Τα φιλελεύθερα ιδεώδη που διαπότισαν τη συνείδηση και τη σκέψη των Ελλήνων από τον διαφωτισμό και ύστερα, και που βρήκαν την πιο πειστική και ευγενική τους έκφραση στο έργο του Κοραή, αποτελούν και το ιδεολογικό υπόστρωμα του Κάλβου. Τον αγώνα για την ελευθερία τον βίωσε σαν μια οριακή εμπειρία στην οποία δεν θα μπορούσε ποτέ να φτάσει το διαφωτιστικό ιδεώδες της ελευθερίας και της «ευδαιμονίας» εάν δεν βρισκόταν αντιμέτωπο με μια νέα αντίληψη ζωής και τέχνης όπως είναι ο ρομαντισμός.

Τα ποιήματα του Κάλβου φέρουν τη σφραγίδα του παράφορου ενθουσιασμού που η ιστορική στιγμή αυτή εμπνέει. Οι ωδές, δημοσιευμένες με τη γαλλική τους μετάφραση, προφανώς για να μεταφέρουν στο ξένο αναγνωστικό κοινό ένα μήνυμα από την εξεγερμένη Ελλάδα, του εξασφάλισαν μια περίοπτη θέση μέσα στην κατά τα άλλα πλούσια ποιητική παραγωγή του 19ου αιώνα. Αλλά οι ωδέςδεν αντιπροσωπεύουν παρά ένα ελάχιστο μέρος αν τις συγκρίνουμε με τον όγκο της έως τότε ποιητικής του παραγωγής και με όσα πεζά θα ακολουθήσουν κατά τη διάρκεια του πολύχρονου βίου του. Οφείλουμε επομένως να εκτιμήσουμε τις ωδές σε σχέση με το υπόλοιπο έργο και ιδίως με όσο προηγήθηκε, έστω κι αν είναι γραμμένο στα ιταλικά. Τότε μόνο θα γίνει κατανοητή η ιδεολογική και λογοτεχνική πορεία που ακολούθησε ο Κάλβος για να καταλήξει στη μοναδική μορφή των ελληνικών του ωδών.

[…]

Ο ένθερμος φιλελευθερισμός του μαρτυρείται από τα πρώτα του κιόλας έργα, γραμμένα στα ιταλικά: […]. Πρόκειται για τραγωδίες που γράφονταν στην Ιταλία κατά τα πρότυπα της εποχής […]: πλοκή με περιορισμένη δράση, ρητορικές αγορεύσεις για την κοινωνική αρετή και την ελευθερία, σκηνές ωμές και φρικαλέες που προκαλούν μίσος για τον απάνθρωπο τύραννο. […]

Mario Vitti, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2003, 185-187.

 

 

 

Τα θέματα με τα οποία καταπιάνεται ο Κάλβος είναι ακριβώς αυτά τα οποία εντυπωσιάζουν τους φιλέλληνες και απασχολούν τον ευρωπαϊκό τύπο: ο Ιερός Λόχος, η σφαγή της Χίου, η παραχώρηση της Πάργας στους Τούρκους, η καταστροφή των Ψαρών, ο θάνατος του Byron, ο Κανάρης, οι προδότες, οι διχόνοιες. Πρόκειται επομένως για μια θεματική επίκαιρη και οπωσδήποτε ευρείας χρήσης που διατρέχει τον κίνδυνο να φανεί κοινότοπη. Ο Κάλβος θα αποτρέψει τον κίνδυνο αυτό χάρη σε ένα ποιητικό σχέδιο που στοχεύει υψηλά και που για μας είναι γεμάτο γοητεία.

Η επικαιρότητα δεν θα τον εμποδίσει να αξιοποιήσει και ορισμένα μυθολογικά θέματα που βεβαίως τα εκτιμούσαν οι αναγνώστες με κλασική παιδεία, Έλληνες και φιλέλληνες· αλλά αυτά δεν αποτελούν αυτοσκοπό. Απεναντίας η παρουσία τους είναι απόλυτα αιτιολογημένη επειδή χρησιμεύουν για τη σύγκριση ανάμεσα στην αρχαία αίγλη και τη σύγχρονη πραγματικότητα. Η παραβολή της αρχαίας Ελλάδας με τη σημερινή, που αγωνίζεται να ελευθερωθεί από τη βαρβαρότητα, υπαινίσσεται την ελπίδα, ή και τη βεβαιότητα, ότι η σημερινή θα αξιωθεί τη λαμπρότητα της αρχαίας δόξας.

Mario Vitti, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2003, 188.

