TRANSFERRE

μεταφέρω, μετατοπίζω / μεταφέρω σε άλλη γλώσσα, μεταφράζω [translatio: μεταφορά, μετακίνηση / μεταφορά (ρητορ.) / μετάφραση]

Συγκαταλέγεται μεταξύ των πρώτης γραμμής μεταφραστικών όρων, αφενός λόγω της συχνότητας εμφάνισής του και αφετέρου διότι αποτελεί την ετυμολογική μήτρα του αγγλικού translation. Είναι, ωστόσο, πιθανό ότι δεν πρόκειται για πρώιμο και παραδοσιακό όρο, μολονότι τα λεξικά (L-S και OLD) παραπέμπουν στον Κικέρωνα για τις πρώτες εμφανίσεις του (χωρία 1, 2). Τα σχετικά χωρία, όμως, δεν επιτρέπουν σαφή εκτίμηση της σημασίας του όρου και είναι πιθανό ότι δεν σημαίνει ακριβώς "μεταφράζω". Με βεβαιότητα εμφανίζεται αυτή η σημασία του σε μεταγενέστερη εποχή (πρώτη φορά στον Σενέκα τον Φιλόσοφο, χωρίο 3).

Στο χωρίο 2 του Κικέρωνα, ακόμη και αν το ρήμα δεν έχει καθαρά τη σημασία "μεταφράζω", αναγνωρίζεται η πορεία που οδήγησε σε αυτήν: το transferre σημαίνει "μεταφέρω, μεταφυτεύω σε νέο πολιτισμικό πλαίσιο ένα αξιόλογο ξένο κείμενο". Καθώς, όμως, ο κατεξοχήν μοχλός μιας τέτοιας επιχείρησης είναι η γλώσσα, εύλογα προκύπτει η σημασία "μεταφράζω", και το ρήμα καλύπτει όλο το εύρος της μεταφραστικής εργασίας: την πρακτικού τύπου απόδοση ορολογίας (χωρία 4, 8, 9, 12)· τη μετάφραση λογοτεχνικών (χωρία 3, 5) ή ευρύτερα γραμματειακών (χωρίο 10) κειμένων ή επιμέρους χωρίων. Εμφανίζεται επίσης στο πλαίσιο θεωρητικών απόψεων περί μεταφράσεως (χωρίο 7).

Μια συνύπαρξη της αρχικής κικερώνειας σημασίας και της μεταγενέστερης καθαρά μεταφραστικής διατηρείται στον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο (χωρίο 6), όπου η μεταφορά στον λατινικό λόγο (δηλ. η μετάφραση) των ιατρικών πραγματειών του Μιθριδάτη διαφημίζεται ως πολιτισμική ευεργεσία. Επίσης στον Αύλο Γέλλιο (χωρίο 11) το transferre χρησιμοποιείται στο πλαίσιο μιας μεταφορικής έκφρασης που παρομοιάζει τη μετάφραση με δύσκολη επιχείρηση μεταφοράς στοιχείων από έναν χώρο σε άλλον.

Εκτός από το ρήμα απαντά με τη σημασία "μετάφραση" και το ουσιαστικό translatio (χωρίο 12), αν και όχι με τη συχνότητα και έμφαση που θα περίμενε κανείς από την ιστορική εξέλιξη του όρου.

ΧΩΡΙΑ

(επιμέλεια: Β. Φυντίκογλου)

• 1. Κικέρων, Εpistulae ad Atticum 6.2.3 [50 π.Χ.]
• 2. Κικέρων, De finibus 1.7
• 3. Σενέκας (φιλόσοφος), Consolatio ad Polybium 11.5
• 4. Σενέκας (φιλόσοφος), Επιστολές στον Λουκίλιο 58.7
• 5. Πλίνιος, Naturalis Historia 18.65
• 6. Πλίνιος, Naturalis Historia 25.7
• 7. Πλίνιος, Επιστολές 7.9.2
• 8. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Oratoria 2.1.4
• 9. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Oratoria 2.14.2
• 10. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Oratoria 2.15.21
• 11. Αύλος Γέλλιος, Νoctes Αtticae 9.9.2
• 12. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Oratoria 1.4.18

1. Κικέρων, Εpistulae ad Atticum 6.2.3 [50 π.Χ.]

itaque istum ego locum totidem verbis a Dicaearcho transtuli.
 
