EXPRIMERE

εξάγω δια της πιέσεως / αποτυπώνω, απεικονίζω, διαμορφώνω > αναπαριστώ κάτι με λόγια, αποσαφηνίζω, περιγράφω / εκφράζω κάτι με διαφορετικά λόγια ή σε διαφορετική γλώσσα, μεταφράζω

Είναι κι αυτός, όπως το vertere, από τους πρώιμους όρους που αφορούν τη μεταφραστική διαδικασία, αλλά με αυτόν φαίνεται να τονίζεται μια συγκεκριμένη μεταφραστική παράμετρος. Η κυριολεκτική σημασία του ρήματος αφορά τη διαμορφωτική εργασία ή το αποτέλεσμά της (κάνω το καλούπι κάποιου αντικειμένου και παίρνω το πανομοιότυπό του), οπότε η έμφαση ως προς τη μεταφραστική του διάσταση δίνεται στη μορφή ή τον τρόπο της μετάφρασης, η οποία συνιστά έτσι ένα έκτυπο (χωρίο 5, 8, 9). Συχνά μάλιστα συνοδεύεται από τροπικούς προσδιορισμούς [π.χ. verbum pro verbo (λέξη προς λέξη), ad verbum (κατά λέξη) κ.ά.] που δηλώνουν την όσο το δυνατόν πιστή απόδοση του πρωτοτύπου, την κατά το δυνατό μεγαλύτερη αντιστοίχηση μεταφραζόμενου και μεταφραστικού κειμένου (χωρία 1, 4, 6). Πιθανώς αυτή τη σημασία έχει και εκεί όπου απαντά χωρίς περαιτέρω προσδιορισμούς και δηλώνει γενικά τη μετάφραση (χωρία 2, 3). Για τον ίδιο όμως λόγο, της κατά λέξη απόδοσης, μπορεί το exprimere να δηλώνει μια αρνητικά αξιολογούμενη μεταφραστική εργασία, στις περιπτώσεις δουλικής μίμησης του πρωτοτύπου, όταν δηλ. δεν λαμβάνονται υπόψη οι ιδιαιτερότητες της μεταφραστικής γλώσσας (χωρίο 7).

ΧΩΡΙΑ

(επιμέλεια: Β. Φυντίκογλου)

• 1. Τερέντιος, Adelphoe 6-10
• 2. Κάτουλλος 65.16
• 3. Κικέρων, Carminum fragmenta, limon απόσπ. 2
• 4. Κικέρων, In Verrem II 2.154
• 5. Κικέρων, De oratore 1.155
• 6. Κικέρων, De finibus 1.4
• 7. Κικέρων, De finibus 3.15
• 8. Πλίνιος, Επιστολές 4.18
• 9. Αύλος Γέλλιος, Noctes Atticae 4.5.7

1. Τερέντιος, Adelphoe 6-10

Synapothnescontes Diphili comoediast
eam Commorientis Plautus fecit fabulam.
in Graeca adulescens est qui lenoni eripit
meretricem in prima fabula: eum Plautus locum
reliquit integrum, eum hic locum sumpsit sibi
in Adelphos, verbum pro verbo expressum extulit.
 
Μια κωμωδία του Δίφιλου είναι οι Συναποθνήσκοντες, που ο Πλαύτος την παρέστησε με τον τίτλο Commorientes. Στο ελληνικό έργο ένας νεαρός αρπάζει μια πόρνη από έναν προαγωγό στην αρχική σκηνή. Αυτό το κομμάτι ο Πλαύτος το παρέλειψε τελείως· το κομμάτι αυτό το ενσωμάτωσε ο ποιητής μας στους Αδελφούς του και το παρουσίασε μεταφρασμένο λέξη προς λέξη.

Ο όρος δηλώνει την πιστή μεταφορά του ελληνικού προτύπου στη ρωμαϊκή σκηνή. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτό το μεταφραστικό ρήμα δεν απαντά στον Πλαύτο και το εισηγείται ο Τερέντιος. Ο πρώτος είναι γνωστός για την τάση του για εκλατινισμό των προτύπων του και μεταφορά τους στα δεδομένα του κοινού του, ενώ ο δεύτερος είναι "ελληνικότερος", προτιμά να διατηρεί πολιτισμικά στοιχεία της αττικής Νέας Κωμωδίας, ένδειξη μιας αισθητικής πιο σεσοφισμένης από εκείνης του παλαιότερου ομοτέχνου του. Ο Κικέρων στον έπαινό του για τον ποιητή (βλ. Κικέρων, Carm. fragm., limon απόσπ. 2) θα χρησιμοποιήσει το ίδιο ρήμα για να δηλώσει τη μεταφραστική τακτική του.

