Η Μαργαρίτα Λυμπεράκη
[πηγή: Εθνικό Κέντρο Βιβλίου].

Η Λυμπεράκη πρωτοεμφανίστηκε στα νεοελληνικά γράμματα ως Μαργαρίτα Καραπάνου με το μυθιστόρημα Τα δέντρα (1945), που το άρχισε ξαφνικά και κρυφά την ημέρα που πήρε το πτυχίο της, συνειδητοποιώντας έτσι έμπρακτα τη βαθιά της επιθυμία να γράψει. Ακολούθησαν τα Ψάθινα καπέλα (1946) που την καθιέρωσαν ως συγγραφέα. […] Η κρίση της ταυτότητας είναι το θέμα του μυθιστορήματος Ο άλλος Αλέξανδρος (1950) που γράφει στο Παρίσι. Πολύ αργότερα, το 1976, θα δώσει το Μυστήριο το τελευταίο μέχρι στιγμής πεζογράφημά της που αναφέρεται στα γεγονότα του Πολυτεχνείου, τα επακόλουθά τους και τον πρώτο χρόνο της μεταπολίτευσης.

Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, «Μαργαρίτα Λυμπεράκη. Παρουσίαση-ανθολόγηση». Η μεταπολεμική πεζογραφία. Από τον πόλεμο του ’40 ως τη δικτατορία του ’67, τ. Ε΄, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1992, 131-132.

Τα Ψάθινα καπέλα αναφέρονται σε τρία κορίτσια, τρεις αδερφές, που ζούσαν σε ένα αγρόκτημα λίγο έξω από την Αθήνα. Πιο συγκεκριμένα,παρουσιάζεται η ζωή τους σε τρία διαδοχικά καλοκαίρια, τότε που παύουν να είναι έφηβοι και γίνονται γυναίκες. […]

Η δράση στα Ψάθινα καπέλα τοποθετείται εξ ολοκλήρου στη διάρκεια της δεκαετίας του ’30. […] Η διάρθρωση της ιστορίας είναι τέτοια, ώστε στον κόσμο του βιβλίου να είναι πάντα καλοκαίρι. Με αυτόν τον τρόπο επιτείνεται ακόμη περισσότερο η αντίθεση ανάμεσα στο χρόνο της ιστορίας και το χρόνο συγγραφής και κυκλοφορίας του μυθιστορήματος [1946]. Στις σελίδες του δε γίνεται καμία αναφορά στον πόλεμο που ακολούθησε, εντούτοις αναγνωρίζονται εκ των υστέρων κάποιοι υπαινιγμοί, όπως στην περίπτωση του Αγγλο-εβραίου Δαβίδ και της μητέρας του, όπως και με την αναφορά στις δραστηριότητες του Ανδρέα κατά τον παράνομο επαναπατρισμό Εβραίων στην Παλαιστίνη. […]

Roderick Beaton, Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία. Ποίηση και Πεζογραφία, 1821-1992, μτφ. Ευαγγελία Ζουργού-Μαριάννα Σπανάκη, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1996, 288-289.

Τα Ψάθινα καπέλα είναι το δημοφιλέστερο έργο της Λυμπεράκη. Είκοσι εκδόσεις σε σαράντα χρόνια δεν είναι ευκαταφρόνητος αριθμός. Πρόκειται για ένα γυναικείο εφηβικό μυθιστόρημα που διαδραματίζεται στην Κηφισιά τα τελευταία καλοκαίρια πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ελληνικό φως, εξοχή, αγωνία, μύηση στον έρωτα, σε συνδυασμό με την επιλογή της εφηβείας ως μέσου φυγής από τα δύσκολα χρόνια του ’36, του Πολέμου και του Εμφυλίου που ακολούθησε, είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά που το βιβλίο αυτό μοιράζεται με τ’ άλλα εφηβικά μυθιστορήματα που γράφτηκαν χοντρικά μεταξύ 1935 και 1950.