Γι' αυτό λοιπόν κι εγώ μετέγραψα κατά λέξη από τον Δικαίαρχο αυτό το χωρίο.

Το χωρίο (στο οποίο παραπέμπει μόνον το LS) είναι δύσκολο και η σημασία του transferre δυσδιάκριτη. Ο Κικέρων απαντώντας στον Αττικό για κάποιες γεωγραφικές επισημάνσεις του τελευταίου, του εξηγεί ότι έπειτα από εμπεριστατωμένη έρευνα και συζήτηση με κάποιους ειδικούς κατέληξε να εμπιστευτεί τις πληροφορίες που δίνει στα έργα του ο Δικαίαρχος (γνωστός γεωγράφος) και γι' αυτό παρέθεσε ένα δικό του χωρίο. Δεν είναι όμως σαφές αν μετέφρασε στα λατινικά το χωρίο ή το αντέγραψε στα ελληνικά. Οι ερμηνευτές του χωρίου επιμελώς αποφεύγουν να χρησιμοποιήσουν μεταφραστικό όρο για την απόδοση του transtuli.

2. Κικέρων, De finibus 1.7

quamquam, si plane sic verterem Platonem aut Aristotelem, ut verterunt nostri poetae fabulas, male, credo, mererer de meis civibus, si ad eorum cognitionem divina illa ingenia transferrem. sed id neque feci adhuc nec mihi tamen, ne faciam, interdictum puto. locos quidem quosdam, si videbitur, transferam.
 
Ωστόσο, αν μετέφραζα τον Πλάτωνα ή τον Αριστοτέλη, όπως μετέφρασαν οι ποιητές μας τα δραματικά έργα, δεν θα προσέφερα, φαντάζομαι, κακή υπηρεσία στους συμπολίτες μου, εφόσον θα έφερνα κοντά τους τα θεϊκά εκείνα μυαλά για να τα γνωρίσουν. Αυτό δεν το έκανα ως τώρα αλλά δεν πιστεύω ότι μου είναι απαγορευμένο να το κάνω. Αν θεωρήσω απαραίτητο, θα μεταφέρω στα καθ' ημάς ορισμένα χωρία.

Τα λεξικά (LS και OCD s.v.) ανάγουν στο χωρίο μας την πρώτη εμφάνιση του transferre με τη σημασία "μεταφράζω", αλλά ίσως αυτό απαιτεί κάποιες επεξηγήσεις.

Το transferre φαίνεται ότι αποκτά κανονικά την αυστηρή σημασία "μεταφράζω" αρκετά αργότερα -το χρονολογικά επόμενο παράθεμα προέρχεται από τον Σενέκα τον Φιλόσοφο, όταν πληθαίνουν και οι σχετικές μαρτυρίες. Στο χωρίο του Κικέρωνα έχουμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε ένα ενδιάμεσο στάδιο της σημασιολογικής αυτής εξέλιξης. Την παρερμηνεία ευνοούν αφενός η άμεση γειτνίαση του transferre με το vertere και αφετέρου η διπλή εμφάνιση του ίδιου του transferre, καθώς η σημασία του ρήματος μπορεί κάλλιστα να εκληφθεί διαφορετικά τη δεύτερη φορά.