 

 

[…] Η μετρική του είναι ιδιότυπη, τέσσερις εφτασύλλαβοι (που μπορεί να είναι και εξασύλλαβοι ή οχτασύλλαβοι, δηλ. οξύτονοι, παροξύτονοι ή προπαροξύτονοι) και ένας καταληκτικός πεντασύλλαβος («αδώνειος»). Το σχήμα, κλασικότροπο, θυμίζει αλκαϊκή ή σαπφική στροφή, ωστόσο βάση για τους εφτασύλλαβους είναι ο δημοτικός δεκαπεντασύλλαβος σπασμένος στα δύο· καμιά φορά μάλιστα τυχαίνει ν’ ακουστεί και ακέραιος: Στα πλούσια περιβόλια σας / βασιλικός και κρίνοι. Εντελώς ιδιότυπη είναι και η γλώσσα, κράμα δημοτικής και αρχαΐζουσας […]. Βάση παίρνεται η λαλουμένη, που εμπλουτίζεται με αρχαϊκές εκφράσεις και με σπάνιες λέξεις (αντλημένες ακόμη και από αρχαία λεξικά), ενώ παράλληλα οι δημοτικές λέξεις παραμορφώνονται με αρχαιόπρεπες καταλήξεις. […]

Λίνος Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1998 (9η έκδ.), 154.

 

 

Οι έλληνες λογοτέχνες κράτησαν διαφορετική στάση απέναντι στο έργο του. Αν οι Φαναριώτες και οι ποιητές της Αθήνας καταδίκαζαν τη γλώσσα και τη στιχουργία των ωδών του, όπως είχε κάνει ο Νερουλός, οι δημοτικιστές των Ιονίων Νήσων προτιμούσαν να τις αγνοούν, ακόμη και όταν ο Κάλβος βρέθηκε ανάμεσά τους με την εγκατάστασή του στην Κέρκυρα (1825-1865), όπου μεταξύ άλλων δίδαξε και στην Ιόνιο Ακαδημία που εγκατέλειψε μετά από ρήξη με τους ρομαντικούς του κύκλου της.

Ο Κάλβος δεν διαφέρει από άλλους, από μια ολόκληρη γενιά ποιητών που πέρασαν από τη φιλελεύθερη θεματική ενός Alfieri στη θεματική του τραγικού ήρωα που θυσιάζει τη ζωή του για την ελευθερία· αποτελεί ωστόσο μια μοναδική περίπτωση για μας, επειδή αυτή η αλλαγή συνοδεύεται και συμπίπτει με την ταυτόχρονη αλλαγή της γλώσσας, από τα ελληνικά στα ιταλικά.

Mario Vitti, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2003, 190.

 

 

Από την πρώτη του εμφάνιση ως σήμερα, ο Κάλβος διακηρύχθηκε για κλασικός, πινδαρικός ποιητής. Όλη η συζήτηση γύρω στο όνομά του, από την άποψη αυτήν, περιορίσθηκε στο ποσοστό του πινδαρισμού του: αν πρέπει να θεωρείται λίγο ή πολύ ή εντελώς πινδαρικός. […]

Μέσα στις είκοσι ωδές του Κάλβου, αναζήτησα να βρω τα στοιχεία εκείνα, λέξεις και εικόνες που εμφανίζονται μονιμότερα και φανερώνουν συνεπώς τα υποστρώματα του έργου του. Ιδού λοιπόν [το] πόρισμα της ζήτησης αυτής. Έχουμε τις έννοιες: ουρανός 24 φορές, φλόγα 29, άνεμος 35, σύννεφα 19, νύχτα 54, όνειρα 18, θάλασσα 43, θάνατος 55, αίμα 15, τάφος 23, δάκρυα 20, αρετή 12, έννοιες συγγενείας (και μεταφορικώς) 13 φορές. Αν εξαιρέσω τα τελευταία δύο λήμματα που τα παραθέτω μόνον γιατί μπορούν να σταθούν χρήσιμα από άλλες απόψεις στην μελέτη του Κάλβου, τα υπόλοιπα δημιουργούν μιαν ατμόσφαιρα που δύσκολα συνδυάζεται με οποιαδήποτε ιδέα πινδαρισμού ή κλασικισμού. Των στοιχείων αυτών την αρχή, μας είναι δύσκολο να την αναζητήσουμε στις άμεσες ελληνικές επιδράσεις καθώς και στις ιταλικές. Όμως όλα μαζί, σύννεφα, νύχτες, αστέρια, δάκρυα, τάφοι, τυπικά σύνεργα του πιο έξαλλου ρωμαντισμού ή προρωμαντισμού, αποτελούν το υλικό με το οποίο διέπλασε τα έργα του ο Κάλβος μέσα στις φόρμες του κλασικισμού. Παράλληλα με την ψυχανάλυση, που δεν μας απασχολεί εδώ, κάπου αλλού πρέπει να ψάξουμε.

