικό, γύρω από το οποίο θα συσπειρωθούν αργότερα, Το 3ο Μάτι, θα συμμετάσχει και ο Παντελής Πρεβελάκης, ο οποίος διέθετε επίσης δύο ιδιότητες, του λογοτέχνη και του ιστορικού της τέχνης.

[…]

Η νέα αντίληψη εκφράζεται καλλιτεχνικά μέσα από την «απλότητα», τη λιτότητα, την αυστηρότητα στη χρήση των υλικών και της γλώσσας. Ιδεολογικά, πάλι οι οπαδοί της πρωτόγονης —ή έστω επίκτητης— απλότητας τάσσονται υπέρ της απλής ζωής, της ζωής κοντά στη φύση, καθώς και υπέρ της ειρηνικής συνύπαρξης των λαών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της τάσης αυτής είναι η Ιστορία ενός αιχμαλώτου του Στρατή Δούκα (1929), κείμενο που συνδυάζει τη λιτότητα με το μήνυμα της «ανθρωπιάς»: κάτω από την εθνική διαφορά, τον πόλεμο και το μίσος για τον αντίπαλο, τον Τούρκο ή τον Έλληνα, προβάλλει η αλληλεγγύη των απλών ανθρώπων.

[…]

Το Χρονικό μιας πολιτείας, πάντως, προέρχεται από το κλίμα της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας που εκφράζεται με το περιοδικό Το 3ο Μάτι, κι είναι προϊόν της γοητείας που ασκεί η πρωτόγονη απλότητα. Περιγράφοντας την πόλη που γεννήθηκε με λόγο «απλό», ο συγγραφέας εξαίρει όλα τα στοιχεία μιας αφελούς όρασης του κόσμου. Παραθέτει, άλλωστε, μέσα στο κείμενό του και μια σειρά από άλλα κείμενα με χαρακτηριστική λαϊκή αφέλεια: εμπορικά γράμματα, τουρκικά παραμύθια, χνάρια επιστολών του δημόσιου γραφέα, κι ακόμα μια πρωτοπρόσωπη αφήγηση σε ύφος λιτά δραματικό. […]

Αγγέλα Καστρινάκη, «Ο λαϊκότροπος λόγος και το Χρονικό μιας πολιτείας». Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη και Νίκου Καζαντζάκη, Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997, επιμ. Ν.Ε. Παπαδογιαννάκης, Iστορική και Λαογραφική Eταιρεία Pεθύμνου, Ρέθυμνο 2000, 44-45 & 47.

Ο Πρεβελάκης είναι ο κατεξοχήν κρητοκεντρικός συγγραφέας. Τον συγκινούν ιδιαίτερα οι απελευθερωτικοί και ενωτικοί αγώνες της Κρήτης, και μάλιστα κατά την τελευταία περίοδο της τουρκοκρατίας, από τη μεγάλη κρητική επανάσταση του 1866 έως την Αυτονομία και την Ένωση. Για την Κρήτη της πλούσιας και αιματηρής ιστορίας αισθάνεται δέος και θαυμασμό. Ο τόπος τού υποβάλλει ένα αίσθημα ιερότητας, και τον θεωρεί άξιο θρησκευτικής λατρείας. Στην αγωνιστική παράδοση της πατρίδας του βρίσκει τα τρία θεμελιώδη συστατικά της πνευματικής του πληρότητας: τον ασίγαστο πόθο της ελευθερίας, τη μεγαλειώδη έκφραση του ηρωικού στοιχείου της ζωής και το υψηλό ήθος. Η κρητολατρεία τού υποβάλλει το χρέος να γίνει ο εθνικός συγγραφέας της ιδιαίτερης πατρίδας του, να ζωντανέψει με τη δύναμη της ψυχής και του λόγου του την ιστορία των νεκρών προγόνων του, καθώς, όπως χαρακτηριστικά είπε, «την ιστορία τη διδάσκουν οι νεκροί». Θέλει η φωνή του να είναι η γνήσια και η αυθεντική φωνή της Κρήτης. «Με το στόμα μου μιλάει ένας λαός, δεν είμαι παρά ο “προεξάρχων” του χορού».

