Συγγραφέας του ενός βιβλίου. Συγγραφέας μυθιστορημάτων για νέους. Συγγραφέας που καθυστέρησε την έκδοση του πρώτου βιβλίου και καταγράφηκε όψιμα στα νεοελληνικά γράμματα. Τουλάχιστον τρεις λόγοι για να ανήκει η Άλκη Ζέη στα παραλειπόμενα της μεταπολεμικής λογοτεχνίας. Ανεξάρτητα αν τα βιβλία της για νέους γνώρισαν μεγάλη επιτυχία εντός και εκτός της χώρας και το μυθιστόρημά της, Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα, αποτέλεσε, στα τέλη της δεκαετίας του ’80, ένα από τα πρώτα μπεστ σέλλερ της ελληνικής αγοράς. […]

[…] Μόλις το 1963, θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Θεμέλιο το πρώτο της βιβλίο, ένα μυθιστόρημα για νέους, Το καπλάνι της βιτρίνας, ενώ η ίδια θα βρίσκεται ακόμη στη Μόσχα, πολιτικός πρόσφυγας. Εκείνη την εποχή, φθινόπωρο του 1963 – χειμώνα 1964, θα δημοσιευτούν μερικά ακόμη διηγήματά της, συνολικά τέσσερα, στην Επιθεώρηση Τέχνης. Έντεκα χρόνια αργότερα, θα αποτελέσουν κι αυτά ένα τομίδιο, με τον τίτλο Αρβυλάκια και γόβες. […] Θα ακολουθήσουν κι άλλα μυθιστορήματα για νέους (Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου, 1971, Ο θείος Πλάτων, 1975, Κοντά στις ράγες, 1977, Μια Κυριακή του Απρίλη, 1978, Τα παπούτσια του Αννίβα, 1979), ωστόσο εκ των υστέρων, και αυτά θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως ψυχωφελή γυμνάσματα για το κατ’ εξοχήν μυθιστόρημα της Άλκης Ζέη, την Αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα, που θα έρθει μόλις το 1987 […]. Ένα μυθιστόρημα που ευδοκίμησε, καρπούμενο τις εμπειρίες μιας ζωής.

Μάρη Θεοδοσοπούλου, «Εστίαση στην Αρραβωνιαστικιά», περ. Η λέξη, τχ. 161 (Γεν.-Φλεβ. 2001) 14 &15.

 

 

Τα ιστορικά γεγονότα στο έργο της συνδέονται συχνά με τη μαρτυρία, αφού η συγγραφέας, με την παρεμβολή αυτοβιογραφικών στοιχείων, συμμετέχει, επεμβαίνει στην ιστορία, διαλέγεται μαζί της και διερευνά τη σχέση του εαυτού της με το περιβάλλον. Η ιστορία προσφέρεται στον αναγνώστη των έργων της όχι μέσα από την απαρίθμηση και την περιγραφή των γεγονότων αλλά μέσα από την υποκειμενική μαρτυρία και το προσωπικό βίωμα που διαχέονται στα μυθοπλαστικά πρόσωπα των μυθιστορημάτων της. Στην Αρραβωνιστικιά του Αχιλλέα, μια ολόκληρη τριακονταετία (1940-1970), η οποία καθορίζεται από συγκλονιστικά γεγονότα, όπως πόλεμος, κατοχή, αντίσταση, εμφύλιος, επτάχρονη δικτατορία, αναλύεται και προβάλλεται ουσιαστικά μέσα από την οπτική γωνία των ηττημένων, των συμβολικών κομπάρσων της ταινίας, καθώς και μέσα από την οπτική γωνία της ηρωίδας, της Ελένης, αδιαμφισβήτητου προσωπείου της συγγραφέως.

Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, «Το πεζογραφικό έργο της Άλκης Ζέη: Από το “εγώ” στο “εμείς”», περ. Διαβάζω, τχ. 528 (Απρ. 2012) 74.