Την πρώτη φορά το transferrem συνιστά προϋπόθεση της πολιτισμικής προσφοράς, από κοινού και ασύνδετα με το verterem (si verterem, mererer, si transferrem). Έτσι, το transferre δεν μπορεί ούτε να αποτελεί εναλλακτική έκφραση του vertere χάριν ποικιλίας αλλά ούτε να διορθώνει τη σημασία του με κάποια νέα απόχρωση μεταφραστικής εργασίας. Μάλλον διευρύνει την τεχνική σημασία του vertere (και αιτιολογεί την ευεργεσία): μετά την εργασία μετάφρασης-διασκευής προκύπτει το αποτέλεσμα της πολιτισμικής ανταλλαγής, της "μεταφοράς στα καθ' ημάς".

Τη δεύτερη φορά το transferam δεν μπορεί παρά να έχει την ίδια σημασία. Καθώς όμως αντικείμενό του γίνεται ένας κειμενικός όρος (locos) και παραλείπεται ο τεχνικός μεταφραστικός όρος (αυτό που εννοείται εδώ είναι vertendo transferam), εύλογα γίνεται σύγχυση και το νόημα φαίνεται να είναι: «θα μεταφράσω ορισμένα χωρία». Καθώς όμως αυτή η σημασία δεν βρίσκει συνέχεια στο κικερώνειο έργο, είναι αμφίβολο αν πρέπει να τη δεχθούμε και εδώ.

3. Σενέκας (φιλόσοφος), Consolatio ad Polybium 11.5

sic enim illa ex alia lingua in aliam transtulisti, ut, quod difficillimum erat, omnes virtutes in alienam te orationem secutae sint.
 
Με τέτοιον τρόπο τα μετέφρασες εκείνα από τη μια γλώσσα στην άλλη, ώστε όλες οι αρετές τους να διατηρηθούν στην ξένη γλώσσα, πράγμα που ήταν εξαιρετικά δύσκολο.

Ο Σενέκας αναφέρεται στη μετάφραση ελληνικών ποιημάτων από τον Πολύβιο και η τεχνική σημασία του transferre (όχι η ευρύτερη της πολιτισμικής μεταφοράς) πιστοποιείται από την έμφαση στη διατήρηση των αρετών του πρωτότυπου κειμένου. Πάντως δεν γίνεται σαφής κάποια έμφαση σε συγκεκριμένη παράμετρο της μεταφραστικής εργασίας.

4. Σενέκας (φιλόσοφος), Επιστολές στον Λουκίλιο 58.7

magis damnabis angustias Romanas, si scieris unam syllabam esse, quam mutare non possumus. quae sit haec, quaeris? τὸ ὄν. duri tibi videor ingenii: in medio positum, posse sic transferri, ut dicam "quod est". sed multum interesse video: cogor verbum pro vocabulo ponere: sed si ita necesse est, ponam "quod est".
 
Θα επικρίνεις περισσότερο τις περιορισμένες δυνατότητες της ρωμαϊκής γλώσσας, αν μάθεις ότι υπάρχει μια μονοσύλλαβη ελληνική λέξη που δεν μπορούμε να μεταφράσουμε. Ρωτάς ποια είναι αυτή; Η λέξη "τὸ ὄν". Φαντάζεσαι ότι είμαι ξεροκέφαλος· ότι είναι ολοφάνερο πως μπορεί να μεταφραστεί με τέτοιον τρόπο ώστε να πω "quod est". Βλέπω όμως μεγάλη διαφορά, αφού αναγκάζομαι να θέσω ένα ρήμα αντί ονόματος. Αν πάλι είναι αναγκαίο, θα δεχτώ το "quod est".

Εδώ το transferre αφορά τη μετάφραση συγκεκριμένης λέξης, πλάι σε έναν άλλο όψιμο μεταφραστικό όρο το mutare. Από τη σύγκρισή τους θα μπορούσαμε να εικάσουμε ότι το mutare επιμένει στην ακριβή μετατροπή του μεταφραζόμενου όρου, ενώ το transferre δηλώνει γενικότερα τη μετάφραση χωρίς προσδιορισμούς και ιδιαίτερες απαιτήσεις.