Τα Ψάθινα καπέλα πάντως διαφοροποιούνται σε ορισμένα σημεία. Εδώ έχουμε τρεις ηρωίδες-εφήβους η καθεμιά από τις οποίες ωριμάζει και δοκιμάζει την ολοκλήρωσή της από διαφορετικό δρόμο. […]

Η επιμονή στην καθημερινή αλλά γοητευτική λεπτομέρεια, οι πολλαπλές δυνατότητες διεξόδου στο μέλλον, ο αυθορμητισμός της αφήγησης (υιοθέτηση κυρίως του πρώτου προσώπου), καθώς και η διαφοροποίηση μεταξύ εμπειρίας και γραφής της εμπειρίας αποτελούν τις κυριότερες παρεκκλίσεις της Λυμπεράκη από τη νόρμα των ελληνικών εφηβικών μυθιστορημάτων με αγόρια και σπανιότερα με κορίτσια-ήρωες. Οι παραπάνω τεχνικές ελαχιστοποιούν το τραγικό στοιχείο που βρίσκουμε σε άλλα εφηβικά μυθιστορήματα. […]

Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, «Μαργαρίτα Λυμπεράκη. Παρουσίαση-ανθολόγηση». Η μεταπολεμική πεζογραφία. Από τον πόλεμο του ’40 ως τη δικτατορία του ’67, τ. Ε΄, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 1992, 134-135 & 136-137.

Τα ψάθινα καπέλα είναι ένα βιβλίο για την ειρηνική ανάπτυξη και τη σταδιακή ωρίμανση τριών κοριτσιών, γραμμένο αμέσως μετά τον μεγάλο πόλεμο κι ενώ κυοφορείται ο εμφύλιος· πρόκειται οπωσδήποτε για ένα έργο εκτός τόπου και χρόνου. Θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι ένα μυθιστόρημα «φυγής» από τη ζοφερή πραγματικότητα, εάν δεν αξιοποιούσε, κατά αριστοτεχνικό κιόλας τρόπο, τον κοινό τόπο της φυγής, ένα από τα ακμάζοντα ιδεολογήματα του μεσοπολέμου, αλλά και των χρόνων του πολέμου. Η «φυγή» γίνεται στα Ψάθινα καπέλα ποιητική θεωρία, συνειδητή αξιοποίηση ενός συνόλου απόψεων για τη γραφή και τον ρόλο του συγγραφέα.

[…] εκτός από την Eroica του Κοσμά Πολίτη, της οποίας την ατμόσφαιρα και το ύφος αναγνωρίζουμε σε ορισμένες σελίδες των Ψάθινων καπέλων, υπάρχει ένα μυθιστόρημα που αποτελεί, ασφαλώς, το μοντέλο με βάση το οποίο πλάθει το δικό της έργο η Μαργαρίτα Λυμπεράκη. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα που απευθύνεται σε κορίτσια, αναγνωστικό κοινό λόγω του οποίου δεν έχει ίσως επισημανθεί ώς τώρα η σχέση του με τα Ψάθινα καπέλα: είναι οι Μικρές κυρίες της Λουίζας Μέυ Άλκοτ, καθώς και η συνέχειά τους, Οι μικρές κυρίες μεγαλώνουν. Το κλίμα, το σκηνικό, η δομή πλησιάζει πολύ το ένα έργο προς το άλλο.

Στο μυθιστόρημα της Άλκοτ τέσσερις αδελφές μεγαλώνουν σε προάστιο αμερικανικής πόλης, στην εξοχή. Η καθημερινή ζωή τους, οι ασχολίες του σπιτιού, οι σχέσεις με τους γείτονες, το ερωτικό ξύπνημα, οι καλλιτεχνικές ενασχολήσεις τους, τα όνειρά τους αποτελούν το υλικό του μυθιστορήματος, ακριβώς όπως και στα Ψάθινα καπέλα. Και τα δύο μυθιστορήματα δομούνται πάνω στην αντίθεση των χαρακτήρων και των επιλογών των δύο από τις αδελφές: η μεγαλύτερη (η Μεγκ και η Μαρία αντίστοιχα) ενδιαφέρεται για τον γάμο και την οικογένεια, ενώ η νεότερη (η Τζο, η Κατερίνα) επιλέγει να επενδύσει στην τέχνη, να γίνει συγγραφέας. Και οι δύο επιλογές ζωής νομιμοποιούνται εξίσου από τις συγγραφείς.

