Προοίμια Ιστοριογραφίας: Ένα υπόδειγμα διδασκαλίας χωρίς μετάφραση

(του Δ.Ν. Μαρωνίτη)

Προτείνεται η συγκριτική διδασκαλία τριών ιστοριογραφικών προοιμίων μέσα στην τάξη του Λυκείου, με την προϋπόθεση ότι εξαρχής θα αποκλειστεί ως μέθοδος προσέγγισής τους ο γνωστός τύπος της υπαγορευμένης γραπτής σχολικής μετάφρασης.

• Η συγκριτική ανάγνωση των τριών αυτών ιστοριογραφικών προοιμίων σκοπεύει στη διά­γνωση της κοινής τυπολογικής τους ταυτότητας, με τη βοήθεια της οποίας ευνοείται η βαθύτερη κατανόησή τους από διδάσκοντες και διδασκομένους σε όλα τα επίπεδα (λεξιλογικό, σημασιολογικό, συντακτικό, υφολογικό, ιδεολογικό).
• Το κύριο χαρακτηριστικό της συγκρι­τικής ανάγνωσης των τριών αυτών μικροκειμένων, με τα οποία προγραμματίζεται η αρχαία λογογραφία και ιστορία, είναι η αναζήτηση του νοήματος, δίχως την προσφυγή στη γραπτή σχολική μετάφραση, με την οποία συνήθως υποκαθίσταται το υπό μελέτη πρωτότυπο κείμενο και κακοποιείται.

Περιεχόμενα

• 1. Στόχοι της διδασκαλίας/ανάγνωσης χωρίς μετάφραση
• 2. Το προοίμιο των Γενεηλογιών του Εκαταίου
• 3. Το προοίμιο της Ιστορίας του Θουκυδίδη

1. Στόχοι της διδασκαλίας/ανάγνωσης χωρίς μετάφραση

Πουθενά ίσως δεν αποτυπώνεται καθαρότερα η τυπολογική ταυτότητα ενός έργου από ό,τι στον πρόλογό του (άλλως πως: στο προοίμιο), όπου, καλώς εχόντων των πραγμάτων, προκαταβάλλονται, και μάλιστα με προγραμματικό τρόπο, τα συστατικά του στοιχεία. Εξάλλου οι πρόλογοι ή τα προοίμια αποτελούν εξ ορισμού κλειστές νοηματικές ενότητες, μπορούν επομένως να θεωρηθούν ιδεώδη παραδείγματα μικρο­κειμένου. Με αυτά τα κριτήρια επιλέγονται εν συνεχεία τρία προοίμια της αρχαίας ελληνικής Ιστοριογραφίας, τα οποία θα μπορούσαν να εκτιμηθούν και ως ιδρυτικά αυτής της επιστήμης, που εγκαινιάστηκε στα τέλη του έκτου και γνώρισε την ακμή της στο μέσο και στο δεύτερο μισό του πέμπτου προχριστιανικού αιώνα. Μιλώ αντιστοίχως για τα προοίμια από τις Γενεηλογίες του Εκαταίου, της Ιστορίας των Μηδικών Πολέμων του Ηροδότου και της Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου του Θουκυδίδη:

• Το προοίμιο των Γενεηλογιών του Εκαταίου είναι το πρωϊμότερο και το συνοπτικότερο:
  • Ἑκαταῖος Μιλήσιος ὧδε μυθεῖται· τάδε γράφω,ὥς μοι δοκεῖ ἀληθέα εἶναι· οἱ γὰρ τῶν Ἑλλήνων λόγοι πολλοί τε καὶ γελοῖοι, ὡς ἐμοὶ φαίνονται, εἰσίν. [εκδ. F. Jacoby]
• Το προοίμιο των Ιστοριών του Ηροδότου είναι συνθετότερο:
  • Ἡροδότου Ἁλικαρνησσέος ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε, ὡς μήτε τὰ γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, μήτε ἔργα μεγάλα τε καὶ θωμαστά, τὰ μὲν Ἕλλησι, τὰ δὲ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται, τά τε ἄλλα καὶ δι' ἣν αἰτίην ἐπολέμησαν ἀλλήλοισι. [εκδ. C. Hude]
• Το πρώτο και κύριο μέρος του θουκυδίδειου προοιμίου είναι, όπως και στον Ηρόδοτο, συνεχής και μακροπερίοδος λόγος:
  • Θουκυδίδης Ἀθηναῖος ξυνέγραψε τὸν πόλεμον τῶν Πελοποννησίων καὶ Ἀθη­ναίων, ὡς ἐπολέμησαν πρὸς ἀλλήλους, ἀρξάμενος εὐθὺς καθισταμένου καὶ ἐλπίσας μέγαν τε ἔσεσθαι καὶ ἀξιολογώτατον τῶν προγεγενημένων, τεκμαι­ρόμενος ὅτι ἀκμάζοντές τε ᾖσαν ἐς αὐτὸν ἀμφότεροι παρασκευῇ τῇ πάσῃ καὶ τὸ ἄλλο Ἑλληνικὸν ὁρῶν ξυνιστάμενον πρὸς ἑκατέρους, τὸ μὲν εὐθύς, τὸ δὲ καὶ διανοούμενον. [εκδ. H.S. Jones]

2. Το προοίμιο των Γενεηλογιών του Εκαταίου

(α) Τυπολογική μήτρα των ιστοριογραφικών προοιμίων

Για λόγους οικονομίας παραλείπονται και στοιχειώδη ακόμη βιογραφικά και εργο­γραφικά στοιχεία για τον Μιλήσιο γενάρχη της ιωνικής λογογραφίας. Σημειώνεται μόνον ότι οι πρωϊμότερες Γενεηλογίαι (όπου εξορθολογίζονται πανελλήνιες μυθολο­γικές παραδόσεις, καθώς μοιράζονται σε θεματικούς κύκλους και σε διαδοχικές γενιές, για να ερμηνευθούν τελικώς ως "αλληγορίες") συμπληρώνονται από την οψιμότερη και σημαντικότερη Περίοδον Γης (εξαιρετικά φιλόδοξο γεωγραφικό και εθνολογικό άλμα, που περιγράφει και χαρτογραφεί τη γνωστή τότε οικουμένη).

Το προοίμιο πάντως δεν παρουσιάζει προφανείς γλωσσικές δυσκολίες, και θα μπορούσε ως εκ τούτου να παραμείνει μέσα στην τάξη ασχολίαστο, για να κακοποιηθεί μόνο μεταφραστικώς. Παρά ταύτα η προσεκτική του και υποψιασμένη ανάγνωση αποκαλύπτει ότι στο ολιγόσειρο αυτό μικροκείμενο βρίσκεται η τυπολογική μήτρα όλων των επόμενων ιστοριογραφικών προοιμίων, τουλάχιστον του Ηροδότου και του Θουκυδίδη.

Η μήτρα του Εκαταίου προσφέρει τελικώς δύο υποδοχές, που διακρίνονται σαφώς μεταξύ τους: στη μία εγγράφονται τα ίχνη που αφορούν στο όνομα και στην καταγωγή του συγγραφέα· στη δεύτερη προσχηματίζεται η επιγραφή της συγγραφής και επιχει­ρείται μια πρώτη της αξιολόγηση. Δεν γνωρίζουμε αν ευρετής αυτής της τυπολογικής μήτρας είναι ο ίδιος ο Εκαταίος. Γεγονός όμως παραμένει ότι η μήτρα αυτή εφεξής καθιερώνεται περίπου ως εντολή -ευλύγιστη ωστόσο και ανοιχτή σε εντυπωσιακές παραλλαγές.