 

 

Ανήκω σε εκείνους που αδυνατούν να κατανοήσουν τη διαφορά ανάμεσα στην παιδική-εφηβική λογοτεχνία και στη λογοτεχνία για ενήλικες. Η λογοτεχνία είναι μία και από τα κείμενά της ορισμένα απευθύνονται ταυτοχρόνως σε έφηβους ή και σε παιδιά. Αλλά ποτέ μόνον σε αυτούς — τη λογοτεχνία που μπορούν να διαβάσουν ο έφηβος και το παιδί, μπορεί κάλλιστα να τη διαβάσει και ο ενήλικας. Γι' αυτό θεωρώ ότι η Άλκη Ζέη ανήκει στην μεταπολεμική μας λογοτεχνία όχι μόνον εξ αιτίας του μυθιστορήματος Η Αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα (1987) αλλά και με τα περίφημα Το Καπλάνι της βιτρίνας (1963), Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου (1971) και το σημερινό Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της […].

Πού βρίσκεται η σημασία των τριών αυτών έργων; Όλες οι ιστορίες εκφράζονται μέσα από τη ματιά ενός παιδιού, ματιά αθώα και αφελή, καθώς της λείπει η μεταγενέστερη εμπειρία. Ούτε στιγμή, ωστόσο, ο αφηγητής δεν κάνει παραχωρήσεις υιοθετώντας απέναντι στα παιδιά αυτά στάση διδακτική ή συγκαταβατική. Διότι τα προβλήματα με τα οποία έρχονται αντιμέτωποι οι ήρωες της Ζέη ανήκουν στα άλυτα ζητήματα της ανθρωπότητας μπροστά στα οποία παρά τις γνώσεις και την πείρα του, κάθε ενήλικας παραμένει κι αυτός βουβός: Με τον όλεθρο του φασισμού η Μέλια στο Καπλάνι, με τη λαίλαπα του πολέμου ο Πέτρος στον Μεγάλο περίπατο, με την ολοκληρωτική καταστροφικότητα των ναρκωτικών η Κωνσταντίνα.

Ελισάβετ Κοτζιά, «Πεζογραφία ορόσημο», εφ. Η Καθημερινή, 22 Δεκ. 2002.

 

 

Η Κωνσταντίνα θυμάται. Αφήγηση στο παρόν, στο τώρα (Κυψέλη), με αναδρομές στο χθες (Άαχεν) και με ημερολογιακές σελίδες στο τότε, εναλλάσσονται στη γραφή. Μια φράση από το ημερολόγιό της βοηθάει τη μνήμη της να ξεδιπλωθεί.

Τα ναρκωτικά είναι το κεντρικό θέμα του βιβλίου [Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της, 2002] αλλά η Άλκη Ζέη θίγει παράπλευρα, ή απλώς επισημαίνει, και άλλα κοινωνικά προβλήματα, με τον τρόπο που εκείνη ξέρει να παρεμβαίνει και να μετέχει στη ζωή, διεκπεραιώνοντας με τέχνη και τεχνική τον ρόλο του πραγματικού διανοούμενου που επάξια εκπροσωπεί. Οι χωρισμένοι γονείς και το πώς η δική τους συμπεριφορά μπορεί να έχει αντίκρισμα στα παιδιά τους, είναι ένα απ’ αυτά τα προβλήματα. Το πρόβλημα της μετανάστευσης στις μεσαίες τάξεις, όχι στους ανεπάγγελτους ή τους εργάτες (οι δάσκαλοι της Κωνσταντίνας είναι δάσκαλοι απεσπασμένοι σε σχολεία του εξωτερικού), είναι ένα άλλο θέμα. Μέσα από το σχολείο της Γερμανίας και από τη σχέση της Κωνσταντίνας με το Λουμίνη, στην Ελλάδα, περνούν η πολυπολιτισμικότητα και οι πολυεθνικές κοινωνίες.

