Ο Νίκος Καρούζος
[πηγή: Πολιτιστικός Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας].

Από όλους τους ποιητές […] της μεταπολεμικής] γενιάς, αυτός που παρουσιάζει τη μεγαλύτερη δυσκολία ως προς την ένταξή του σε κάποια κατηγορία ή ομάδα είναι ο Νίκος Καρούζος. Υποστηρικτής της Αριστεράς κατά τη διάρκεια του Εμφύλιου πολέμου και για καιρό αργότερα, ο Καρούζος απέφυγε τη φανερή δέσμευση και την ανοικτή, δημόσια έκφραση, που υιοθέτησαν τόσοι σύγχρονοί του σοσιαλιστές. Στην τελευταία δεκαετία της ζωής του αποκήρυξε το Μαρξισμό στο σύνολό του: «ο καπιταλισμός έκανε ζώο τον άνθρωπο, ο μαρξισμός έκανε ζώο την αλήθεια». Η σχέση του με τον Υπερρεαλισμό είναι επίσης θολή και έχει προκαλέσει ζωηρά και διιστάμενα σχόλια. Εξάλλου, ο Καρούζος έχει ποικιλοτρόπως χαρακτηρισθεί: άλλοτε ως θρησκευτικός, και άλλοτε ως φιλοσοφικός ποιητής. Πάντως, αν και συχνά αναφέρεται στην ορθόδοξη παράδοση, αυτό που φαίνεται να γυρεύει ο Καρούζος είναι μάλλον η βουβή κατάδυση στον κόσμο των υπαρκτών αντικειμένων παρά η υπέρβασή του.

Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 ο Καρούζος διέγραφε πορεία όλο και πιο μοναχική. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι στην αρχή της καριέρας του η πίστη του στην προσωπική τέχνη του ποιητή ήταν, αν και ταπεινή, ακλόνητη, πολύ περισσότερο μάλιστα από πολλούς συγχρόνους του. […]

Roderick Beaton, Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία. Ποίηση και Πεζογραφία, 1821-1992, μτφ. Ευαγγελία Ζουργού-Μαριάννα Σπανάκη, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1996, 260-261.

Στη δεκαετία του ’50 και του ’60, όταν γράφονται και εκδίδονται οι πρώτες συλλογές του, Ποιήματα (1953-1961), Η έλαφος των άστρων (1962), Ο υπνόσακκος (1964) και Πενθήματα (1969), δύο είναι οι κυρίαρχες ροπές στην ποίησή μας: η πολιτική και η υπαρξιακή. Και ο Καρούζος, δείχνει πως ανήκει βέβαια στη δεύτερη ροπή. Είναι ένας υπαρξιακός, που όμως αντιδιαστέλλεται απ’ τη συντεχνιακή παράδοση του είδους, γιατί είναι γειωμένος μες στο περιβάλλον και ανοικτός προς την κοινωνική περιοχή: ο δικός του ήρωας δεν είναι, μυθοποιημένα και αόριστα, ο Ελπήνορας, είναι αρκετά συγκεκριμένα ένας «Έλληνας με βουλιαγμένα όνειρα κι ανέγγιχτος». […]

Λυρική είναι η ποίηση των πρώτων συλλογών του, που σημαίνει, πιο πολύ από ερωτική, λατρευτική, με κυρίαρχη την τάση προς τη θέωση […].

Γιάννης Δάλλας, «Νίκος Καρούζος. Αμηχανία του θείου ως την τελική “αιώρηση”». Ευρυγώνια. Δοκίμια για την ποίηση και την πεζογραφία, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2000, 211 & 212.

