CONVERTERE

περιστρέφω / αναστρέφω / μετατρέπω, αλλάζω τη φύση κάποιου πράγματος, μεταμορφώνω / μεταφράζω

Το ρήμα πρωτοαπαντά στη μεταφραστική ορολογία, όσο γνωρίζουμε, από την εποχή της νεότητας του Κικέρωνα: στην αγνώστου συντάκτη Rhetorica ad Herennium και σε ένα απόσπασμα από τα νεανικά ποιήματα του ίδιου του Κικέ-ρωνα. Στην πρώτη περίπτωση δεν σημαίνει τίποτα περισσότερο από την πρακτι-κού χαρακτήρα εργασία απόδοσης όρων (χωρίο 1), αλλά στη δεύτερη βρίσκεται ήδη στη σφαίρα της λογοτεχνικής μετάφρασης, μάλλον ως αντίστοιχο του vertere (χωρίο 2). Πιθανότατα, λοιπόν, είναι ο Κικέρων αυτός που καθιστά το ρήμα δηλωτικό μιας πιο απαιτητικής μεταφραστικής εργασίας, αλλά και το χρησι-μοποιεί με ποικίλες σημασιολογικές αποχρώσεις: αλλού δηλώνει το ενδιαφέρον για την αισθητική ποιότητα της μετάφρασης και τις τεχνικές λεπτομέρειες (χωρίο 4)· αλλού χαρακτηρίζει τη μετάφραση που ακολουθεί όσο το δυνατό πιο πιστά το πρωτότυπο, όπως δηλ. το exprimere (χωρίο 3, 5). Σε μεταγενέστερους το ρήμα δηλώνει γενικά τη διαδικασία και το αποτέλεσμα της μετάφρασης (χωρία 6, 7), διατηρώντας ως κύρια διάστασή του αυτή της απόδοσης λογοτεχνικών χωρίων ή έργων.

ΧΩΡΙΑ

(επιμέλεια: Β. Φυντίκογλου)

• 1. Rhetorica ad Herrenium 4.7.10
• 2. Κικέρων, Carminum fragmenta, limon απόσπ. 2
• 3. Κικέρων, De legibus 2.17
• 4. Κικέρων, De optimo genere oratorum 13-14
• 5. Κικέρων, De finibus 1.6
• 6. Σενέκας (ρήτορας), Suasoriae 7.12
• 7. Σουητώνιος, Ιούλιος Καίσαρ 30

1. Rhetorica ad Herrenium 4.7.10

postremo haec quoque res nos duxit ad hanc rationem, quod nomina rerum Graeca quae convertimus, ea remota sunt a consuetudine.

Τελικά στη μέθοδο αυτή με οδήγησε επίσης η εξής παρατήρηση: ότι οι ελληνικοί όροι τους οποίους μετέφρασα, απείχαν από τη δική μας ρητορική εμπειρία.

Το χωρίο αυτό και το επόμενο, που ανάγονται στην ίδια περίπου εποχή, είναι οι πρωιμότερες μαρτυρίες για τη μεταφραστική διάσταση του convertere. H Rhetorica ad Herrenium, της οποίας ο συντάκτης είναι άγνωστος, χρονολογείται με αρκετή βεβαιότητα στο πρώτο τέταρτο του 1ου αι. π.Χ., πιθανότατα κατά τη δεκαετία του 80. Καθώς απηχεί απόψεις παρόμοιες με το νεανικό de inventione του Κικέρωνα, θεωρείται ότι οι δύο ρήτορες επηρεάστηκαν από το ίδιο πρότυπο ή τον ίδιο δάσκαλο. Πιθανώς λοιπόν, το convertere, που εδώ περιορίζεται σε πρακτικού τύπου μετάφραση (απόδοση ελληνικής ορολογίας), χρησιμοποιούνταν αυτή την εποχή γενικότερα ως όρος μεταφραστικός από τους δασκάλους της ρητορικής.

2. Κικέρων, Carminum fragmenta, limon απόσπ. 2

tu quoque, qui solus lecto sermone, Terenti,
conversum expressumque Latina voce Menandrum

in medium nobis sedatis motibus effers.

Κι εσύ επίσης, Τερέντιε, ο μόνος που με προσεγμένο λόγο μετέφρασες κι αποτύπωσες στη λατινική γλώσσα τον Μένανδρο, μας τον παρουσιάζεις στις παραστάσεις χωρίς οξυμένα πάθη.

