Γ1.4. Ειδολογικά χαρακτηριστικά των «Ομηρικών ύμνων»
Σχέση με τους λατρευτικούς ύμνους
Αν και οι «Ομηρικοί ύμνοι» μοιράζονται πολλά χαρακτηριστικά με τις προσευχές και τους λατρευτικούς ύμνους, είναι σαφές ότι δεν συνδέονταν άμεσα με τη θρησκευτική τελετουργία. Βέβαια, η διάκριση ανάμεσα σε λατρευτικούς ύμνους και λογοτεχνικούς ύμνους δεν μπορεί να είναι απόλυτη, στον βαθμό που και οι «Ομηρικοί ύμνοι» είχαν ψυχαγωγικό χαρακτήρα στο πλαίσιο θρησκευτικών εορτασμών, ενώ παράλληλα αποτελούσαν απόδοση τιμής στη θεότητα στην οποία απευθύνονταν. Ωστόσο, οι Ομηρικοί ύμνοι σχετίζονται λιγότερο με τοπικά λατρευτικά συμφραζόμενα και περισσότερο με τις πανελλήνιες θεολογίες του Ομήρου και του Ησιόδου από ό,τι οι λατρευτικοί ύμνοι.
Ασφαλώς είναι δύσκολο να διακρίνουμε σε ποιο βαθμό θα έπρεπε να θεωρηθούν πανελλήνιοι ύμνοι ή ποιήματα που συνδέονται με συγκεκριμένες περιοχές ή λατρείες. Έχει υποστηριχθεί, λ.χ., ότι ο «Ύμνος στην Αφροδίτη» συντέθηκε προς τιμή μιας οικογένειας στην Τρωάδα, που διεκδικούσε καταγωγή από τον Αινεία - και είναι αξιοσημείωτο ότι αυτός ο ύμνος, περισσότερο από άλλους, δείχνει μικρή ή καμία σχέση με τη λατρεία. Επίσης, κάποιοι ύμνοι προβάλλουν λατρευτικές ιδιαιτερότητες που δεν υπάρχουν στα έπη (λ.χ. ο «Ύμνος στον Απόλλωνα» αφηγείται την ίδρυση των ιερών του θεού στη Δήλο και τους Δελφούς, ενώ ο «Ύμνος στη Δήμητρα» αφηγείται την ίδρυση των Ελευσινίων μυστηρίων). Αυτές οι ιδιαιτερότητες ίσως είναι μια ένδειξη του πλαισίου της αρχικής εκτέλεσης του ύμνου, αλλά θα μπορούσαν σε κάποιες περιπτώσεις να οφείλονται και στο γεγονός ότι οι «Ομηρικοί ύμνοι» αναπτύχθηκαν ως λογοτεχνική εκδοχή λατρευτικών ύμνων. Πάντως, οι συνδέσεις με την τοπική λατρεία δεν αποκλείουν τον πανελλήνιο χαρακτήρα της αφήγησης. Είναι δύσκολο να το αρνηθεί κανείς αυτό ακόμη και στις περιπτώσεις των ύμνων «στον Απόλλωνα» και «στη Δήμητρα», καθώς οι ύμνοι προβάλλουν την πανελλήνια απήχηση των ιερών τους στη Δήλο και τους Δελφούς ή στην Ελευσίνα. Εξάλλου, στον πανελλήνιο χαρακτήρα τους οφείλουν οι «Ομηρικοί ύμνοι» και την ευρύτερη διάδοσή τους.
Βασικά γνωρίσματα των «Ομηρικών ύμνων»
Αν το περιεχόμενο των «Ομηρικών ύμνων» τους συνδέει με τους λατρευτικούς ύμνους, η έλλειψη σύνδεσης με τοπικές λατρείες καθώς και η γλώσσα, το ύφος και οι τεχνικές τους υποστηρίζουν την άποψη ότι είναι ένα αυτόνομο είδος εξάμετρου έπους, που αναπτύχθηκε παράλληλα και συμπληρωματικά προς το ηρωικό έπος.
Οι μεγάλοι ύμνοι παρουσιάζουν μια κεντρική μυθολογική αφήγηση, της οποίας τα βασικά πρόσωπα είναι θεότητες του Ολύμπιου πανθέου. Η κύρια γραμμή της ιστορίας χρησιμεύει για τη δραματική παρουσίαση των χαρακτηριστικών και των προνομίων της θεότητας που υμνείται, και μπορεί να αναφέρεται στην ίδρυση της λατρείας της σε έναν τόπο ή να την παρακολουθεί από τη γέννησή της, καθώς υπερνικά τα εμπόδια και αποκτά σφαίρες επιρροής, μέχρι να γίνει πλήρες μέλος του Ολύμπιου πανθέου.