Ίσως αυτή την αισθητική διαφορά από την τακτική του Πλαύτου τονίζει και το συμπλήρωμα "λέξη προς λέξη" (verbum pro verbo), το οποίο δεν πρέπει να εκλάβουμε τοις μετρητοίς και να πιστέψουμε ότι ο Tερέντιος αρκέστηκε σε κατά λέξη μετάφραση, με την έννοια της άκριτης παρακολούθησης του προτύπου. Ο προφανώς θετικός αξιολογικός του τόνος, σημαίνει επιτυχή διασκευή του ελληνικού έργου (βλ. και Κικέρων, de finibus 1.4) και αυτή μπορεί να επιτευχθεί μόνον με τη δημιουργική αξιοποίησή του και όχι τη δουλική μίμησή του. Αυτήν την τελευταία αξιολογεί αρνητικά ο Κικέρων καταφεύγοντας στην κυριολεκτική σημασία της φράσης "λέξη προς λέξη" (βλ. Κικέρων, de finibus 3.15).

2. Κάτουλλος 65.16

sed tamen in tantis maeroribus, Ortale, mitto
haec expressa tibi carmina Battiadae …
 
Μα και μέσα στην τόση θλίψη μου, Όρταλε, σου στέλνω τούτα τα ποιήματα του Βαττιάδη (δηλ. του Καλλίμαχου), μεταφρασμένα για χάρη σου …

Το exprimere εδώ δεν συνοδεύεται από κάποια διευκρίνιση που θα διαφώτιζε την έμφαση της μεταφραστικής εργασίας.

3. Κικέρων, Carminum fragmenta, limon απόσπ. 2

tu quoque, qui solus lecto sermone, Terenti,
conversum expressumque Latina voce Menandrum
in medium nobis sedatis motibus effers …
 
Κι εσύ επίσης, Τερέντιε, ο μόνος που με προσεγμένο λόγο μετέφρασες κι αποτύπωσες στη λατινική γλώσσα τον Μένανδρο, μας τον παρουσιάζεις στις παραστάσεις χωρίς οξυμένα πάθη …

Το exprimere εμφανίζεται ως συμπλήρωμα ενός άλλου κανονικού κικερώνειου μεταφραστικού όρου, του convertere. Αν το δεύτερο λειτουργεί ως συνώνυμο του vertere και δηλώνει την μετάφραση ως ελεύθερη διασκευή, το πρώτο διατηρεί τη σημασία της κατά το δυνατό πιστής μεταφοράς του προτύπου, ώστε να αποδίδεται τόσο το πνεύμα όσο και το ιδιαίτερο ύφος του.

4. Κικέρων, In Verrem II 2.154

itaque eum non solum "patronum" istius insulae sed etiam "sotera" inscriptum vidi Syracusis. hoc quantum est? ita magnum ut Latine uno verbo exprimi non possit.
 
Σε μια επιγραφή των Συρακουσών είδα να αποδίδουν σε αυτόν τον τίτλο όχι μόνον "patronus" αλλά και "σωτήρ". Πόσο σπουδαίο είναι το δεύτερο; Τόσο πολύ, ώστε στα Λατινικά δεν μπορεί να μεταφραστεί με μια λέξη.

Το βάρος, λόγω και του τροπικού προσδιορισμού, πέφτει στη μορφολογική αποτύπωση του προτύπου, στην κατά το δυνατό απόλυτη αντιστοίχηση των δύο κειμένων, ώστε η απόδοση να διατηρεί όλα τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του μεταφραζόμενου όρου.

5. Κικέρων, De oratore 1.155

postea mihi placuit, eoque sum usus adolescens, ut summorum oratorum graecas orationes explicarem. quibus lectis hoc assequebar, ut, cum ea quae legerem graece latine redderem, non solum optimis verbis uterer, et tamen usitatis, sed etiam exprimerem quaedam verba imitando, quae nova nostris essent, dummodo essent idonea.
 
Έπειτα μου φάνηκε καλό (και το έκανα στα νιάτα μου) να μεταφράσω τους λόγους των μεγαλύτερων ελλήνων ρητόρων. Αφού τους διάβασα, επιζητούσα τούτο: καθώς θα απέδιδα στα λατινικά όσα διάβαζα στα ελληνικά, όχι μόνον να χρησιμοποιώ τις πιο καλές λέξεις, έστω και της κοινής χρήσης, αλλά και μιμούμενος το πρωτότυπο να αποτυπώνω κάποιες λέξεις που θα ήταν καινούριες για τη γλώσσα μας, με την προϋπόθεση να ήταν ταιριαστές.

Στο χωρίο παρατηρείται διαπλοκή ποικίλων μεταφραστικών όρων και σε αυτό το πλαίσιο αναδεικνύεται άριστα η ιδιαίτερη σημασία του exprimere: αποτύπωση του μεταφραζόμενου όρου με έναν ισοδύναμο έστω και νεόκοπο για τη μεταφραστική γλώσσα όρο, με σταθερό πάντοτε κριτήριο την καταλληλότητα, έτσι ώστε η απόδοση να μην αναλώνεται σε απλή παρακολούθηση του ξένου λόγου αλλά να συνεισφέρει και να εμπλουτίζει τη μητρική γλώσσα και να δημιουργεί ένα κείμενο ευανάγνωστο από το ρωμαϊκό κοινό.