[…] αρμόζει να μνημονεύσουμε μιαν αφηγηματική τακτική της Άλκης Ζέη γνωστή και από παλαιότερα γραπτά της· επαναλαμβάνει, επακριβώς ή ελαφρώς παραλλαγμένες φράσεις που δένουν το νήμα της αφήγησης και καθορίζουν τον κεντρικό άξονα, τη ραχοκοκκαλιά της.

Μαρία Στασινοπούλου, «Όλα γίνονται ανεπαισθήτως. Άλκη Ζέη: Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της». Πίσω από τις γραμμές. Σελίδες κριτικής, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2005, 124-125 & 126.

 

 

Με το νέο της μυθιστόρημα «Ο ψεύτης παππούς» [2007], η Αλκη Ζέη παίρνει τους νεαρούς αναγνώστες της σε ένα ακόμη πολυκύμαντο ταξίδι, ανάμεσα στην πραγματικότητα και στις φαντασιώσεις, στις βιωμένες ιστορικές στιγμές που μοιάζουν παραμύθι και στα όνειρα που διεκδικούν να γίνουν ζωή.

Ήρωας αυτή τη φορά, ένας παππούς, και θαυμαστής του ο μικρός εγγονός του. Γύρω τους όλοι οι άλλοι: Η οικογένεια, η οικιακή βοηθός, οι φίλοι, οι μαθητές του παππού, οι συμμαθητές του εγγονού, προπάντων όμως οι αναμνήσεις. Τόσο ζωντανές που ν' αποτελούν κομμάτι της καθημερινότητας.

Με εξαιρετική μαεστρία η συγγραφέας εισάγει θέματα που αγγίζουν ιδιαίτερα τους νέους σήμερα. Την απόρριψη ή περιθωριοποίηση των «διαφορετικών», τη μοναξιά των παιδιών και των γέρων, τη νοσταλγία των μεταναστών, την αγωνιστικότητα αυτών που έχουν γεννηθεί για να μάχονται και ποτέ δε βολεύονται.

Ζωή Βαλάση, «Ανάμεσα στην πραγματικότητα και στις φαντασιώσεις», εφ. Ριζοσπάστης, 24 Ιούν. 2007.

 

 

[…] Η Άλκη Ζέη […] κυκλοφόρησε την αυτοβιογραφία των πρώτων είκοσι χρόνων της ζωής της με τίτλο Με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο (εκδόσεις Μεταίχμιο). «Γεννήθηκα στην Αθήνα, στην οδό Κέας, στην πλατεία Κολιάτσου. Στις 15 του Δεκέμβρη». Μ’ αυτές τις φράσεις ξεκινά το βιβλίο της Άλκης Ζέη, το δεύτερο για ενήλικες. Ίσως επειδή γράφει τόσα χρόνια για μικρούς αναγνώστες, η Άλκη Ζέη καταφέρνει να μεταφέρει τη ματιά του παιδιού στις εμπειρίες των πρώτων χρόνων της ζωής της. Άλλωστε οι ενήλικες σκέψεις της παρατίθενται με πλάγια γράμματα στο βιβλίο, σαν να ξεχωρίζουν έτσι το βλέμμα του παιδιού και το βλέμμα του ενηλίκου.

Τα συναισθήματα με τα πρόσωπα που πρωτοσυνδέεται, ανάμεσά τους κεντρική θέση παίζουν ο θείος Πλάτων (αδελφός της μητέρας της) που παντρεύτηκε τη θείτσα Διδώ (Σωτηρίου), τα πρώτα της όνειρα, η προπολεμική ζωή στην Αθήνα, αλλά και η ζωή στον πόλεμο, οι σπουδαίοι άνθρωποι με τους οποίους συνέδεσε κατόπιν τη ζωή της, με πρώτο τον σύντροφό της, σκηνοθέτη και συγγραφέα Γιώργο Σεβαστίκογλου. […]

Όλγα Σελλά, «Η Άλκη Ζέη γράφει για τα πρώτα 20 χρόνια της ζωής της», εφ. Η Καθημερινή, 5 Οκτ. 2013.

