VERTERE

τρέπω, στρέφω / μεταβάλλω / μεταφέρω σε μια νέα γλώσσα, μεταφράζω

Από τους πιο πρώιμους όρους που αποδίδουν τη μεταφραστική διαδικασία, αλλά στην πιο χαλαρή μορφή της και όχι υπό την αυστηρή έννοια. Συγκεκριμένα δηλώνει τη διασκευή ελληνικών προτύπων και τη δημιουργία κατ' ουσίαν ενός σχεδόν πρωτότυπου έργου που να στέκεται ως λατινικό λογοτεχνικό δείγμα. Αφορά συνεπώς εξίσου όλα τα κειμενικά στοιχεία (μορφή και περιεχόμενο, υφολογικά στοιχεία και ιδέες) και συνδηλώνει τη δημιουργική ανάπλαση του προτύπου, όπως περίπου οι όροι imitari και aemulari, αλλά λιγότερο έντονα από αυτούς. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το vertere συνιστά το σημείο τομής ανάμεσα στη μετάφραση, υπό την έννοια της μεταφοράς σε νέο γλωσσικό κώδικα ενός συγκεκριμένου προτύπου, και τη μίμηση, υπό την έννοια της λογοτεχνικής επίδρασης, δηλ. της συνειδητής και αναγνωρισμένης οφειλής σε κάποιον λογοτεχνικό πρόγονο αλλά και της παράλληλης απόκλισης από αυτόν. Τελικά το vertere αποτελεί δείκτη του πόσο πολύ η μεταφραστική αντίληψη αποτέλεσε κρίσιμο παράγοντα για την εξέλιξη της λατινικής λογοτεχνίας (χωρία 1, 2, 3, 4).

Με το πέρασμα του χρόνου δηλώνει γενικά τη μεταφραστική άσκηση (χωρία 7, 8) ή σημαίνει απλώς "αποδίδω σε μια νέα γλώσσα" (χωρίο 5) και μπορεί να χρησιμοποιείται για επιμέρους στοιχεία του κειμένου (λέξεις, ιδέες, κλπ.) (χωρία 6, 9).

ΧΩΡΙΑ

(επιμέλεια: Β. Φυντίκογλου)

• 1. Πλαύτος, Asinaria 10-12
• 2. Βάρρων, Res rusticae 1.1.10
• 3. Λουκρήτιος, De rerum natura 5.335-7
• 4. Κικέρων, De finibus 1.7
• 5. Λίβιος, Ab urbe condita 25.39.12
• 6. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Οratoria 6.2.8
• 7. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Οratoria 10.5.2
• 8. Πλίνιος, Επιστολές 7.9.2
• 9. Αύλος Γέλλιος, Νoctes Αtticae 9.9.1-2

1. Πλαύτος, Asinaria 10-12

huic nomen Graece Onagost fabulae
Demophilus scripsit, Maccus vortit barbare;
Asinariam volt esse, si per vos licet.
 
Το ελληνικό όνομα αυτού του έργου που έγραψε ο Δημόφιλος είναι Οναγός. Ο Πλαύτος το μετέφρασε στη βαρβαρική μας γλώσσα και επέλεξε να το πει Asinaria (= Κωμωδία των γαϊδάρων), αν κι εσείς δεν έχετε αντίρρηση.

Στον Πρόλογο της Αsinaria του Πλαύτου, όπου ο ποιητής απευθυνόμενος στο κοινό του συστήνει το έργο και το πρότυπό του, απαντά η πρωιμότερη χρήση του vertere με τη σημασία μεταφράζω. Το ρήμα άμεσα φαίνεται να αφορά την απόδοση του τίτλου, αλλά, καθώς εμπεριέχει την τεχνική του ποιητή στο σύνολο του έργου, υποδηλώνει γενικότερα τη δημιουργική ανάπλαση του ελληνικού προτύπου.

2. Βάρρων, Res rusticae 1.1.10

hos nobilitate Mago Carthaginiensis praeteriit, poenica lingua qui res dispersas comprendit libris XXVIII, quos Cassius Dionysius Uticensis vertit libris XX ac Graeca lingua Sextilio praetori misit; in quae volumina de Graecis libris eorum quos dixi adiecit non pauca et de Magonis dempsit librorum VIII.
 
Όλους αυτούς τους ξεπέρασε σε σπουδαιότητα ο Καρχηδόνιος Μάγων, ο οποίος σε φοινικική γλώσσα πραγματεύτηκε σκόρπιες γνώσεις συστηματοποιημένα σε 28 βιβλία, τα οποία μετέφρασε στα ελληνικά ο Κάσσιος Διονύσιος από την Υτίκη σε 20 βιβλία και τα έστειλε στο πραίτορα Σεξτίλιο. Στους δικούς του κυλίνδρους πρόσθεσε ουκ ολίγα από τα βιβλία των Ελλήνων εκείνων τους οποίους προανέφερα, ενώ αφαίρεσε από το έργο του Μάγωνα 8 βιβλία.