(β) Δήλωση του συγγραφικού υποκειμένου

H πρόθεση, ως πρώτης μάλιστα λέξης του κειμένου, του συγγραφικού ονόματος δεν είναι, όσο φαίνεται, αυτονόητη, όπως δείχνουν τα προοίμια άλλων έργων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, της Ρητορικής λ.χ. ή της Φιλοσοφίας. Πρόκειται μάλλον για διακριτικό χαρακτηριστικό της προσωποκεντρικής και ορθολογικής ιωνικής επιστήμης, το οποίο, μετά τον Εκαταίο, γίνεται κανόνας για τους επόμενους ιστορικούς. Ο κανόνας ωστόσο επιδέχεται κάποιου είδους τροποποιήσεις, με τις οποίες μετριάζεται κάπως η αξιωματική προβολή του συγγραφικού υποκειμένου. Στον Ηρόδοτο λ.χ. η ονομαστική του Εκαταίου τρέπεται σε γενική, εξαρτημένη από τον περιληπτικό τίτλο της συγγρα­φής: Ἡροδότου Ἁλικαρνησσέος ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε. Στον Θουκυδίδη η ονομαστική παραμένει, αλλά το πρωτοπρόσωπο ρήμα γράφω πλαγιάζεται στο τριτοπρόσωπο ξυνέγραψε.

(γ) Το αντικείμενο της συγγραφής και η συγγραφική πράξη

Το πράγμα παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον, μόλις προχωρήσουμε από τη δήλωση του συγγραφικού υποκειμένου στον τίτλο και στον τρόπο της συγγραφής. Στον Εκαταίο το αντικείμενο της συγγραφής προδηλώνεται μόνο με δεικτικά μόρια (ὧδε, τάδε), ενώ η συγγραφική πράξη ταλαντεύεται ακόμη μεταξύ προφορικού και γραπτού λόγου (μυθεῖται - γράφω). Ο Ηρόδοτος εξελίσσει προς την ίδια περίπου κατεύθυνση το πρότυπο του Εκαταίου σε ό,τι αφορά τούτο το δίδυμο: Ἡροδότου Ἁλικαρνησσέος ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε. Η δεικτική αντωνυμία του Εκαταίου επιβιώνει, συμπληρώνεται όμως με το σύμπλεγμα ἱστορίης ἀπόδεξις· το οποίο αφενός εισάγει για πρώτη φορά στα ελληνικά γράμματα τον όρο ἱστορίη (γνώση βασισμένη σε έρευνα), αφετέρου επιμένει σε ένα ρηματικό ουσιαστικό, το οποίο εξυπακούει ότι η συγγραφή προσφέρεται και για προφορική επίδειξη (ἀπόδεξις). Στον Θουκυδίδη εξάλλου το ρήμα που δηλώνει τη συγγραφική πράξη διακρίνει οριστικώς τον προφορικό από τον γραπτό λόγο, ενώ ο περιληπτικός τίτλος της συγγραφής επιγράφει με τον σαφέστερο δυνατό τρόπο το αντικείμενό της: Θουκυδίδης Ἀθηναῖος ξυνέγραψε τὸν πόλεμον τῶν Πελοποννησίων καὶ Ἀθηναίων, ὡς ἐπολέμησαν πρὸς ἀλλήλους. Μίλησα για ευλύγιστη τυπολογική μήτρα που επιτρέπει δραστικές παραλλαγές, και ελπίζω τούτο να φανεί τώρα καθαρό­τερα στο μέρος της εκείνο που αφιερώνεται στην προκαταβολική αξιολόγηση του έργου.

(δ) Προκαταβολική αξιολόγηση του έργου

Στον Εκαταίο η αξιολόγηση του έργου επιχειρείται με διπλό τρόπο, θετικό και αρνητικό: το μέτρο της δικής του γραφής είναι η αλήθεια (θετική αξιολόγηση), που αντιπαρατίθεται στη φλύαρη πολλαπλότητα και στη γελοιότητα, χαρακτηριστικά της προηγούμενης λογογραφικής παράδοσης (αρνητική αξιολόγηση). Ο επηρμένος τόνος αυτής της διπλής κριτικής μετριάζεται πάντως με τις παρένθετες φράσεις ὥς μοι δοκεῖ και ὡς ἐμοὶ φαίνονται.