[…] Παρ’ όλο που έχει χαρακτηριστεί από διάφορους μελετητές ως «φιλοσοφικός», «θρησκευτικός» ή «μυστικός» ποιητής, αυτό που εκφράζει, στην ποίησή του δεν είναι τόσο μια μεταφυσική αντίληψη για τον κόσμο όσο μια υπαρξιακή πλησμονή, που τον ωθεί πέρα από τα όρια του εγώ, προς τη συγχώνευση με το αισθητό σύμπαν. Η θετική (αν και χωρίς έμφαση) στάση του απέναντι στην ελληνορθόδοξη παράδοση, προπαντός στις τρεις πρώτες συλλογές του (Ποιήματα, 1961, Η έλαφος των άστρων, 1962, Ο υπνόσακκος, 1964), απορρέει ακριβώς από την πεποίθησή του ότι αυτή η παράδοση εκφράζει μια πιο ερωτική σχέση με τον κόσμο απ’ όσο ο δυτικός πολιτισμός. Αλλά στις τρεις επόμενες συλλογές του (Πενθήματα, 1969, Λευκοπλάστης για μικρές και μεγάλες αντινομίες, 1971, Χορταριασμένα χάσματα, 1974) διακρίνεται όλο και καθαρότερα η απελπισία του για το ακατόρθωτο αυτής της υπέρβασης, και η βίωση της ύπαρξης ως «δυστυχήματος» (κατά την έκφραση του ίδιου) γίνεται από εδώ και πέρα το κυρίαρχο γνώρισμα του έργου του. […]

Δημοσθένης Κούρτοβικ, Έλληνες μεταπολεμικοί συγγραφείς. Ένας κριτικός οδηγός, Εκδόσεις Πατάκης, Αθήνα 1999, 119-120 (2η έκδοση, συμπληρωμένη).

Λέξεις και έννοιες ιδιαίτερα φορτισμένες, από την τεράστια γλωσσική εργαλειοθήκη του ποιητή και την οντολογική του αγωνία, αποτελούν τα άστρα, αφθονούν σε όλη την ποιητική του δημιουργία, είναι η ακραιφνής λεκτική του φιλικότητα, ο Ιησούς (η ανθρώπινη διάσταση όμως), τραγικοί πρωταγωνιστές των Ατρειδών και Λαβδακιδών (Αγαμέμνων, Κλυταιμνήστρα, Οιδίπους). Τους ξαναδίνει το θάνατο μέσα σε έρωτες και μοναχικότητα, η Γεωμετρία, οι στέρεες γνώσεις του στη Φυσική (μοντέρνα, αστροφυσική, κβαντική) που τις χειρίζεται με φιλοσοφική διεισδυτικότητα και με συνεχείς αναφορές, το σύμπαν, τα σωματίδια, το φως, και τέλος ένα φαγοπότι που στήνει στον κήπο των εκφράσεων για τα δευτερόλεπτα, περισσότεροι από είκοσι χαρακτηρισμοί (φοβερά, σκληρά, γαλάζια, σύγκορμα, πικρά, κορσέδες) τα παρασύρουν για να αναμοχλεύσουν το φθαρτό, το στιγμιαίο.

Ασμένως φιλοξενούμενοι των στίχων του, ιδρυτές κοσμοθεωριών και επαναστάτες (Λένιν, Μαχάτμα). Ανοίγει εύκολα μέτωπο με την διαδικασία της Ιστορίας σε πολλά ποιήματά του, για τη δικαίωσή τους. Επικαλείται διαφορετική εκδοχή της διαδραματισμένης Ιστορίας, και την ξαναγράφει άλλοτε ειρωνευόμενος, άλλοτε σοφότερος.

Ανδρέας Βεργιόπουλος, «Ο δομέστιχος του ονείρου», περ. Το δέντρο, τχ. 177-178 (Χειμώνας 2010) 20.