Ήδη εδώ το convertere αφορά τη λογοτεχνική μετάφραση, πιθανότατα ως συνώνυμο του vertere, οπότε δηλώνει την ελεύθερη διασκευή των κωμικών προτύπων του Τερέντιου. Η άμεση γειτνίασή του με το exprimere ευνοεί αυτή την ευρύτερη σημασία, καθώς το δεύτερο ρήμα δηλώνει κανονικά την κατά το δυνατό πιστή μεταφορά του πρωτοτύπου.

3. Κικέρων, De legibus 2.17

velle fortasse; quis enim id potest aut umquam poterit? nam sententias interpretari perfacile est. quod quidem ego facere, nisi plane esse vellem meus. quid enim negotii est eadem prope verbis isdem conversa dicere?

(O Κικέρων απαντά στην παρατήρηση του αδελφού του ότι, ενώ απομακρύνεται από τις ιδέες του Πλάτωνα, προτιμώντας τις δικές του, ωστόσο μιμείται το ύφος του έλληνα φιλόσοφου.)

Καλά θα ήταν ίσως. Μα ποιος μπορεί ή θα το μπορέσει κάποτε να το μιμηθεί αυτό; Το να μεταφράσεις τις ιδέες είναι πανεύκολο· κι εγώ βέβαια θα το έκανα, αν δεν ήθελα να διατηρήσω τις προσωπικές μου αντιλήψεις. Γιατί ποια δυσκολία υπάρχει στο να πεις τα ίδια πράγματα μεταφρασμένα με τα ίδια λόγια;

Το convertere αφορά εδώ τη μετάφραση ενός φιλοσοφικού έργου. Καθώς συμπληρώνει το interpretari, το οποίο αφορά την απόδοση των φιλοσοφικών απόψεων του Πλάτωνα, φαίνεται ότι δηλώνει τη μεταφραστική εργασία στο λεκτικό επίπεδο του κειμένου, ενώ παράλληλα η επεξήγηση verbis isdem ανακαλεί τη χρήση του exprimere, από το οποίο διαφοροποιούνταν στο προηγούμενο παράδειγμα. Θα μπορούσαμε λοιπόν να θεωρήσουμε ότι ο όρος εδώ σημαίνει την πιστή αποτύπωση της μορφής του πρωτότυπου κειμένου.

4. Κικέρων, De optimo genere oratorum 13-14

sed cum in eo magnus error esset quale esset id dicendi genus, putavi mihi suscipiendum laborem utilem studiosis, mihi quidem ipsi non necessarium. converti enim ex Atticis duorum eloquentissimorum nobilissimas orationes inter seque contrarias, Aeschinis et Demosthenis; nec converti ut interpres, sed ut orator, sententiis isdem et earum formis tamquam figuris, verbis ad nostram consuetudinem aptis. in quibus non verbum pro verbo necesse habui reddere, sed genus omne verborum vimque servavi.

Καθώς, λοιπόν, υπήρχε μεγάλη πλάνη για την ποιότητα του ύφους της ρητορικής τους, θεώρησα ότι πρέπει να αναλάβω έναν μόχθο χρήσιμο για τους μελετητές, αν και όχι απαραίτητο για μένα τον ίδιο. Μετέφρασα δηλαδή από την αττική διάλεκτο τους εξαιρετικής σπουδαιότητας και μεταξύ τους αντικρουόμενους λόγους δύο ικανότατων ρητόρων, του Δημοσθένη και του Αισχίνη. Δεν τους μετέφρασα ως απλός διερμηνέας, αλλά ως ρήτορας: διατήρησα τις ίδιες ιδέες αλλά και τον τρόπο διατύπωσής τους, αυτό που θα λέγαμε "σχήματα διανοίας", και χρησιμοποίησα μια γλώσσα ταιριαστή στη δική μας ρητορική εμπειρία. Με αυτόν τον τρόπο δεν θεώρησα απαραίτητη μια λέξη προς λέξη απόδοση, αλλά διέσωσα το γενικό ύφος και τη δύναμη της γλώσσας.

Το convertere δηλώνει μια απαιτητική και φιλόδοξη μεταφραστική εργασία: τη μετάφραση ελληνικών ρητορικών λόγων με έμφαση στη διατήρηση της ειδολογικής ταυτότητας των κειμένων, αλλά και ταυτόχρονη διασκευή τους ώστε, χωρίς να προδίδεται το πνεύμα και το ύφος του πρωτοτύπου, να προσαρμοστούν στη ρωμαϊκή ρητορική παράδοση με την οποία είναι εξοικειωμένο το κοινό στο οποίο απευθύνεται ο μεταφραστής. Ίσως εδώ αναγνωρίζεται καθαρότερα η σχέση του με το vertere, το οποίο δήλωνε ανάλογη εργασία στον χώρο του δράματος.