Αλλά υπάρχουν και επιμέρους επεισόδια στη ζωή των θεών που μπορεί να προσφέρουν κατάλληλο υμνολογικό υλικό: γεγονότα που, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, ορίζουν σημαντικές στιγμές στην ιστορία των θεών και στις σχέσεις τους με την ανθρωπότητα. Αν και είναι μεμονωμένα επεισόδια, φαίνεται να συμβάλλουν σε ένα μεγαλύτερο όλο, που διηγείται την επικράτηση της Ολύμπιας τάξης, και έτσι γεμίζει το κενό ανάμεσα στην προϊστορία που κορυφώνεται με τον θρίαμβο του Δία (και αποτελεί το αντικείμενο του θεογονικού έπους), και στο ηρωικό έπος, που προϋποθέτει τη σταθερότητα της κυριαρχίας του Διός και την τελική διαμόρφωση του πανθέου κάτω από την κυριαρχία του (Clay 1989). Αυτό το χρονικό μυθολογικό πλαίσιο εξηγεί την παρουσία του Δία σε όλους τους ύμνους: αν και μερικές φορές ο υπέρτατος θεός τοποθετείται διακριτικά στο περιθώριο της δράσης, συνήθως είναι η αιτία της δράσης ή αυτός που αποφασίζει την πορεία της ή αυτός που απαιτείται για τη λύση της· επίσης, οι παρεμβάσεις του εγγυώνται τις αλλαγές στις σχέσεις ανάμεσα στους θεούς ή επικυρώνουν την επιρροή τους σε κάποιες περιοχές ή τις επινοήσεις και καινοτομίες τους.
Εξέλιξη των «Ομηρικών ύμνων»
Τα αρχαϊκά έπη μπορούν να μας δώσουν ενδείξεις για την προϊστορία των «Ομηρικών ύμνων», τόσο μέσα από τους ραψωδικούς ύμνους που ενσωματώνουν (με τις αναγκαίες τροποποιήσεις, ώστε να ταιριάζουν στο επικό πλαίσιό τους), όσο και μέσα από αναλογικές διαπιστώσεις σε σύγκριση με τον τρόπο σύνθεσης του επικού κύκλου (Clay 2011).
Τα έπη της Ιλιάδας και της Οδύσσειας αποτελούν μεμονωμένα επεισόδια στην ιστορία του Τρωικού πολέμου, τα οποία, ενώ είναι αυτοδύναμα, παρόλα αυτά συνιστούν τμήματα ενός μεγαλύτερου αφηγηματικού επικού κύκλου, που ξεκινά από τα προ-τρωικά γεγονότα και φτάνει έως τον θάνατο του Οδυσσέα. Ομοίως, ενώ κάθε ύμνος είναι μια αυτόνομη σύνθεση, η πλοκή του μπορεί να θεωρηθεί ταυτοχρόνως ως ένα διακριτό επεισόδιο στην ευρύτερη ιστορία της εξέλιξης και της σταθεροποίησης της Ολύμπιας τάξης. Έτσι, ο επεισοδιακός αφηγηματικός χαρακτήρας των ύμνων λειτουργεί μέσα σε ένα μεγαλύτερο μυθικο-χρονικό συνεχές, που εκτείνεται σε όλη την ιστορία του κόσμου. Και βέβαια όχι μόνον οι ύμνοι αλλά και τα αρχαϊκά έπη εντάσσονται στην ίδια αφηγηματική γραμμή, που θεματογραφικά ορίζεται από τη δημιουργία του κόσμου, δηλαδή την ένωση Ουρανού και Γης, και φτάνει έως τον θάνατο του Οδυσσέα - και, επομένως, περιλαμβάνει το θεογονικό (Ησίοδος), το ολύμπιο (Ησίοδος, «Ομηρικοί ύμνοι») και το ηρωικό έπος (Όμηρος).
Στη συνέχεια παρατίθεται ένα πιθανό περίγραμμα για την εξέλιξη των «Ομηρικών ύμνων», που προσπαθεί να ενσωματώσει τις συχνά αντιφατικές εσωτερικές και εξωτερικές ενδείξεις σε ένα εξελικτικό σχήμα (Clay 2011):
· Αρχικά, οι μεγάλοι ύμνοι ήταν ανεξάρτητες συνθέσεις, οι οποίες συνήθως δεν συνδέονταν με μια συγκεκριμένη τοποθεσία ή λατρεία, αλλά επικεντρώνονταν σε μία από τις θεότητες και εξηγούσαν τον ρόλο της μέσα στο Ολύμπιο πάνθεον. Χάρη στο μήκος τους οι ύμνοι αυτοί ήταν κατάλληλοι τόσο για μια ιδιωτική διασκέδαση όσο και για έναν δημόσιο θρησκευτικό εορτασμό.
