MUTARE [mutatio]

μετακινώ / αλλάζω, μεταβάλλω / μεταμορφώνω, μετατρέπω / μεταφράζω

Είναι μεταγενέστερος μεταφραστικός όρος, που φαίνεται να πρωτοαπαντά στον Σενέκα τον Ρήτορα (χωρίο 1). Δεδομένης της κυριολεκτικής σημασίας του ρήματος και της συχνής χρήσης του σε μεταμορφωσιακά συμφραζόμενα, η μεταφραστική του διάσταση πιθανώς αφορά τη μετατροπή σε ακριβές αντίστοιχο, νοηματικό και μορφολογικό, όχι μόνον σε καθαρά πρακτικό επίπεδο (χωρία 2, 4) αλλά και σε λογοτεχνικό (χωρίο 3). Το εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι ότι πλάι σε αυτό το όχι ιδιαίτερα σημαντικό μεταφραστικό ρήμα απαντά και ένα παράγωγο ουσιαστικό του με αντίστοιχη σημασία, το mutatio (χωρία 5, 6).

ΧΩΡΙΑ

(επιμέλεια: Β. Φυντίκογλου)

• 1. Σενέκας (ρήτορας), Controversiae 10.πρόλογος 11
• 2. Σενέκας (φιλόσοφος), Επιστολές στον Λουκίλιο 58.7
• 3. Σενέκας (φιλόσοφος), Επιστολές στον Λουκίλιο 107.10
• 4. Κοϊντιλιανός, Institutio Oratoria 3.4.14
• 5. Κοϊντιλιανός, Institutio Oratoria 2.14.4
• 6. Αύλος Γέλλιος, Νoctes Αtticae 11.16

1. Σενέκας (ρήτορας), Controversiae 10.πρόλογος 11

ille Passieno prima eius syllaba in Graecum mutata obscenum nomen imposuit.
 
Εκείνος αλλάζοντας την πρώτη συλλαβή του ονόματος του Πασσιηνού στα ελληνικά του απέδωσε ένα αισχρό όνομα.

Παρόλο που μόνον εικασίες μπορούν να γίνουν για το ακριβές νόημα της πληροφορίας, είναι προφανές ότι επρόκειτο για λογοπαίγνιο μεταξύ λογίων στηριγμένο στην κοινή γνώση των ελληνικών. Εάν δεχθούμε π.χ. την πιθανότερη ερμηνευτική πρόταση ότι η πρώτη συλλαβή pass- (βλ. passus του patior) μετατράπηκε σε παθ-, οπότε το όνομα παρέπεμπε στο υβριστικό pathicus, τότε όντως στο mutata διακρίνεται η σημασία της μετάφρασης έστω και στο επίπεδο συγκεκριμένου όρου [patior = πάσχω].

2. Σενέκας (φιλόσοφος), Επιστολές στον Λουκίλιο 58.7

magis damnabis angustias Romanas, si scieris unam syllabam esse, quam mutare non possumus. quae sit haec, quaeris? τὸ ὄν. duri tibi videor ingenii: in medio positum, posse sic transferri, ut dicam "quod est". sed multum interesse video: cogor verbum pro vocabulo ponere: sed si ita necesse est, ponam "quod est".
 
Θα επικρίνεις περισσότερο τις περιορισμένες δυνατότητες της ρωμαϊκής γλώσσας, αν μάθεις ότι υπάρχει μια μονοσύλλαβη ελληνική λέξη που δεν μπορούμε να μεταφράσουμε. Ρωτάς ποια είναι αυτή; Η λέξη "τὸ ὄν". Φαντάζεσαι ότι είμαι ξεροκέφαλος· ότι είναι ολοφάνερο πως μπορεί να μεταφραστεί με τέτοιον τρόπο ώστε να πω "quod est". Βλέπω όμως μεγάλη διαφορά, αφού αναγκάζομαι να θέσω ένα ρήμα αντί ονόματος. Αν πάλι είναι αναγκαίο, θα δεχτώ το "quod est".

Ενδεικτικό για τη σημασία του mutare είναι ότι ο Σενέκας επιμένει στην ακριβή μετατροπή του μεταφραζόμενου όρου και διστάζει να αποδεχτεί την προφανή μεταφραστική λύση λόγω της φορμαλιστικής διαφοράς. Ενδιαφέρον επίσης είναι ότι για να δηλώσει την πρόχειρη και εύκολη μετάφραση επιλέγει το transferre, ως εάν το mutare είναι απαιτητικότερο από εκείνο.