Μια σύμπτωση, εκείνη που από τα 1817 ως τα 1824 τον φέρνει στην Αγγλία, ευκολύνει τις αναζητήσεις μας. Γιατί αν στα 1817 πάλιν αρχίζει να διαγράφεται ο λατινικός (ιταλικός και γαλλικός) ρωμαντισμός, η Αγγλία και η Γερμανία τον είχαν ανακαλύψει από καιρό, μαζί με την ποίηση των ερειπίων, την μελαγχολία και την εμορφιά του Χριστιανισμού. Και βέβαια όλα αυτά εζούσαν διάχυτα στην πνευματικήν ατμόσφαιρα της Ευρώπης από χρόνια· αλλά ενώ το κλασικιστικό περιβάλλον του Φώσκολου και οι επιδράσεις που έδινε στον νέο μας ποιητή ήταν εντελώς εχθρικές προς κάθε τέτοιο πνεύμα, που το είχαν μάλιστα ξεπεράσει από κάποιες απόψεις, αντίθετα δεν πρέπει να ξεχνούμε πως ο Κάλβος φθάνοντας στην Αγγλία πατούσε το έδαφος του Όσσιαν και του Young. Στα τραγούδια του Όσσιαν και στις Νύχτες του Young, στα δυο αυτά ποιητικά έργα των οποίων η συμβολή στην γένεση του Ευρωπαϊκού ρωμαντισμού εστάθηκε θεμελιακή και αποφασιστική, εκεί και μόνο πρέπει να αναζητήσουμε τις φιλολογικές επιδράσεις που έστρεψαν την ψυχή του Κάλβου προς τα τυπικά ρομαντικά συναισθήματα που την κατευθύνουν και την εκφράζουν ταυτοχρόνως.

Όλο δηλαδή το ψυχολογικό υπόστρωμα της τέχνης του Κάλβου, που κατεξοχήν μέσα στις λέξεις του ποιητή μπορούμε να το μελετούμε, βυθίζεται μέσα στις προρωμαντικές Νύχτες του Young και κατά δεύτερο λόγο στα ποιήματα του Όσσιαν. […]

Κ.Θ. Δημαράς, «Πηγές της έμπνευσης του Κάλβου», Ελληνικός Ρωμαντισμός, Ερμής, Αθήνα 2009 (3η έκδ.), 105-107.

 

 

 

Η ποιητική του Κάλβου βασίζεται σε μια συνεχή αντιπαράθεση και ζεύξη αντίθετων στοιχείων, που δίνουν στην ποίησή του την αισθητική αξία της. Ο ίδιος θα χαρακτήριζε αυτή τη συνύπαρξη των αντιθέτων «πολύτροπον αρμονίαν», που προέρχεται από «τα κινήματα της ψυχής» […].

Η πιο φανερή αντίθεση στις Ωδές είναι η πάλη ανάμεσα στο (νεο)κλασικισμό, που τον έθρεψε, και στη ρομαντική του φύση. […] Από το ρομαντισμό έχει κρατήσει το πάθος, ενώ με τη βοήθεια του κλασικισμού έχει παραμερίσει το συναισθηματισμό. Ο κλασικισμός δίνει στις ωδές λιτότητα και συμμετρία (και ο θάνατος ακόμη πρέπει να είναι σύμμετρος)· ο ρομαντισμός απαλύνει την ψυχρότητα. Συνήθως η ψυχική ευφορία, η ήρεμη παραδοχή, η βεβαιότητα διατηρούν την ωδή στην ασφάλεια και την τάξη του κλασικού («Ο φιλόπατρις», «Εις τον ιερόν λόχον», «Εις Πάργαν», «Εις Σάμον»)· το πάθος, η ταραχή, η αγωνία αποδεσμεύουν το ρομαντικό δυναμικό της («Εις θάνατον», «Εις Αγαρηνούς», «Αι Ευχαί», «Το φάσμα»)· στις καλύτερες στιγμές γίνεται μια πετυχημένη συναίρεση («Ο Ωκεανός», «Τα ηφαίστια»).

Ο κλασικισμός του Κάλβου προέρχεται από τη μαθητεία του στον Φόσκολο και τον ιταλικό νεοκλασικισμό, από την επαφή του με τον ελληνικό Διαφωτισμό και είναι αλληλένδετος με την αρχαιογνωσία του (τον προκαλεί και την προϋποθέτει). […]

[…] Τη ρομαντική του διάθεση διαμόρφωσε ποιητικά ο αγγλικός προρομαντισμός και οι σύγχρονοί του άγγλοι ρομαντικοί ποιητές, κυρίως ο Byron. Στο ρομαντισμό οφείλονται τα εντυπωσιακά οράματα του Κάλβου, που άλλοτε δίνονται με ένα «φρικώδη» τρόπο […], άλλοτε με τη διαδοχή μεγαλόπρεπων εικόνων […], άλλοτε με τη συσσώρευση εικόνων ακουστικής φαντασίας […]. Οι τελευταίες μαζί με την μουσική των περίφημων ασυναίρετων τύπων του («κτυπάουσιν η πτέρυγες τα νέφη», «πετάουν, απομακρύνονται», «Δάσος βοάει τοιούτως» κ.ά. πολλά) αντιπαρατίθενται στην πλαστικότητα άλλων εικόνων […].