· Σε αντίθεση με τις ηρωικές αφηγήσεις, οι ιστορίες των θεών παρέμειναν επεισοδιακές συνθέσεις και δεν εντάχθηκαν σε ένα ευρύτερο σχέδιο, όπως τα "κύκλια έπη", που παρουσιάζουν τον Τρωικό πόλεμο από την αρχή μέχρι το τέλος. Άλλωστε η έλλειψη μιας ευθύγραμμης αφηγηματικής συνέχειας ανάμεσα στις θεϊκές αφηγήσεις απέκλειε κάθε παρόμοια σύνδεση.
· Στο πλαίσιο των θρησκευτικών εορτασμών οι ποιητικές εκτελέσεις μπορεί να απέκτησαν και διαγωνιστικό χαρακτήρα, όπως αυτός που αποτυπώνεται στην ιστορία του Αγώνα μεταξύ του Ομήρου και του Ησίοδου. Όπως συνάγεται και από τον ομηρικό «Ύμνο στον Απόλλωνα» (στ. 143-178), οι ποιητικές εκτελέσεις οργανώνονταν σε μια σειρά, έτσι ώστε να προηγούνται τα τραγούδια για τους θεούς και να έπονται οι συνθέσεις για τα κατορθώματα των ηρώων.
· Κατά τη διάρκεια της παράστασης, κάποιοι επικοί ποιητές θα μπορούσαν να προσφέρουν τον παραδοσιακό σύντομο χαιρετισμό σε μια θεότητα -ισοδύναμο με τους μικρούς «Ομηρικούς ύμνους»-, ενώ άλλοι μπορεί να προτιμούσαν να αρχίσουν με έναν πιο εκτενή ύμνο. Και οι δύο συνθέσεις θα μπορούσαν να ονομάζονται προοίμια, αλλά η ονομασία θα κάλυπτε μια αποκλίνουσα ιστορία και εξελικτική πορεία.
· Παράλληλα, οι μεγάλοι ύμνοι διατήρησαν την ανεξάρτητη ύπαρξή τους και συνέχισαν να εκτελούνται ως αυτόνομες συνθέσεις. Διατήρησαν, επίσης, τον γενικό χαρακτήρα τους ως θεολογικές αφηγήσεις που συμπλήρωναν την πανελλήνια ηρωική και θεογονική ποίηση του Ομήρου και του Ησιόδου.
Εν κατακλείδι, οι μεγάλοι «Ομηρικοί ύμνοι» τόσο ως προς την κλίμακα όσο και ως προς τον επεισοδιακό χαρακτήρα τους βρίσκουν ένα ανάλογο στα ηρωικά έπη, των οποίων μεμονωμένα επεισόδια μπορούσαν να παρασταθούν σε μια ιδιωτική ή δημόσια συνάθροιση, ενώ ταυτοχρόνως αποτελούσαν και τμήματα μιας κύριας αφήγησης. Η επικράτηση των ομηρικών επών επισκίασε αυτές τις προγενέστερες επικές μορφές, ενώ οι ύμνοι μπορεί να απέκτησαν και μια νέα λειτουργία, ως προοίμια σε άλλες επικές αφηγήσεις.
Βιβλιογραφία
Calame, C. 2000. Le récit en Grèce ancienne. Énonciations et représentations de poètes. 2nd ed. Paris. [English trans. of 1st ed.: The Craft of Poetic Speech in Ancient Greece. Transl. D. Collins - J. Orion. Ithaca 1995.]
Clay, Jenny Strauss. 1989. The Politics of Olympus. Form and Meaning in the Major Homeric Hymns. Princeton: University. Press.
Clay, Jenny Strauss. 2011. «The Homeric Hymns as Genre». Στον τόμο Andrew Faulkner (επιμ.), The Homeric Hymns: Interpretative Essays. Οξφόρδη: University Press. 232-253.
Faulkner, A. - Vergados, A. - Schwab, A. (επιμ.). 2016. The Reception of the Homeric Hymns. Οξφόρδη: University Press.
Janko, R. 1981. «The structure of the Homeric Hymns. A Study in Genre». Hermes 109: 9-24.
