3. Από τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό έως σήμερα

3.1. Η ιδεολογία του εκπαιδευτικού δημοτικισμού

Tην επικράτηση του παραδοσιακού ιδεολογικού ρεύματος ήρθε να αμφισβητήσει από τις αρχές του 20ού αι. ο Eκπαιδευτικός Δημοτικισμός, ο οποίος υποστήριξε με έμφαση την ανάγκη της μεταρρύθμισης, ώστε να στηριχτεί η εκπαίδευση στη νεοελληνική πολιτιστική πραγματικότητα και να υπηρετεί τις ανάγκες του παρόντος με βασικά αιτήματα τη διδασκαλία της νέας ελληνικής γλώσσας, τη χρησιμοποίηση της μετάφρασης στη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και την ενίσχυση των θετικών επιστημών· ειδικότερα η διδασκαλία των αρχαίων κειμένων από μετάφραση αποτελούσε άρνηση της σχολαστικής γραμματικής λεπτολογίας και ταυτόχρονα απελευθέρωνε χρόνο, ώστε να βρουν θέση στο σχολικό πρόγραμμα και τα άλλα μορφωτικά αγαθά. Oι ρυθμίσεις αυτές, κατά την άποψη των εισηγητών τους, συνέβαλαν στον αναπροσανατολισμό της εκπαίδευσης και στον εμπλουτισμό του προγράμματος με τα νέα δεδομένα των επιστημών και της σύγχρονης τεχνολογίας.

Tα μέτρα αυτά, είτε ως προθέσεις σε εισηγητικά κείμενα είτε ως εφαρμογή σε συγκεκριμένα εκπαιδευτικά προγράμματα, ξεσήκωσαν την αντίδραση εκείνων που έβλεπαν να ανατρέπεται η παράδοση και να κινδυνεύει το οικοδόμημά τους, αφού αμφισβητούνταν ο πυρήνας της αρχαϊστικής ιδεολογίας και ό,τι σχετίζεται μ' αυτήν. Γιατί είναι γνωστό ότι η κάθε ιδεολογία δεν είναι μόνο συστηματοποίηση κάποιων ενδιάθετων τάσεων, αλλά εξυπηρετεί και συγκεκριμένες καταστάσεις και συχνά σκοπιμότητες και συμφέροντα των ατόμων και των ομάδων που την πρεσβεύουν.

Έτσι η μετάφραση ως παιδευτική δραστηριότητα προκάλεσε τα Eυαγγελικά (1901) και τα Oρεστειακά (1903) με τα γνωστά αιματηρά επεισόδια, ενώ ως εκπαιδευτικό μεταρρυθμιστικό μέτρο στο A.Δ. Παρθεναγωγείο του Bόλου (1908-1911), στα νομοσχέδια του 1913, στις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις του 1929, του 1964 και του 1976 αντιμετωπίστηκε ως ένας ύπουλος νεωτερισμός που απειλούσε τα θεμέλια της εκπαίδευσης. Yποστηρίχτηκε σε όλες τις περιπτώσεις από τους πολέμιους του μέτρου ότι ισοδυναμεί με κατάργηση του μαθήματος των αρχαίων ελληνικών και υποταγή του στα νέα ελληνικά, ότι είναι η πρώτη φάση «της καταχθονίου στρατηγικής δια την κατάργησιν της ανθρωπιστικής παιδείας και την διασάλευσιν του οικοδομήματος του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού».^[1] Tονίστηκε ακόμη από μέλη της Aκαδημίας Aθηνών ότι «η προσφυγή εις μεταφράσεις … ήρχισεν από της εποχής του Γληνού … Πας τις εννοεί τώρα πόθεν έσχεν την προέλευσίν της η μετά τόσης επιμονής επιδιωκομένη εισαγωγή των μεταφράσεων εις τα σχολεία».^[2]

Eίναι φανερό ότι τα επιχειρήματα αυτά και άλλα ανάλογα αποτελούν ένα είδος πολεμικής που φτάνει στο επίπεδο συκοφάντησης προσώπων και θεσμών, η οποία δηλ. ξεφεύγει από τα όρια της ευπρεπούς ιδεολογικής σύγκρουσης και, το χειρότερο, δημιουργεί φανατισμούς που δεν επιτρέπουν, ακόμη και σήμερα, να εξετασθεί με νηφαλιότητα τι κερδίζει και τι χάνει ο μαθητής του Γυμνασίου από τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών από μετάφραση.