Αγγέλα Καστρινάκη, «Το όνειρο του ταξιδιού στα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη». Μνήμη Ελένης Τσαντσάνογλου. Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Πρακτικά Ζ΄ Επιστημονικής Συνάντησης, Υπεύθυνος: Χ.Λ. Καράογλου, Θεσσαλονίκη 1998, 367-368.

Στο επόμενο βιβλίο, Ο Άλλος Αλέξανδρος (1950), η Λυμπεράκη εγκαταλείπει τα προηγούμενα αφηγηματικά σχήματα επινοώντας ένα πρωτοπρόσωπο λόγο που ακολουθεί μια σειρά συνειρμική των πραγμάτων, αποδεσμευμένο από τη χρονολογική τάξη. Η πλοκή δίνει μια αναπαράσταση του αδελφοκτόνου μίσους που ξεσπά με τον Εμφύλιο. Ο δεσποτικός ιδιοκτήτης ενός ορυχείου έχει δυο οικογένειες· στα παιδιά της παράνομης οικογένειας έδωσε τα ίδια ονόματα που έχουν και στη νόμιμη. Η αφήγηση γίνεται από τον νόμιμο Αλέξανδρο που βασανίζεται από τον πόθο να γνωρίσει τον ομώνυμο νόθο αδελφό του, τον άλλο Αλέξανδρο. Ο λόγος περνά απότομα από τις φαντασιώσεις στην τρυφερότητα, στην απώθηση, στο μίσος. Μέσα σε μια παρόμοια ψυχική διακύμανση ο ήρωας δεν είναι υποχρεωμένος να περιγράψει τους χαρακτήρες των άλλων προσώπων, ιδιαιτερότητα συμβατή με τη μέθοδο σύνθεσης που διάλεξε η Λυμπεράκη.

Το αίτημα απογύμνωσης των ηρώων της, ώστε να τους περιορίσει στη συμπυκνωμένη ουσία της τραγικής τους κατάστασης, οδήγησαν τη Μαργαρίτα Λυμπεράκη στη συγγραφή θεατρικών έργων όπου συγκρούονται τα μεγάλα πάθη στην απόλυτη έκφρασή τους.

Mario Vitti, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2003, 516-517.

[…] Ο άλλος Αλέξανδρος είναι από πάσης απόψεως ένα τολμηρό εγχείρημα της συγγραφέα. Από τον μαγικό, ποιητικό ρεαλισμό των Ψάθινων καπέλων και την ατμόσφαιρα της χαρισάμενης ζωής η Λυμπεράκη βρέθηκε στο παρισινό περιβάλλον, σε μια εποχή που ανθούσε η πειραματική λογοτεχνία και το Νέο Μυθιστόρημα, από το οποίο και επηρεάστηκε εμφανώς. Στον Άλλο Αλέξανδρο έχουν αλλάξει ριζικά και τα πρότυπα γραφής αλλά και η οπτική της για τη ζωή και τον κόσμο. Υποχωρεί ο νεανικός αισθησιασμός, και η συναισθηματική ευφορία και η μυθοπλασία, παρ’ ότι δοκιμάζεται σε νεότροπες τεχνικές της αφήγησης, δείχνει ότι είναι περισσότερο από ποτέ συνδεδεμένη με την ιστορική στιγμή του ελληνικού εμφυλίου και τους τότε πολιτικούς μύθους. Πρόκειται για ένα βιβλίο με καθαρά μοντερνιστική τεχνοτροπία, με χρονικές συμφύρσεις, συνδυασμούς μονολογικών και διαλογικών μερών, εναλλασσόμενες θέσεις του αφηγητή, δισυπόστατα πρόσωπα που υπαινίσσονται τον εμφύλιο διχασμό και πολλές πλάγιες αναφορές στην φαινομενολογία και στην φιλοσοφία του υπαρξισμού. [….]

Αλέξης Ζήρας & Βάλτερ Πούχνερ, Λεξικό της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόσωπα. Έργα. Ρεύματα. Όροι, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2007, 1293.