5. Πλίνιος, Naturalis Historia 18.65

Sophocles poeta in fabula Triptolemo frumentum Italiae ante cuncta laudaverit ad verbum translata sententia …
 
Ο Σοφοκλής στην τραγωδία του Τριπτόλεμος επαίνεσε το ιταλικό σιτάρι ως ανώτερο όλων με μια φράση που η κατά λέξη μετάφρασή της είναι … (ακολουθεί το χωρίο στα λατινικά).

Εδώ το transferre αποκτά το συμπλήρωμα ad verbum (πρβ. exprimere) και εγείρει απαιτήσεις πιστής μετάφρασης.

6. Πλίνιος, Naturalis Historia 25.7

Pompeius autem omni praeda regis potitus transferre ea sermone nostro libertum suum Lenaeum grammaticae artis iussit, vitaeque ita profuit non minus quam reipublicae victoria illa.
 
Ο Πομπήιος όμως, όταν περιήλθαν στην κατοχή του όλα τα λάφυρα του βασιλιά (Μιθριδάτη), διέταξε έναν απελεύθερό του, τον γραμματικό Λήναιο, να μεταφράσει τις ιατρικές πραγματείες στη γλώσσα μας, και με τον τρόπο αυτόν με κείνη τη νίκη του ωφέλησε τη δημόσια υγεία εξίσου όπως και την πατρίδα.

Το ρήμα αφορά τη μετάφραση τεχνικών κειμένων χωρίς ιδιαίτερους προσδιορισμούς

7. Πλίνιος, Επιστολές 7.9.2

utile in primis, et multi praeceperunt, vel ex Graeco in Latinum vel ex Latino vertere in Graecum; quo genere exercitationis proprietas splendorque verborum, copia figurarum, vis explicandi, praeterea imitatione optimorum similia inveniendi facultas paratur. simul quae legentem fefellissent transferentem fugere non possunt. intellegentia ex hoc et iudicium adquiritur.
 
Χρήσιμο πάνω απ' όλα και συμβουλή πολλών είναι να μεταφράζει κανείς από τα ελληνικά στα λατινικά ή από τα λατινικά στα ελληνικά. Αυτό το είδος άσκησης εξασφαλίζει ευστοχία και ενάργεια στον λόγο, άνεση στα ρητορικά σχήματα, δύναμη στην αφήγηση και πρωτίστως, μέσω της μίμησης άριστων προτύπων, τη δυνατότητα αντίστοιχης δημιουργικότητας. Παράλληλα, κάτι που θα διέφευγε της προσοχής του αναγνώστη, δεν μπορεί να ξεφύγει από τον μεταφραστή. Έτσι καλλιεργείται η αντιληπτική και κριτική ικανότητα.

Το transferre και εδώ δηλώνει γενικά τη μεταφραστική εργασία στο πλαίσιο ενός ευρύτερου προβληματισμού για την αξία της ως γλωσσικής άσκησης.

8. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Oratoria 2.1.4

grammatice, quam in Latinum transferentes literaturam vocaverunt …
 
Τη λέξη "γραμματική" κατά τη λατινική της μετάφραση την είπαν "literatura" (= επιστήμη των γραμμάτων).

9. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Oratoria 2.14.2

rhetoricen in Latinum transferentes tum "oratoriam", tum "oratricem" nominaverunt. quos equidem non fraudaverim debita laude, quod copiam Romani sermonis augere temptarint. sed non omnia nos ducentes ex Graeco sequuntur sicut ne illos quidem, quotiens utique suis verbis signare nostra voluerunt. haec interpretatio non minus dura quam illa Plauti: "essentia" atque "queentia", sed ne propria quidem.
 