Τα λεγόμενα «κρητικά» έργα του Πρεβελάκη (το Χρονικό μιας Πολιτείας, η Παντέρμη Κρήτη και η τριλογία του Κρητικού) εξελίσσονται κατ’ αναβαθμούς, από την τρυφερότητα της παιδικής αγάπης, στην ωριμότητα της ανδρικής δράσης και έπειτα στη μυθοποιία. Στο πρώτο έδωσε μια ζωγραφιά, μια «στόρηση» της γενέτειρας πόλης, που την εξιδανικεύει και την υψώνει σε πόλη-αρχέτυπο. Εδώ τον οδηγούν η αγάπη, το συναίσθημα, οι παιδικές του μνήμες. Στην Παντέρμη Κρήτη αναλαμβάνει να εκφράσει ένα μέγα ιστορικό γεγονός, ένα έργο ηρώων, οι απόηχοι του οποίου χρωμάτισαν τα βιώματα και τις μνήμες της παιδικής του ηλικίας. […]

Στην τριλογία του Κρητικού εκφράζεται ο μύθος της Κρήτης. Εδώ ο Πρεβελάκης προχωρεί συνειδητά στη σύνθεση ενός εκτενούς ιστορικού μυθιστορήματος, συνεκτικός ιστός του οποίου είναι πάλι η ιστορία της Κρήτης από το 1867-1910.

Θεοχάρης Δετοράκης, «Παντέρμη Κρήτη: Λογοτεχνία ή Ιστορία». Μνήμη Παντελή Πρεβελάκη και Νίκου Καζαντζάκη, Πεπραγμένα των Ημερίδων της 22 Μαρτίου 1996 και της 28 Νοεμβρίου 1997, επιμ. Ν.Ε. Παπαδογιαννάκης, Iστορική και Λαογραφική Eταιρεία Pεθύμνου, Ρέθυμνο 2000, 12-14.

Σύμφωνα με την ημερομηνία που σημειώνει ο Πρεβελάκης στο τέλος του κειμένου, ο πρώτος τόμος του Κρητικού, Το δέντρο, γράφεται από τα τέλη Αυγούστου 1942 έως τον Σεπτέμβριο (Τρυγητή) του 1945. Ο ηρωικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος λοιπόν συντονίζεται με το ηρωικό και αντιστασιακό πνεύμα που αρχίζει να αναπτύσσεται από τα μέσα της Κατοχής και πέρα. Ο Πρεβελάκης, όπως και άλλοι της γενιάς του την ίδια εποχή, αποφασίζει να ασχοληθεί με τους λαϊκούς αγώνες, με τα έπη των συμπατριωτών του, εγκαταλείποντας τις προηγούμενες καλλιτεχνικές ενασχολήσεις του, που αφορούσαν είτε το άτομο (Ο θάνατος του Μεδίκου, 1939), είτε μια συλλογική οντότητα μεν, μια πολιτεία, στην καθημερινότητά της όμως και στην ειρηνική πολυπολιτισμική —όπως θα λέγαμε σήμερα— λειτουργία της: το έργο αυτό είναι βέβαια το περίφημο Χρονικό μιας πολιτείας, που περιγράφει, στα 1938, την ειρηνική συνύπαρξη Ελλήνων και Τούρκων πάνω στο νησί της Κρήτης.