6. Κικέρων, De finibus 1.4

in quibus hoc primum est in quo admirer, cur in gravissimis rebus non delectet eos sermo patrius, cum idem fabellas Latinas ad verbum e Graecis expressas non inviti legant.
 
Αυτό πάνω απ' όλα απορώ με τούτους: γιατί στα πλέον σοβαρά ζητήματα δεν τους ικανοποιεί η μητρική μας γλώσσα, τη στιγμή που οι ίδιοι ευχαρίστως διαβάζουν λατινικά δραματικά έργα που είναι κατά λέξη μεταφρασμένα από τα ελληνικά.

Το ρήμα με την κανονική του σημασία για την εργασία των Ρωμαίων κωμικών ποιητών (βλ. Τερέντιος, Adelphoe 6-10).

7. Κικέρων, De finibus 3.15

si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam invenisset inusitatam, inauditum quoque ei rei nomen exponere, cur non liceat Catoni? nec tamen exprimi verbum e verbo necesse erit, ut interpretes indiserti solent, cum sit verbum, quod idem declaret, magis usitatum.
 
Αν στον Ζήνωνα επιτρεπόταν, όταν συνελάμβανε κάποια καινούρια ιδέα, να της αποδίδει κάποιο πρωτάκουστο όνομα, γιατί δεν επιτρέπεται το ίδιο στον Κάτωνα; Δεν θα είναι ωστόσο απαραίτητο να μεταφράσει κανείς λέξη προς λέξη, όπως συνηθίζουν οι αδέξιοι διερμηνείς, εφόσον υπάρχει λέξη αρκετά εύχρηστη που να αποδίδει το ίδιο νόημα.

Είναι προφανής η, τυπική για το ρήμα, σημασία της πλήρους αποτύπωσης του προτύπου κατά τη μετάφραση, αλλά εδώ επισημαίνεται και ο κίνδυνος που κρύβεται στη διαδικασία αυτή όταν στερείται δημιουργικότητας. Το exprimere μπορεί να είναι αρνητικό εάν γίνεται μηχανικά, κατά τον τρόπο των αδέξιων διερμηνέων (βλ. και interpres).

8. Πλίνιος, Επιστολές 4.18

quemadmodum magis adprobare tibi possum, quanto opere mirer epigrammata tua Graeca, quam quod quaedam Latine aemulari et exprimere temptavi?
 
Με ποιον τρόπο μπορώ να σου αποδείξω καλύτερα πόσο θαυμάσια βρίσκω τα επιγράμματα που έγραψες στα ελληνικά, παρά με το ότι προσπάθησα να τα μιμηθώ και να τα μεταφράσω στα λατινικά;

Το exprimere σε άμεση γειτνίαση και συμπληρωματική σχέση με έναν όρο-κλειδί της ρωμαϊκής αντίληψης για τη μίμηση, το aemulari. Καθώς το τελευταίο υποδεικνύει τον ζήλο για δημιουργία ενός νέου έργου που να στέκεται αυτόνομο, χωρίς να υστερεί από το διακείμενό του, θα πρέπει να εικάσουμε ότι δηλώνει την προσπάθεια ελεύθερης διασκευής των ποιημάτων του Αντωνίνου [αυτός είναι ο παραλήπτης της επιστολής] από τον Πλίνιο. Σε αυτή την περίπτωση το exprimere πιθανώς σημαίνει τη μετάφραση ως μέσο για την επίτευξη του στόχου, ίσως μάλιστα και τη φιλοδοξία του μεταφραστή να μην απομακρυνθεί από το ύφος του πρωτοτύπου του.

9. Αύλος Γέλλιος, Noctes Atticae 4.5.7

σχολιάζοντας τον στίχο malum consilium consultori pessimum est λέει:
videtur autem versus hic de Graeco illo Hesiodi versu expressus: ἡ δὲ κακὴ βουλὴ τῷ βουλεύσαντι κακίστη …
 
Φαίνεται όμως ότι ο στίχος αυτός είναι μετάφραση από τον επόμενο ελληνικό στίχο του Ησίοδου: ἡ δὲ κακὴ βουλὴ τῷ βουλεύσαντι κακίστη.[= Έργα 166]

Το exprimere χρησιμοποιείται για την απόδοση συγκεκριμένου στίχου, αλλά από τη σύγκριση των δύο στίχων γίνεται εμφανής η πιστότητα της απόδοσης (ίδιος αριθμός των λέξεων και ίδια διάταξή τους στον στίχο· τήρηση της ετυμολογικής σχέσης των λέξεων κατά χιαστό τρόπο), οπότε το ρήμα έχει την κύρια σημασία του: αποτύπωση μορφής και περιεχομένου.