Στέφανος Διαλησμάς, «Εισαγωγή». Ανδρέας Κάλβος, Ωδαί, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 1988, 23-24 & 27-28 [σειρά: Νεοελληνική Βιβλιοθήκη].

 

 

 

[…] Στις Ωδές αφθονούν τα στοιχεία μιας βίαιης για τη λυρική ποίηση κοινωνικής επικαιρότητας, που είναι τόσο συνυφασμένη με την ποιητική ιδιοσυγκρασία του, ώστε να μεταβολίζονται σε διαχρονικό αίτημα. Οι έννοιες της αρετής, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ευδαιμονίας, που αποτελούν τα κύρια θέματά του, εμφανίζονται όχι με το ευρύτερο ή το στενότερο περιεχόμενο με το οποίο τις νοούμε σήμερα, αλλά με τη συγκεκριμένη σημασία με την οποία τους βρίσκουμε στον λόγο των πλέον προωθημένων πολιτικών αναζητήσεων της εποχής. Το ίδιο και τα επιμέρους θέματα της φιλανθρωπίας, της δεισιδαιμονίας, της πατρίδας, της εργασίας, της φιλίας, της «συμπάθειας», της μετριοπάθειας προς τους ηττημένους και του σεβασμού των αμάχων, των δικαίων και αδίκων πολέμων. Ο Κάλβος είναι τόσο πολιτικός ποιητής, ώστε με τους στίχους του να μη δηλώνει μόνο το πολίτευμα το οποίο βδελύσσεται αλλά και το πολίτευμα, ή, μάλλον, τα πολιτεύματα, τα οποία οραματίζεται: το ρεπουμπλικανικό (δημοκρατικό) και εκείνο της περιορισμένης (δηλαδή συνταγματικής) μοναρχίας […]· πολιτεύματα τα οποία, χάρη στο κοινωνικό τους συμβόλαιο, μπορούσαν να επιτύχουν μιαν ευτυχή ισορροπία ανάμεσα στη φύση του ατομικού ανθρώπου και στις ανάγκες της ανθρώπινης κοινωνίας. […]

Χρησιμοποιώ για τον Κάλβο τον όρο πολιτικός ποιητής όχι μόνο με τη συγκεκριμένη —εκείνη που τον συνδέει με τα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα της εποχής του— αλλά και με την ευρεία του έννοια, εκείνη που απορρέει από την κοσμοθεωρητική και φιλοσοφική του τοποθέτηση, η οποία διαμορφώνεται μέσα στο κλίμα μιας ευρύτερης εποχής. Γιατί ο Κάλβος όχι μόνο έχει μια φιλοσοφία αλλά και η φιλοσοφία αυτή είναι διάχυτη στο ποιητικό του έργο (ελληνικό και ιταλικό), τόσο ώστε να μπορούμε να πούμε ότι είναι και φιλοσοφικός ποιητής. Και είναι ακριβώς το είδος της φιλοσοφίας του που κάνει την ποίησή του πολιτική. Πρόκειται φυσικά για τη φιλοσοφία του Διαφωτισμού της οποίας η ποίηση του Κάλβου αποτελεί τυπικό θρέμμα, και η οποία […] τον κάνει να μην μπορεί να νοηθεί ως ιδεαλιστής. […] Η φιλοσοφία του Κάλβου είναι η φυσική φιλοσοφία που χαρακτηρίζει ολόκληρο τον Διαφωτιστικό στοχασμό του 18ου αιώνα, κύρια απόρροια της οποίας είναι η πίστη στο φυσικό δίκαιο. […]

Οι ωδές του Κάλβου είναι το ποιητικό αντίστοιχο της Ελληνικής Νομαρχίας και ένα από τα σημαντικότερα κείμενα του ελληνικού Διαφωτισμού. Αν η χρονική διάρκεια μιας πνευματικής περιόδου θα έπρεπε να οριοθετείται τόσο συγκεκριμένα όσο έχει οριοθετηθεί στην περίπτωση της ελληνικής εποχής των Φώτων, τότε το ληκτικό όριο αυτής της εποχής θα πρέπει να μετατεθεί από το 1821 στο 1826, έτος έκδοσης του δεύτερου βιβλίου των Ωδών.

Νάσος Βαγενάς, «Η παραμόρφωση του Κάλβου», Εισαγωγή στην ποίηση του Κάλβου. Επιλογή κριτικών κειμένων, επιμ. Νάσος Βαγενάς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2004 (2η έκδ.), 300-302.