Ο πόλεμος, η γερμανική κατοχή και κυρίως η αρχόμενη αντίσταση μεταβάλλουν το πνεύμα του συγγραφέα, και η αλλοτινή φιλία των εθνοτήτων μετατρέπεται σε αγεφύρωτη έχθρα. Αυτή την έχθρα περιγράφουν οι δύο από τους τρεις τόμους του Κρητικού, καθώς και η Παντέρμη Κρήτη, που γράφεται παράλληλα με τον πρώτο τόμο και αποτελεί «χρονικό» της επανάστασης του 1866, χωρίς μυθιστορηματικά στοιχεία, πέρα από την καλλιέργεια ενός λόγου λαϊκότροπου. Ο δεύτερος τόμος του Κρητικού, Η πρώτη λευτεριά, γράφεται από τον Δεκέμβριο του 1945 έως τον Σεπτέμβριο του 1947 και αφορά την τελευταία επανάσταση, με την οποία η Κρήτη απέκτησε την αυτονομία της και τον πρίγκιπα Γεώργιο ως Ύπατο Αρμοστή στα χώματά της. Ο τρίτος τόμος, η Πολιτεία, συντάσσεται από το καλοκαίρι του 1949 ως το καλοκαίρι του 1950 και επεκτείνει την εξιστόρηση, με τα προβλήματα των πρώτων χρόνων της Αυτονομίας και με την «αδερφαμάχη» που ξέσπασε ανάμεσα στους Κρητικούς, με πρωταγωνιστές τον πρίγκιπα Γεώργιο και τον Βενιζέλο.

Η συγγραφή της τριλογίας ξεκινά λοιπόν μέσα στην Κατοχή, συνεχίζεται στην Απελευθέρωση, περνάει τα Δεκεμβριανά, βαίνει παράλληλα με τον εμφύλιο και καταλήγει κατά τον ύστερο χρόνο της εμφύλιας σύγκρουσης. Τα γεγονότα της ταραγμένης δεκαετίας αποτελούν έναυσμα για τη συγγραφή.

Αγγέλα Καστρινάκη, «Π. Πρεβελάκη, Ο Κρητικός: η εποχή της ιστορίας και η εποχή της συγγραφής». Πρακτικά του Συμποσίου 90 χρόνια από την Ένωση της Κρήτης με την ελεύθερη Ελλάδα, Iστορική και Λαογραφική Eταιρεία Pεθύμνου & Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», Ρέθυμνο 2007, 223-224.

Στη δεύτερη τριλογία του Πρεβελάκη, που επιγράφεται Οι δρόμοι της δημιουργίας, ανήκουν τα εξής μυθιστορήματα:

Ο ήλιος του θανάτου (α΄ έκδοση: 1959). Η κεφαλή της Μέδουσας (α΄ έκδοση: 1963). Ο άρτος των αγγέλων (α΄ έκδοση: 1966).

Το πρώτο μέρος της τριλογίας, Ο ήλιος του θανάτου, απέχει από τον Κρητικό δέκα περίπου χρόνια. Ο Πρεβελάκης είναι τώρα 50 ετών και μάλλον βρίσκεται στην πλήρη του συγγραφική ωρίμανση και σε κορυφωμένη πνευματική ενηλικίωση. Τυπικά, ή μάλλον χρονικά-ιστορικά, το μυθιστόρημα Ο ήλιος του θανάτου μοιάζει να συνεχίζει τη μυθιστορία Ο Κρητικός: από τα γεγονότα του 1910 με τα οποία κλείνει Ο Κρητικός, περνάμε τώρα στο κλίμα του πρώτου μεγάλου πολέμου. Στην ουσία όμως τα στοιχεία διαφοράς, ανάμεσα στα δύο έργα, είναι πολλά και σημαντικά.

Πιο συγκεκριμένα, με το μυθιστόρημα Ο ήλιος του θανάτου συντελείται στον Πρεβελάκη μια ουσιαστική συγγραφική μεταστροφή. Η μεταστροφή είναι και θεματική και ειδολογική: από το επικό μεγαλόπνοο ιστορικό μυθιστόρημα που περισσότερο προβάλλει και ψυχογραφεί τον κρητικό λαό ως ολότητα και σε στιγμές αγωνιστικών εξάρσεων, τώρα περνάμε στο καθαυτό μυθιστόρημα που πιο πολύ ασχολείται και προβάλλει την ανθρώπινη ύπαρξη ως ατομικότητα.

Νικήτας Παρίσης, «Παντελής Πρεβελάκης. Παρουσίαση-ανθολόγηση». Η μεσοπολεμική πεζογραφία. Από τον πρώτο ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1939), τ. Ζ΄, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1996, 356-357.