Αξιοπρόσεκτη είναι η γειτνίαση με δύο άλλους μεταφραστικούς όρους:

• α) πλήρης αντιδιαστολή προς το interpres, που πιθανώς δηλώνει τη δουλειά του διερμηνέα·
• β) αποστασιοποίηση από το reddere, που καθώς συμπληρώνεται από τον προσδιορισμό verbum pro verbo, δηλώνει την απλή και άτεχνη παρακολούθηση του πρωτοτύπου παραπέμποντας έτσι στη χρήση του ίδιου του convertere στο προηγούμενο παράδειγμα (Κικέρων, de legibus 2.17).

5. Κικέρων, De finibus 1.6

an "utinam ne in nemore …" nihilo minus legimus quam hoc idem Graecum, quae autem de bene beateque vivendo a Platone disputata sunt, haec explicari non placebit Latine? quid? si nos non interpretum fungimur munere, sed tuemur ea quae dicta sunt ab iis, quos probamus, eisque nostrum iudicium et nostrum scribendi ordinem adiungimus, quid habent, cur Graeca anteponant iis, quae et splendide dicta sint neque sint conversa de Graecis?

Αν διαβάζουμε το utinam ne in nemore … (μακάρι στο άλσος … = ο πρώτος στίχος από τη Medea του Έννιου, που ουσιαστικά μεταφράζει τη Μήδεια του Ευριπίδη) εξίσου όπως το ίδιο κείμενο στα ελληνικά, γιατί διαμαρτύρονται ότι δεν θα είναι σωστό να μεταφερθούν στα λατινικά και οι συζητήσεις του Πλάτωνα σχετικά με τον ορθό και ευτυχισμένο βίο; Και ερωτώ: αν δεν περιοριστούμε στο καθήκον ενός διερμηνέα, αλλά διατηρήσουμε όσα είπαν οι συγγραφείς που επιδοκιμάζουμε, κι επιπλέον προσθέσουμε στα δικά τους τη δική μας άποψη και τον δικό μας τρόπο γραφής, με ποια δικαιολογία θα προτιμήσουν το ελληνικό κείμενο από το δικό μας που θα διαθέτει ένα λαμπρό ύφος και δεν θα είναι μετάφραση από τα ελληνικά;

Η σημασία του convertere μοιάζει αντίστοιχη εκείνης του χωρίου Κικέρων, De optimo genere oratorum 13-14. Υπό το βάρος των προηγούμενων διευκρινίσεων για τον τρόπο εργασίας (διατήρηση των πλατωνικών απόψεων αλλά και τροποποιήσεις τους ανάλογα με το τι φρονεί ο ίδιος ο Κικέρων + επιλογή προσωπικού ύφους), η τελική διαπίστωση neque sint conversa de Graecis δείχνει ότι το convertere θα δήλωνε την πιστή μετάφραση του προτύπου και όχι την ελεύθερη διασκευή του.

6. Σενέκας (ρήτορας), Suasoriae 7.12

Surdinus, ingeniosus adulescens, a quo Graecae fabulae eleganter in sermonem Latinum conversae sunt.

Ο Σουρδίνος, ένας ευφυής νεαρός, μετέφρασε με κομψό ύφος στη λατινική γλώσσα ελληνικούς μύθους.

Το ρήμα δηλώνει γενικά τη μεταφραστική εργασία χωρίς ιδιαίτερη έμφαση σε κάποιο τομέα.

7. Σουητώνιος, Ιούλιος Καίσαρ 30

quod existimasse uidebatur et Cicero scribens de Officiis tertio libro semper Caesarem in ore habuisse Euripidis uersus, quos sic ipse conuertit:

nam si uiolandum est ius, regnandi gratia
uiolandum est: aliis rebus pietatem colas.

Αυτό φαίνεται να πίστευε και ο Κικέρων, που γράφει στο 3ο βιβλίο του έργου του De officiis ότι ο Καίσαρας είχε διαρκώς στο στόμα του τους επόμενους στίχους του Ευριπίδη, τους οποίους ο ίδιος ο Κικέρων μετέφρασε ως εξής: αν πρέπει να παραβιάσεις το δίκαιο, να το παραβιάσεις για χάρη της εξουσίας· στις άλλες περιπτώσεις να επιδεικνύεις ευσέβεια [= Ευριπ., Φοίνισσες 524-5: εἴπερ γὰρ ἀδικεῖν χρή, τυραννίδος πέρι κάλλιστον ἀδικεῖν, τἄλλα δ' εὐσεβεῖν χρεών].