Είναι προφανές ότι η εργασία του Κάσσιου δεν ήταν απλώς μετάφραση πιστή ή μηχανική αλλά ελεύθερη διασκευή του έργου του Μάγωνα, που αλλού εμπλουτιζόταν με πληροφορίες από άλλα έργα και αλλού υφίστατο συντόμευση. Φυσικά, καθώς επρόκειτο για τεχνικό έργο, το vertere δεν αφορά τη λογοτεχνική μετάφραση, αλλά εκείνο που ενδιαφέρει είναι ότι δηλώνει μια μεταφραστική μέθοδο αντίστοιχη με εκείνη που ακολούθησαν οι ποιητές.

3. Λουκρήτιος, De rerum natura 5.335-7

denique natura haec rerum ratioque repertast
nuper, et hanc primus cum primis ipse repertus
nunc ego sum in patrias qui possim vertere voces.
 
Αυτές οι ανακαλύψεις για τη φύση και το σύστημα του κόσμου έχουν γίνει πρόσφατα και, καθώς εγώ βρέθηκα από τους πρώτους μαζί με τους πρωτοπόρους, είμαι αυτός που θα μπορούσε να τις αποδώσει στη μητρική μας γλώσσα.

Μολονότι εδώ δεν αναφέρεται σαφές πρότυπο και μένει η εντύπωση ότι δηλώνεται ο εκλατινισμός των επικούρειων θεωριών και όχι μετάφραση με την τεχνική έννοια του όρου ή έστω διασκευή, είναι προφανές ότι ο Λουκρήτιος μεταφέρει στη λατινική γλώσσα θεωρίες ήδη διατυπωμένες στα ελληνικά, οπότε το vertere συνδηλώνει τη μεταφραστική διαδικασία στην ευρύτερη και πιο χαλαρή έστω διάστασή της.

4. Κικέρων, De finibus 1.7

quamquam, si plane sic verterem Platonem aut Aristotelem, ut verterunt nostri poetae fabulas, male, credo, mererer de meis civibus, si ad eorum cognitionem divina illa ingenia transferrem. sed id neque feci adhuc nec mihi tamen, ne faciam, interdictum puto. locos quidem quosdam, si videbitur, transferam.
 
Ωστόσο, αν μετέφραζα τον Πλάτωνα ή τον Αριστοτέλη, όπως μετέφρασαν οι ποιητές μας τα δραματικά έργα, δεν θα προσέφερα, φαντάζομαι, κακή υπηρεσία στους συμπολίτες μου, εφόσον θα έφερνα κοντά τους τα θεϊκά εκείνα μυαλά για να τα γνωρίσουν. Αυτό δεν το έκανα ως τώρα αλλά δεν πιστεύω ότι μου είναι απαγορευμένο να το κάνω. Αν θεωρήσω απαραίτητο, θα μεταφέρω στα καθ' ημάς ορισμένα χωρία.

Το vertere εδώ σαφώς εννοεί τη μεταφραστική εργασία ως ελεύθερη ανάπλαση, «όπως μετέφρασαν οι ποιητές μας τα δραματικά έργα». Καθώς το vertere συνυπάρχει με το transferre γίνεται ορατή η διαφορετική σημασία του δεύτερου: δεν σημαίνει ακριβώς τη μετάφραση αλλά τη μεταφορά σε νέο πολιτισμικό περιβάλλον.

5. Λίβιος, Ab urbe condita 25.39.12

Claudius qui annales Acilianos ex Graeco in Latinum sermonem vertit …
 
Ο Κλαύδιος μετέφρασε το Χρονικό του Ακίλιου από την ελληνική γλώσσα στη λατινική …

Το vertere δηλώνει τη μεταγλώττιση ολόκληρου έργου, χωρίς όμως να διακρίνεται κάποια έμφαση σε συγκεκριμένη παράμετρο της μεταφραστικής εργασίας.

6. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Οratoria 6.2.8

horum autem, sicut antiquitus traditum accepimus, duae sunt species: alteram Graeci πάθος vocant, quod nos vertentes recte ac proprie "adfectum" dicimus, alteram ἦθος, cuius nomine, ut ego quidem sentio, caret sermo Romanus; "mores" appellantur …
 
Όπως όμως μάθαμε από την αρχαία παράδοση υπάρχουν δύο είδη συναισθημάτων: το πρώτο οι Έλληνες το ονομάζουν πάθος, ενώ εμείς, μεταφράζοντάς το σωστά και εύστοχα, το λέμε adfectus, και το δεύτερο ἦθος, μια λέξη που, όπως εγώ τουλάχιστον νιώθω, δεν έχει αντίστοιχό της ο ρωμαϊκός λόγος· το αποκαλούν mores …

Εδώ ουσιαστικά το vertere έχει τη σημασία της απόδοσης μιας λέξης, του λεξικογραφικού ερμηνεύματος, οπότε το βάρος εύλογα πέφτει στο σημασιολογική αναλογία και ευρύτητα των όρων, που θα αποδεικνύει την καταλληλότητα της μεταφραστικής επιλογής (χαρακτηριστικοί είναι οι επιρρηματικοί προσδιορισμοί recte ac proprie).

7. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Οratoria 10.5.2

vertere graeca in Latinum veteres nostri oratores optimum iudicabant …
 
Τη μετάφραση από τα ελληνικά στα λατινικά θεωρούσαν άριστη άσκηση οι παλαιοί ρήτορές μας …

Το ρήμα δηλώνει γενικά τη μετάφραση και μάλιστα ως γλωσσική εξάσκηση, αλλά ελλείψει περισσότερων προσδιορισμών δεν είναι εφικτή η κατανόηση της ιδιαίτερης μεταφραστικής του απόχρωσης.

8. Πλίνιος, Επιστολές 7.9.2

utile in primis, et multi praeceperunt, vel ex Graeco in Latinum vel ex Latino vertere in Graecum; quo genere exercitationis proprietas splendoque verborum, copia figurarum, vis explicandi, praeterea imitatione optimorum similia inveniendi facultas paratur. simul quae legentem fefellissent transferentem fugere non possunt. intellegentia ex hoc et iudicium adquiritur.
 
Χρήσιμο πάνω απ' όλα και συμβουλή πολλών είναι να μεταφράζει κανείς από τα ελληνικά στα λατινικά ή από τα λατινικά στα ελληνικά. Αυτό το είδος άσκησης εξασφαλίζει ευστοχία και ενάργεια στον λόγο, άνεση στα ρητορικά σχήματα, δύναμη στην αφήγηση και πρωτίστως, μέσω της μίμησης άριστων προτύπων, τη δυνατότητα αντίστοιχης δημιουργικότητας. Παράλληλα, κάτι που θα διέφευγε της προσοχής του αναγνώστη, δεν μπορεί να ξεφύγει από τον μεταφραστή. Έτσι καλλιεργείται η αντιληπτική και κριτική ικανότητα.

Εδώ το vertere έχει αντίστοιχη σημασία με αυτήν του προηγούμενου παραδείγματος, αλλά, καθώς τίθεται στο πλαίσιο ενός θεωρητικού λόγου περί μεταφράσεως και προσδιορίζεται από συγκεκριμένα οφέλη που προκύπτουν από τη μεταφραστική άσκηση, δηλώνει προφανώς τη δημιουργική μετάφραση που αξιοποιεί τόσο τον λόγο του πρωτότυπου κειμένου όσο και την ιδιαίτερη φύση του μεταφραστικού λόγου.

9. Αύλος Γέλλιος, Νoctes Αtticae 9.9.1-2

quando ex poematis Graecis vertendae imitandaeque sunt insignes sententiae, non semper aiunt enitendum ut omnia omnino verba in eum in quem dicta sunt modum vertamus. perdunt enim gratiam pleraque, si quasi invita et recusantia violentius transferantur.
 
Λένε ότι κατά τη μετάφραση και μίμηση υψηλών νοημάτων από τα ελληνικά ποιήματα δεν είναι ανάγκη πάντοτε να προσπαθούμε να μεταφράσουμε όλες ανεξαιρέτως τις λέξεις με τον τρόπο που έχουν ειπωθεί. Γιατί πολλά πράγματα (σαν να έχουν, θαρρείς, αντίθετη βούληση και αντιστέκονται) χάνουν τη χάρη τους όταν μεταφέρονται σε νέο χώρο δια της βίας.

Το ρήμα δηλώνει καταρχήν την απόδοση συγκεκριμένων χωρίων με έμφαση στο νόημα αλλά, στη συνέχεια αφορά τον τρόπο και το αποτέλεσμα της μεταφραστικής εργασίας. Φαίνεται δηλαδή αρχικά σαν συνώνυμο του interpretari κι έπειτα του exprimere (λόγω και του προσδιορισμού omnia omnino verba in eum in quem dicta sunt modum). Αξιοπρόσεκτη είναι η στενή σύνδεση με το imitari αλλά και η συνύπαρξη με το transferre.