Ο Νίκος Καρούζος από την πρώτη του κιόλας συλλογή Ποιήματα κινητοποιεί την ευαισθησία του απέναντι στην ελληνική πρωτεύουσα. Τίτλοι ποιημάτων όπως «Αθήνα, η φλόγα που το χρώμα της είναι γαλάζιο», «Βραδινή Αθήνα», «Στην Αθήνα». Η ίδια οπτική συνεχίζεται αργότερα και στη δεύτερη συλλογή Η έλαφος των άστρων όπου «Εννέα ποιήματα μέσ’ στην Αθήνα», «Στιγμές της Αθήνας». Είναι μια γωνία λήψεως απ’ όπου η πόλη νωπή ακόμα στα μάτια του ποιητή είναι έτοιμη για αιχμαλωσία. Η ιστορική και θρησκευτική της οντότητα πλαισιωμένη από μια ειδυλλιακή ατμόσφαιρα επιτρέπει ακόμα στον άνθρωπο τη γόνιμη περιπλάνηση, του επιτρέπει ακόμα να έχει ατομική και εθνική ταυτότητα, ακόμα και η μοναξιά έχει κύρος, δεν είναι ισοπεδωτική. Είναι η Αθήνα της Ελλάδας, η Βαλκανική — που ο ποιητής την χρησιμοποιεί σαν σημείο αναφοράς για να γενικεύσει την έννοια της πόλεως. «Θ’ αναγγείλω μια νέα ελπίδα / χαρίζω στην πόλη το πολύτιμο βλέμμα μου». Μ’ αυτό το στίχο (από την Έλαφο των άστρων) τονίζεται μια διπλής μορφής αισιοδοξία. Αυτή που αφορά τον καινούργιο κοινωνικό, πολιτισμικό χώρο κι εκείνη που δηλώνει την πηγή μιας άλλης εκφραστικής. Είναι ένας στίχος που αναγγέλλει μια επιφοίτηση πάνω στην έννοια του άστεως. Και η αποκάλυψη αρχίζει πολύμορφη, πολύφωνη, από την κτιριακή δομή ως τον τρόπο ζωής. […]

Αθηνά Παπαδάκη, «Η πόλη στην ποίηση του Νίκου Καρούζου», περ. Η λέξη, τχ. 88-89 (Οκτ.-Νοέμ. 1989) 914-915.

[…] Οι χαμηλές θερμοκρασίες, πάντως, δεν ευνοούνται από την ανάγνωση της ποίησής του κι αυτό πιθανόν αποτελεί ένα από τα προβλήματα στο έργο του. Η άλλη μεγάλη αδυναμία του, εντός κι εκτός εισαγωγικών, είναι οι ζωηρές του διαθέσεις απέναντι στη θεωρία. Συχνά η ποιητική του «υπονομεύεται» από ιδέες και σχήματα που απορρέουν από τη γλωσσολογία, τη φιλοσοφία, τη λογική, τη φυσική ή τη μεταφυσική. Παρά ταύτα το ποιητικό χάρισμα του Καρούζου είναι δαιμονικό. Οι καλές συνθέσεις του, για πολλούς αξιόλογους ποιητές της γενιάς του και για άλλους διασημότερους, θα αποτελούσαν καυχήματα. Κι ίσως, ακόμη, δικαιούμαστε να παρατηρήσουμε ότι οι μεγάλες στιγμές του, συναριθμούνται άνετα στις κορυφώσεις της ελληνικής ποίησης για τον 20ό αιώνα.

Νίκος Κουφάκης, «Ο Χαϊρεντίν Βαρβαρόσσας στα νέφη», περ. Το δέντρο, τχ. 177-178 (Χειμώνας 2010) 63.

Ο Καρούζος απαιτεί από τον αναγνώστη γνώσεις που έχουν απολεσθεί σε καιρούς εκκοσμικευμένης παιδείας όπως είναι οι δικοί μας. Και με όλη του τη λαχτάρα να συναντηθεί με τον συνομιλητή του, τολμά να τον προκαλέσει: «Μη με διαβάζετε όταν δεν έχετε / παρακολουθήσει κηδείες αγνώστων / ή έστω μνημόσυνα», γράφει στο τελευταίο ποίημα της συλλογής Πενθήματα (1969).

Mario Vitti, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2003, 499-500.

Μια άλλη σημαντική ιδιότητα της ποίησής του είναι οι τρομερές διακυμάνσεις στην ποιότητα των ποιημάτων του. Υπάρχουν ασύλληπτες κορυφώσεις αισθητικής τελειότητας (όπως π.χ. «Ο μειλίχιος τρόπος του Βαρβαρόσσα», «Ο Σολωμός στ’ όνειρό μου», «Ο Ακέραιος κυρ Αλέξανδρος» και τόσα άλλα) με σπάνιες γλωσσικές συλλήψεις, για να ακολουθήσουν μια σειρά καλά ή μέτρια ποιήματα, έως κατασκευές, όπου είναι ολοφάνερο ότι προσπαθεί να εκβιάσει τη γραφή του ποιήματος, σαν κατά παραγγελία.

Μανόλης Πρατικάκης, «Κάθε στιγμή άρρωστος από ύπαρξη», περ. Το δέντρο, τχ. 177-178 (Χειμώνας 2010) 97-98.