3. Η μετάφραση ως αίτημα του εκπαιδευτικού δημοτικισμού

Έγινε ήδη αναφορά στον Δημήτρη Γληνό, σε έναν από τους πρωτεργάτες του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού, ο οποίος από την αρχή του 20ού αιώνα προέβαλε το αίτημα της διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών και από μετάφραση. Η προβολή του αιτήματος έγινε από τον γιατρό Φώτη Φωτιάδη, που πίστευε ότι τα αρχαία κείμενα μπορούσαν να διδαχθούν και από μεταφράσεις, ξένες όμως, διότι «αι καθαρεύουσαι αττικοφανείς μεταφραστικαί ασκήσεις μας προσπαθούν να αφήσουν όσον το δυνατόν περισσοτέρας λέξεις τας ιδίας, ανερμηνεύτους, δηλαδή αφήνουν νεκρόν ή σκοτώνουν και τον ζωντανότερον συγγραφέα και βυθίζουν εις το σκότος και τον ευφυή μαθητήν».^[1] Το νέο στοιχείο στην άποψη του Φωτιάδη δεν είναι πλέον να μεταφράζονται τα αρχαία κείμενα στη σχολική τάξη, αλλά να αντικατασταθούν από το κείμενο της μετάφρασης. Γι' αυτό ο Φωτιάδης και αξιολογεί πολύ θετικά τη μετάφραση της Ιλιάδας του Πάλλη, ο οποίος «έκαμε σήμερα διά τον λαόν, δια τα παιδιά μας ό,τι έκαμε άλλοτε ο Πεισίστρατος διά τον καιρόν του. Ο Όμηρος μπορεί να ξαναρχίση να ζη διά τον λαόν του».^[2]

Δημιουργική αναβίωση θεωρεί τη μετάφραση και ο Γληνός, μετουσίωση και αναδημιουργία: «Η μετάφραση χρησιμοποιεί και μετοχετεύει τα πορίσματα της επιστήμης, της κριτικής και της ερμηνευτικής προς το δημιουργικό ξαναζήσιμο και είναι ένα από τα πιο αποτελεσματικά μέσα για την παιδεία και τη δημιουργία». Η καλή μετάφραση επίσης γίνεται για τον Γληνό μέσο εκλαΐκευσης της ανθρωπιστικής παιδείας, η οποία παύει να είναι προνόμιο των ολίγων, αφού πολλά σπουδαία έργα της αρχαίας γραμματείας μπορούν μεταφρασμένα να γίνουν λαϊκά αναγνώσματα.^[3]

Η πρώτη εφαρμογή της διδασκαλίας αρχαίων κειμένων από μετάφραση έγινε από τον Αλέξανδρο Δελμούζο στο Ανώτερο Δημοτικό Παρθεναγωγείο του Βόλου. Στο σχολείο αυτό (1908-1911) ο Δελμούζος δίδαξε Οδύσσεια από τη μετάφραση του Πολυλά, Ιλιάδα από τη μετάφραση του Πάλλη και Αντιγόνη του Σοφοκλή από τη μετάφραση του Μάνου. Εμπειρίες της προσπάθειας αυτής δημοσίευσε στο Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου και στο βιβλίο του Το κρυφό Σκολειό.^[4]