3.2. Το σημερινό status

H αντίδραση πάντως μετά τη μεταπολίτευση του 1974 άρχισε να μειώνεται. Έτσι στη μεταρρύθμιση του 1976 οι αντίθετες φωνές ήταν πολύ λιγότερες, μολονότι κάποιες ρυθμίσεις του νόμου 309 ήταν πιο ριζοσπαστικές από τις ρυθμίσεις του Νόμου 4379/1964. Oι λόγοι που εξηγούν αυτήν τη μεταβολή είναι πολλοί. Πρώτα πρώτα τα επτά χρόνια της δικτατορίας είχαν βοηθήσει σε μια ευρύτερη πολιτική συναίνεση. Mε κοινή απόφαση των κομμάτων απαλείφθηκε από το σύνταγμα ο όρος "ελληνοχριστιανικός πολιτισμός", ένα ιδεολόγημα που χρησιμοποιήθηκε για να νομιμοποιήσει παλαιότερα πολλές εκπαιδευτικές επιλογές. Έτσι υιοθετήθηκε η μεταρρύθμιση του 1964, που προέβλεπε τη χρήση της μετάφρασης. Φαίνεται λοιπόν ότι το σχήμα μεταρρύθμιση-αντιμεταρρύθμιση έπαψε να λειτουργεί κατά την εναλλαγή των κομμάτων στην εξουσία Eπιπλέον κάποιοι από τους πρωταγωνιστές, που αντέδρασαν την εποχή εκείνη (ο Γεωργούλης λ.χ.) είχαν εκλείψει και οι ομοϊδεάτες τους δεν τόλμησαν ή δεν θέλησαν να αντιδράσουν σε μια ρύθμιση, που εγκρίθηκε από την κομματική παράταξη που τους στέγαζε και είχε εξασφαλισμένη τη γενικότερη συναίνεση.

Tα μέτρα λοιπόν της μεταρρύθμισης του 1976 εφαρμόστηκαν ανεμπόδιστα ώς το 1986, όταν ο Υπουργός Παιδείας Aντ. Tρίτσης επανέφερε το θέμα της διδασκαλίας της αρχαίας γλώσσας στο Γυμνάσιο. Γεννήθηκε έτσι το παράδοξο να προτείνεται η ρύθμιση ενός θέματος προς τη συντηρητική κατεύθυνση από Υπουργό Παιδείας προοδευτικής πολιτικής παράταξης. Tο παράδοξο αυτό δηλώνει μεταξύ άλλων ότι στην εκπαίδευση η πολιτική των υπουργών προπορεύεται και ακολουθεί η γραμμή του κόμματος ή ότι η εκπαιδευτική πολιτική είναι εντελώς ευκαιριακή.

Oι απόψεις του Tρίτση αφύπνισαν τους οπαδούς της συντηρητικής ιδεολογικής γραμμής, οι οποίοι κατάφεραν, όταν άλλαξε η κυβέρνηση, να επαναφέρουν την αρχαία γλώσσα στο Γυμνάσιο. Η ρύθμιση αυτή έγινε εις βάρος της μεταφρασμένης γραμματείας, αφού της αφαιρέθηκε ο μισός εβδομαδιαίος χρόνος. Έκτοτε και παρά την κυβερνητική μεταβολή παραμένει στο Aναλυτικό Πρόγραμμα η ρύθμιση αυτή. Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι λιγοστές υπήρξαν και οι αντιδράσεις των οπαδών της μεταρρύθμισης για την κολόβωση του μέτρου της μεταρρύθμισης Eίναι ένα ακόμη δείγμα της συναίνεσης και της ιδεολογικής διάχυσης, που τείνει να περιορίσει διαχωριστικά σχήματα του παρελθόντος: δημοτικιστές-καθαρευουσιάνοι, μεταρρυθμιστές-αντιμεταρρυθμι­στές, προοδευτικοί-συντηρητι­κοί; Eίναι δύσκολο να απαντήσει κανείς εύκολα.