Μεταφράζοντας τη λέξη "ρητορική" στα λατινικά την είπαν άλλοτε "oratoriam" κι άλλοτε "oratricem". Αυτούς όλους βέβαια δεν θα τους στερούσα από τον οφειλόμενο έπαινο, μιας και προσπάθησαν να πλουτίσουν τη ρωμαϊκή γλώσσα. Όμως, δεν μεταφράζονται όλα όσα παίρνουμε από τα ελληνικά, όπως το ίδιο συμβαίνει και με κείνους, όσες φορές θέλησαν πάση θυσία να εκφράσουν με δικές τους λέξεις δικά μας πράγματα. Αυτή η μετάφραση όχι μόνον είναι εξίσου τραχιά με εκείνες του Πλαύτου, δηλ. το "essentia" και "queentia", αλλά δεν είναι καν εύστοχη νοηματικά.

10. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Oratoria 2.15.21

cautius Theodorus Gadareus, ut iam ad eos veniamus, qui artem quidem esse eam sed non virtutem putaverunt. ita enim dicit, ut ipsis eorum verbis utar qui haec ex Graeco transtulerunt…
 
Πιο προσεκτικός είναι ο Θεόδωρος από τα Γάδαρα, για να περάσουμε σε αυτούς που θεωρούν ότι η ρητορική είναι τέχνη και όχι αρετή. Λέει λοιπόν τα εξής -και χρησιμοποιώ τα ίδια λόγια εκείνων που τον μετέφρασαν από τα ελληνικά … (ακολουθεί το παράθεμα)

Άλλη μια φορά το transferre δηλώνει γενικά και απροσδιόριστα τη μετάφραση, εδώ ενός κειμένου με τεχνικό χαρακτήρα.

11. Αύλος Γέλλιος, Νoctes Αtticae 9.9.2

quando ex poematis Graecis vertendae imitandaeque sunt insignes sententiae, non semper aiunt enitendum ut omnia omnino verba in eum in quem dicta sunt modum vertamus. perdunt enim gratiam pleraque, si quasi invita et recusantia violentius transferantur.
 
Λένε ότι κατά τη μετάφραση και μίμηση υψηλών νοημάτων από τα ελληνικά ποιήματα δεν είναι ανάγκη πάντοτε να προσπαθούμε να μεταφράσουμε όλες ανεξαιρέτως τις λέξεις με τον τρόπο που έχουν ειπωθεί. Γιατί πολλά πράγματα (σαν να έχουν αντίθετη βούληση, θαρρείς, και αντιστέκονται) χάνουν τη χάρη τους όταν μεταφέρονται σε νέο χώρο δια της βίας.

Το transferre προφανώς δεν έχει την καθαρά μεταφραστική του σημασία. Ωστόσο το χωρίο έχει αξία, καθώς α) χρησιμοποιεί έναν καθιερωμένο αυτή την εποχή μεταφραστικό όρο στο πλαίσιο ενός μεταφορικού ορισμού των δυσκολιών της μετάφρασης και β) εναργοποιεί την εξέλιξη που επέτρεψε τη χρήση του όρου στο μεταφραστικό πεδίο. Η μετάφραση είναι μεταφύτευση, "μεταμόσχευση" αλλότριων πολιτισμικών στοιχείων σε νέο οργανισμό και γι' αυτό απαιτείται προσεκτική επιλογή των επιμέρους στοιχείων, ώστε να μην απορριφθούν κάποια από αυτά από τον νέο οργανισμό ως ξένο σώμα και αποτύχει παντελώς η μεταφραστική επιχείρηση.

12. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Oratoria 1.4.18

quas coniunctiones a plerisque dici scio, sed haec videtur ex συνδέσμῳ magis propria translatio.
 
(Συζητείται η απόδοση του γραμματικού όρου σύνδεσμος και αναζητείται η προσφορότερη μεταξύ των δύο πρoταθεισών μεταφραστικών λύσεων: του πρωιμότερου convinctio και του νεότερου coniunctio.)
 
Αυτές τις λέξεις ξέρω ότι οι περισσότεροι τις αποκαλούν coniunctiones, αλλά μου φαίνεται ότι πιο κατάλληλη μετάφραση του όρου "σύνδεσμος" είναι το convinctio.