3. Σενέκας (φιλόσοφος), Επιστολές στον Λουκίλιο 107.10

et sic adloquamur Iovem, … quem admodum Cleanthes noster versibus disertissimis adloquitur, quos mihi in nostrum sermonem mutare permittitur Ciceronis, disertissimi viri, exemplo.
 
Κι ας υμνήσουμε τον Δία με τον τρόπο, … με τον οποίο τον υμνεί ο Κλεάνθης μας στους ευφραδέστατους στίχους του, που μου επιτρέπεται να τους μεταφράσω στη δική μας γλώσσα κατά το παράδειγμα του Κικέρωνα, ανθρώπου με εξαιρετική ευγλωττία.

Το mutare δηλώνει σαφώς τη μετάφραση, και μάλιστα λογοτεχνικού κειμένου, στην ευρύτερη διάστασή της, χωρίς κάποια ιδιαίτερη διευκρίνιση.

4. Κοϊντιλιανός, Institutio Oratoria 3.4.14

nisi forte non ex Graeco mutantes demonstrativum vocant, verum id sequuntur, quod laus ac vituperatio quale sit quidque demonstrat.
 
(συζητεί το είδος των επιδεικτικών ρητορικών λόγων και την προέλευση της σχετικής λατινικής ορολογίας.)
 
Ίσως όμως (οι Ρωμαίοι) αποκαλούν αυτό το είδος επιδεικτικό (demonstrativum) όχι κατά μετάφραση του ελληνικού όρου αλλά προσέχοντας το εξής: ότι ο έπαινος και ο ψόγος επιδεικνύουν (demonstrat) την ποιότητα κάθε θέματος.

Η μεταφραστική διάσταση του ρήματος περιορίζεται στην απόδοση συγκεκριμένου όρου.

5. Κοϊντιλιανός, Institutio Oratoria 2.14.4

nam certe et philosophos et musicos et geometras dicam, nec vim adferam nominibus his indecora in Latinum sermonem mutatione.
 
(στα ευρύτερα συμφραζόμενα επισημαίνεται ότι ορισμένες φορές πρέπει να χρησιμοποιείται αυτούσια η ελληνική λέξη και δεν συνίσταται η μετάφρασή της)
 
Ασφαλώς θα πω "philosophus", "musicus" και "geometra" και δεν θα βιάσω αυτές τις λέξεις μεταφράζοντάς τις άκομψα στη λατινική γλώσσα.

Η mutatio αφορά τη μετάφραση όρων, συγκεκριμένα την αναζήτηση λατινικού αντίστοιχου για κάποιες καθιερωμένες ελληνικές λέξεις. Το χωρίο είναι διδακτικό για ένα διαχρονικό πρόβλημα επίκαιρο και στις ημέρες μας: κατά πόσον είναι αναγκαία η μεταγλώττιση ξένων όρων, ιδίως επιστημονικών στη γλώσσα υποδοχής τους.

Ο Κοϊντιλιανός πέρα από ιδεολογικές αγκυλώσεις περί γλωσσικής πενίας, γλωσσικής καθαρότητας ή επίδειξης γλωσσικής παντοδυναμίας και αυτονομίας προτάσσει ως κριτήριο το αισθητικό αποτέλεσμα χαρακτηρίζοντας απερίφραστα γλωσσικό "βιασμό" την επιχείρηση μετάφρασής τους με κάποιο ισοδύναμο από γνήσια λατινικές λέξεις.

6. Αύλος Γέλλιος, Νoctes Αtticae 11.16

Graecorum verborum quorundam difficillima est in Latinam linguam mutatio, velut quod Graece dicitur πολυπραγμοσύνη.
 
Η μετάφραση ορισμένων ελληνικών λέξεων στη λατινική γλώσσα είναι εξαιρετικά δύσκολη, όπως του ελληνικού όρου "πολυπραγμοσύνη".

Ο όρος mutatio στο πλαίσιο αντίστοιχου προβληματισμού με το χωρίο Σενέκας, Επιστολ. 58.7 αφορά την απόδοση ελληνικού όρου.