Στον Ηρόδοτο η αξιολογική αυτή εντολή της τυπολογικής μήτρας μεταμορφώνεται σε σημείο που καθίσταται σχεδόν δυσανάγνωστη. Αντί της συντακτικής αιτιολογίας του Εκαταίου (γὰρ), εδώ προκρίνεται η τελική σύνταξη (ὡς μήτε - μήτε). Σύμφωνα λοιπόν με το "τελικό" πρόγραμμα της ηροδότειας συγγραφής, η ἱστορίη του σκοπεύει σε τρεις, διαδοχικούς και κλιμακωτούς, αξιολογικούς στόχους: να περισώσει τα γενόμενα εξ ανθρώπων από τη φθορά του χρόνου (γενικός ανθρωπολογικός στόχος)· να συντηρήσει το κλέος αξιοθαύμαστων έργων, τα οποία ισομερώς ανήκουν στους Έλληνες και τους βαρβάρους (μήτε ἔργα μεγάλα τε καὶ θωμαστά, τὰ μὲν Ἕλλησι, τὰ δὲ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται)· να εντοπίσει, τέλος, την αιτία της ελληνοβαρβαρικής σύγκρουσης (δι' ἣν αἰτίην ἐπολέμησαν ἀλλήλοισι).

Το πιο απροσδόκητο σ' αυτή τη σπειροειδή αξιολογική περίοδο, που κλείνει με ανακόλουθο, είναι τούτο: ενώ ως σταθερός θεματικός άξονας του ηροδοτείου έργου παραμένει απαρχής μέχρι τέλους η ελληνοβαρβαρική σύρραξη (στις διάφορες τροπές της, με αποκορύφωση τους περσικούς πολέμους), η κατηγορία "πόλεμος" εμφανίζεται στο προοίμιο πολύ καθυστερημένα. Κάτι περισσότερο: εγγράφεται ως μελανό σημείο στο κέντρο ενός πολύ ευρύτερου κύκλου, ο οποίος προκαταβάλλεται ως κοινή και αδιαίρετη ανθρωπολογική βάση, για να μοιραστεί μετά (όχι με διχαστικό αλλά συμπληρωματικό τρόπο) μεταξύ τόσο των ευκλεών Ελλήνων όσο και των ευκλεών βαρβάρων. Τούτο σημαίνει με άλλα λόγια ότι: σύμφωνα με το προοίμιο του Ηροδότου, ο πόλεμος θα πρέπει να εκτιμηθεί ως δυσεξήγητο ρήγμα, το οποίο τραυματίζει αλλά δεν αναιρεί την ανθρωπολογική και πολιτιστική ενότητα του κόσμου. Στο κρίσιμο αυτό σημείο η ιδεολογία του Ηροδότου βρίσκεται στη μέση δυνατή απόκλιση από την ιδεολογία του Θουκυδίδη, όπως αυτή αποτυπώνεται στο προοίμιο του δικού του έργου.

Σε σύγκριση προς το προοίμιο του Εκαταίου, η αξιολογική περίοδος του Ηροδότου παρουσιάζει μιαν άλλη βαρύνουσα διαφορά. Στο προοίμιο του Μιλήσιου λογογράφου τόνος και σύνταξη δίνουν την αίσθηση ότι περισσότερο αξιολογείται το συγγραφικό υποκείμενο (θετικά ο ίδιος ο Εκαταίος· αρνητικά οι άλλοι λογογράφοι) και λιγότερο το αντικείμενο της συγγραφής (το οποίο εξάλλου δεν καθορίζεται, προς το παρόν τουλά­χιστον σαφώς). Αντιθέτως, στον Ηρόδοτο η προοιμιακή αξιολογική περίοδος αδιαφορεί πλήρως για το υποκείμενο της συγγραφής (ούτε υπαινιγμός δεν γίνεται αυτοεπαίνου του Ηροδότου σε σχέση προς τους ομοτέχνους του)· συγκεντρώνεται αποκλειστικώς στην προβολή του συγγραφικού αντικειμένου, στην τριπλή του μάλιστα διάσταση. Ο Θουκυδίδης, στο δικό του προοίμιο, συνθέτει, όπως θα δούμε, τις δύο αυτές επιλογές.