 

 

[…] Ένα μεγάλο μέρος του μυθιστορήματος [Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα] καταπιάνεται με την εμπειρία της προσφυγιάς στην Τασκένδη […]. Ωστόσο, η συγγραφέας δεν φιλοδοξεί να δώσει ένα χρονικό των ημερών του εκπατρισμού, μολονότι οι συγκεκριμένες ρωσικές ημέρες της παίζουν καθοριστικό ρόλο στη συναισθηματική και συνειδησιακή ωρίμανση της ηρωίδας της. Η σκόπευσή της είναι πολύ ευρύτερη: να αναπλάσει όλη την πορεία αυτής της ηρωίδας, όλη την συνειδησιακή της εξέλιξη, από τους εφηβικούς ενθουσιασμούς της και την απροβλημάτιστη πίστη της στο μέλλον (και στους ανθρώπους που αγωνίζονται γι’ αυτό) ως τις πικρές διαψεύσεις, από ανθρώπους και οράματα, της ώριμης πια Δάφνης, που εν τω μεταξύ πολιτογραφήθηκε με το ψευδώνυμο Ελένη και φέρει την ανεξίτηλη βούλα της «αρραβωνιαστικιάς του Αχιλλέα».

Η συγγραφέας επέλεξε μιαν εύστοχη αφηγηματική στρατηγική. Στα χρόνια της χούντας, η Ελένη βρίσκεται ξανά εκπατρισμένη, στο Παρίσι αυτή τη φορά. Μαζί με μερικούς παλιούς φίλους παίρνει μέρος στο γύρισμα μιας ταινίας· προσωρινή δουλειά κομπάρσων για ένα (τόσο αναγκαίο!) μεροκάματο. Οι σκηνές γυρίζονται σ’ ένα τρένο που πυροδοτεί το μνημονικό μηχανισμό της ηρωίδας. Η Ελένη θυμάται τα τόσα τρένα της ζωής της, τους τόσους εκπατρισμούς της. […]

Σπύρος Τσακνιάς, «Άλκη Ζέη. Η Αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα, 1987». Επί τα ίχνη. Κριτικά κείμενα 1965-1988. Πεζογραφία, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1990, 62-63.

 

 

Ο ιστορικός της λογοτεχνίας σήμερα δεν μπορεί παρά να συνδέσει τις κρίσιμες χρονολογίες. Όταν το 1987 εκδίδεται η Αρραβωνιαστικιά, η επιτάχυνση των ιστορικών γεγονότων έχει ήδη ξεκινήσει με πυκνούς ρυθμούς. Μέχρι την αρχή της δεκαετίας του ’90, η πτώση του Τείχους και η κατάρρευση του «υπαρκτού» [σοσιαλισμού] θα οδηγήσει εκατομμύρια ανθρώπους που είχαν ζήσει την εμπειρία του κομμουνισμού σε καταστάσεις ανάλογες με αυτές που περιγράφει η Άλκη Ζέη στο βιβλίο της. Σήμερα, που η «μνήμη του κομμουνισμού» έχει οδηγήσει σε λογής-λογής εκ των υστέρων αυτοδικαιώσεις μέσω της καταγγελίας ή του ιδεολογικού εξορκισμού, το βιβλίο της Άλκης Ζέη μας βοηθάει να καταλάβουμε τα πρόσωπα και τα πράγματα της εποχής, μέσα στις ιστορικές τους συνάφειες. Και είναι αυτή η αίσθηση της ιστορίας που μας υπενθυμίζει σήμερα πως οι διαδρομές των αριστερών αγωνιστών «δεν είναι φτιαγμένες με αθωότητα». Οι σκληροί αγώνες στους οποίους είχαν εμπλακεί προϋπέθεταν ισχυρές αντοχές στις αντιπαραθέσεις με υπαρκτούς και επινοημένους εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς. Η απόκλιση από την επαναστατική ορθότητα οδηγούσε κάποτε σε διαδικασίες στιγματισμού της ετεροδοξίας· κάποτε και στην πλήρη εξόντωση των συντρόφων. Η Άλκη Ζέη γνωρίζει αυτόν τον κόσμο, σε όλες του τις εκδοχές: από την επονίτικη «έφοδο στον ουρανό» ώς την τελική συντριβή των ανθρώπων κάτω από την κομματική επιτήρηση και τιμωρία.