3. Το προοίμιο της Ιστορίας του Θουκυδίδη

Παρατήρηση πρώτη. Στο προοίμιο του Θουκυδίδη το αντικείμενο της συγγραφής προδηλώνεται με απολύτως σαφή και ουσιαστικό τρόπο· σε αντίθεση προς τα προοίμια του Εκαταίου και του Ηροδότου, όπου η συγγραφή επιγράφεται με δεικτική μόνον αντωνυμία. Αποκλειστικό λοιπόν θέμα στον Θουκυδίδη ο πόλεμος των Πελοποννησίων και των Αθηναίων. Και για να μην υπάρξει καμιά παρεξήγηση επ' αυτού, προστίθεται η φαινομενικώς περιττή πρόταση ὡς ἐπολέμησαν πρὸς ἀλλήλους, η οποία ακούγεται ως ανάκλαση της τελευταίας φράσης από το προοίμιο του Ηροδότου: τά τε ἄλλα καὶ δι' ἣν αἰτίην ἐπολέμησαν ἀλλήλοισι. Στον πολεμοκεντρικό αυτόν στόχο της θουκυδίδειας συγγραφής θυσιάζονται οι άλλες συγχρονικές πληροφορίες (ανθρωπολογικές, εθνο­λογικές, πολιτιστικές), οι οποίες συχνάζουν στο έργο του Ηροδότου.

Παρατήρηση δεύτερη. Αν στο προοίμιο του Ηροδότου το περιεχόμενο και η μέθοδος της συγγραφής δίνονται με μία, τελικής σκόπευσης, ελικοειδή σπείρα, στον Θουκυδίδη το σχήμα που κυριαρχεί είναι αιτιολογικό και αιτιοκρατικό: ο λόγος συντάσσεται σε τέσσερα διαδοχικά επίπεδα προοπτικού βάθους, που τα σηματοδοτούν οι μετοχές ἀρξάμενος, ἐλπίσας, τεκμαιρόμενος, ὁρῶν. Με άλλα λόγια: αν ο τελικός στόχος του ηροδοτείου έργου είναι η κοινή ανθρωπολογία, στίγμα της οποίας αποτελούν οι μηδικοί πόλεμοι, ο Θουκυδίδης ενδιαφέρεται μόνο για την αιτιολογική στήριξη του πελοποννη­σιακού πολέμου· με την οποία προφαίνεται και η μακροσκοπική διάσταση αυτής της εμφύλιας σύρραξης, που εξελίχθηκε καθ' οδόν σε πανελλήνια, για να καταλήξει (όπως προστίθεται στην αμέσως επόμενη περίοδο του προοιμίου) σε παγκόσμια. Ο Θου­κυδίδης επαίρεται ότι διέβλεψε εξαρχής αυτήν την, τερατική σχεδόν, διάσταση του πελοποννησιακού πολέμου, που τον εκτιμά ως τον μεγαλύτερο και τον αξιολογότερο παντός άλλου προηγούμενου, με κύριο μέτρο σύγκρισης τους περσικούς πολέμους -το αντικείμενο δηλαδή της ηροδότειας συγγραφής.

Παρατήρηση τρίτη. Με τα δεδομένα αυτά του προοιμίου του, ο Θουκυδίδης φαίνεται να πιστεύει, σε αντίθεση προς τον Ηρόδοτο, ότι δεν υπάρχει ανεξάρτητη και αδιαίρετη ανθρωπολογία ως αντίβαρο του πολεμικού διχασμού της οικουμένης. Στον Θουκυδίδη ανθρωπολογία και πολεμολογία συμπίπτουν· ο πόλεμος είναι το ασφαλέστερο κάτοπτρο της πολιτικής κοινωνίας· σήμα αντιρρόπων δυνάμεων που συγκρούονται μεταξύ τους, όταν δεν ισορροπούν. Και ασφαλώς δεν είναι τυχαίο ότι, τόσο στο προοίμιο όσο και στη συνεχόμενη συγγραφή του πελοποννησιακού πολέμου, δεν υπάρχει χώρος για όποιου είδους θεολογία και θεοδικία, με την οποία να στοιχίζεται η ανθρωπολογία και η ανθρωποδικία. Αντ' αυτών η δύναμη του ισχυροτέρου επιβάλλει κάθε φορά τη βούληση και την εξουσία στους ασθενέστερους. Από την άποψη αυτή βρισκόμαστε σχεδόν στους αντίποδες της ηροδότειας ιδεολογίας, από την οποία ο Θουκυδίδης παίρνει εκ προοιμίου τις αποστάσεις του.