Η κομπάρσος που πρωταγωνιστεί στην Αρραβωνιαστικιά είναι ένα «βουβό πρόσωπο» της ιστορίας. Ο ρόλος της δεν έχει λόγια. Η καταφυγή στη μνήμη είναι ο μόνος δρόμος για να αφηγηθεί την εμπειρία της και την εμπειρία της γενιάς της, προσπαθώντας να βρει το νόημα της ιστορίας. […]

Γιάννης Παπαθεοδώρου, «Οι επίμονοι κομπάρσοι της ιστορίας», περ. Διαβάζω, τχ. 528 (Απρ. 2012) 89-90.

 

 

[…] τα βιβλία [της Άλκης Ζέη] άρχισαν να μεταφράζονται από το τέλος της δεκαετίας του ’60 και εξακολουθούν μέχρι σήμερα να κινούν το ξένο εκδοτικό ενδιαφέρον, είτε πρόκειται για τα πιο πρόσφατα είτε για τα πιο παλιά έργα της. Το γεγονός ότι η ίδια πέρασε από την Ιταλία, έζησε για μεγάλο διάστημα στη Μόσχα και στη συνέχεια στο Παρίσι, καθώς και το ότι ανήκε σε έναν κύκλο ενεργών διανοούμενων, εν μέσω της δεδομένης χρονικής περιόδου, κατά την οποία η Ελλάδα απολάμβανε συμπάθεια λόγω της πολιτικής της κατάστασης, συνέβαλαν στο να μεταφραστούν τα πρώτα της βιβλία, Το καπλάνι της βιτρίνας και Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου, στα αγγλικά και να κυκλοφορήσουν στην Αμερική. Αυτό αποτέλεσε το εναρκτήριο λάκτισμα για την μετέπειτα κυκλοφορία τους σε όλο τον κόσμο.

[…]

Το Καπλάνι της βιτρίνας επιβάλλεται να εξεταστεί σαν ιδιαίτερη περίπτωση, επειδή ακριβώς η διεθνής του πορεία το αναδεικνύει ανάμεσα στα διαχρονικά βιβλία. Μετά την αγγλική του μετάφραση ακολούθησαν άλλες 35 ξένες εκδόσεις, σε όλες τις γνωστές γλώσσες […] και πολλές επανεκδόσεις, μερικές από τις οποίες πραγματοποιήθηκαν πολύ πρόσφατα. Κάποιες περιπτώσεις χωρών είναι μάλιστα αξιομνημόνευτες για την έμφαση που έδωσαν στο βιβλίο. Στην Ιταλία Το καπλάνι της βιτρίνας χρησιμοποιήθηκε σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του ’90 σαν σχολικό βιβλίο λογοτεχνίας. Όταν ξανακυκλοφόρησε το 2006, από τον εκδοτικό οίκο Salani, βραβεύτηκε ως το καλύτερο βιβλίο για παιδιά εκείνης της χρονιάς από το έγκριτο ιταλικό λογοτεχνικό περιοδικό Andersen, Il mondo dell’ infanzia. Στην Κούβα πρωτοεκδόθηκε το 1985 και μεταφέρθηκε σε τηλεοπτική σειρά, ενώ το 2007 έγινε νέα έκδοσή του. […] Στη Γαλλία, όπου γενικά το έργο της Άλκης Ζέη κατέχει περίοπτη θέση, Το καπλάνι της βιτρίνας έχει καταταχθεί ανάμεσα στα σπουδαιότερα βιβλία του 20ού αιώνα για παιδιά.

Αγγελική Βουλουμάνου, «Η οικουμενική διάσταση του έργου της Άλκης Ζέη», περ. Διαβάζω, τχ. 528 (Απρ. 2012) 94-95.