Α3.3.3. Νόστος και Αναγνωρισμός

Το θέμα του αναγνωρισμού διαστίζει ολόκληρο το δεύτερο μέρος της Οδύσσειας: εγκαινιάζεται ήδη στη δέκατη τρίτη ραψωδία και εξαντλείται στην εικοστή τέταρτη. Η σειρά των αναγνωρισμών εύκολα μοιράζεται: σε ατομικούς (Τηλέμαχος, Ευρύκλεια, Πηνελόπη, Λαέρτης)· σε δυαδικούς (Εύμαιος και Φιλοίτιος)· σε συλλογικούς και ανώνυμους (πιστές θεραπαινίδες). Άλλοι αναγνωρισμοί είναι συνοπτικοί, άλλοι διεξοδικοί: ο συνοπτικότερος ανήκει στις πιστές δούλες· ο διεξοδικότερος στην Πηνελόπη και στην Ευρύκλεια. Οι περισσότεροι αναγνωρισμοί προηγούνται της μνηστηροφονίας· δύο μόνον (της Πηνελόπης και του Λαέρτη) έπονται.

Υπάρχουν, εξάλλου, και κάποιες προϋποθέσεις για να ανακινηθεί και να διεκπεραιωθεί το θέμα του αναγνωρισμού. Ο ήρωας αντιστέκεται, κατά κανόνα, στον άμεσο αναγνωρισμό του καταφεύγοντας στον ελιγμό της απόκρυψης, ο οποίος πραγματοποιείται με δύο τρόπους: ρητορικό και σωματικό. Η ρητορική απόκρυψη επιχειρείται με τις πλαστές διηγήσεις του Οδυσσέα, που διασπείρονται σε όλο το μήκος του εσωτερικού νόστου και αποτελούν, κατά κάποιον, τρόπο την αντιστροφή των Μεγάλων Απολόγων.

Η σωματική, εξάλλου, απόκρυψη πραγματοποιείται με την παραμόρφωση του Οδυσσέα, που την αναλαμβάνει επισήμως η Αθηνά στο τέλος της δέκατης τρίτης ραψωδίας. Εκεί η Αθηνά σουρώνει το λυγερό κορμί του ήρωα και το ωραίο του δέρμα· απογυμνώνει το κεφάλι από τα ξανθά μαλλιά· συρρικνώνει τη σάρκα στο πετσί του γέρου· με τσίμπλες θολώνει τα μάτια· με κουρέλια κι ένα τομάρι λαφίνας σκεπάζει το γυμνό κορμί· με ραβδί στο χέρι και δισάκι στον ώμο μεταμορφώνει τον Οδυσσέα σε ζητιάνο.

Ρητορική και σωματική προκάλυψη την ώρα του αναγνωρισμού καταργούνται. Η παραμόρφωση, μάλιστα, σε δύο περιπτώσεις, μπροστά στον Τηλέμαχο και στην Πηνελόπη, γυρίζει σε εξωραϊσμό του ήρωα. Στις ίδιες περιπτώσεις ο αναγνωρισμός επισφραγίζεται από αμοιβαίο θρήνο, που συμπληρώνει την αμοιβαία χαρά. Προφανώς, ο θρήνος αυτός αναλογεί στην προηγούμενη στέρηση, στα χρόνια δηλαδή του χωρισμού και της μοναξιάς.

Μια άλλη συνθήκη του αναγνωρισμού επιβάλλει την τελική απομόνωση των αναγνωριζομένων υποκειμένων· τούτο επιτυγχάνεται με την αποχώρηση ή την περιθωριοποίηση ενός τρίτου, διάμεσου, προσώπου. Αυτό ακριβώς συμβαίνει με τον Εύμαιο στον αναγνωρισμό του ήρωα από τον Τηλέμαχο, με την Πηνελόπη στον αναγνωρισμό του Οδυσσέα από την Ευρύκλεια, με τον Τηλέμαχο στον κορυφαίο αναγνωρισμό του ήρωα από τη γυναίκα του.

Τέλος, τα ίδια τα αναγνωριστικά σήματα μπορεί να είναι σωματικά, περιβαλλοντικά ή και ερωτικά. Στην πρώτη κατηγορία ανήκει η ουλή στο πόδι του Οδυσσέα· στη δεύτερη το περιβόλι του Λαέρτη, που ο γιος το αναγνωρίζει αφού το φρόντιζε από τα παιδικά του χρόνια· στην Τρίτη εντάσσεται η αμετακίνητη συζυγική κλίνη, πάνω στην οποία επικυρώνεται ο συζυγικός αναγνωρισμός.

Σχολιάζονται εφεξής δύο εξέχοντες αναγνωρισμοί: ο πρώτος της δέκατης τρίτης ραψωδίας, ο οποίος προτείνεται να εκτιμηθεί ως πρότυπος· και ο προτελευταίος της εικοστής τρίτης ραψωδίας, με τον οποίο συμπλέκεται το θέμα της συζυγικής ομιλίας Πηνελόπης και Οδυσσέα.

Όταν ο Οδυσσέας ανοίγει τα μάτια του στο αμμουδερό λιμάνι του Φόρκυνα όπου τον έχουν αποθέσει, μαζί με τα ξένια δώρα, οι Φαίακες ναυτικοί, δεν μπορεί να αναγνωρίσει το ίδιο το νησί του. Και ο λόγος: έχει προλάβει η θεά Αθηνά και το σκέπασε με πυκνή ομίχλη, το έκανε αγνώριστο. Έτσι δραματοποιείται και προσώρας αναστέλλεται ο πρώτος και πρωταρχικός αναγνωρισμός του έπους, όπου ο ήρωας του νόστου αναγνωρίζει το νησί του νόστου.

Η ομίχλη όμως είναι ο ένας μόνον όρος μιας πλαστής σκηνοθεσίας που επεκτείνεται εφεξής από τον χώρο στα πρόσωπα και στους λόγους. Η θεά εμφανίζεται μπροστά στον Οδυσσέα σαν νεαρό βοσκόπουλο, τον ελέγχει που δεν αναγνώρισε το πιο φημισμένο νησί του κόσμου. Ο ήρωας κρατά τη χαρά της αναγνώρισης για τον εαυτό του, και ανταποδίδει στην Αθηνά τη μεταμόρφωσή της με μια δική του ρητορική προκάλυψη: δεν ομολογεί ποιος πράγματι είναι, προσχηματίζοντας έτσι, με μια πλαστή διήγηση (την πρώτη μέσα στο έπος), ένα πλαστό προσωπείο. Η Αθηνά, βεβαίως, δεν ξεγελιέται· χαμογελά, τον χαϊδεύει, επιβεβαιώνει την πολύτροπη φύση του, ομολογεί ότι η τέχνη του δόλου και η ευφυΐα του είναι κοινό τους γνώρισμα. Τότε ο αναγνωρισμός ολοκληρώνεται.

Ακριβώς επειδή πρόκειται για τον περιεκτικότερο αναγνωρισμό της Οδύσσειας, με συνωμοτικά του υποκείμενα τον ήρωα και την προστάτισσά του θεά· ακριβώς επειδή ο αναγνωρισμός αυτός επικεντρώνεται στην Ιθάκη, όπου πρώτα στήνεται και ύστερα αίρεται η τριπλή πλαστή σκηνοθεσία χώρου, υποκειμένων και διαλόγων· γι' αυτούς τους λόγους επιτρέπεται να μιλούμε για ένα είδος μήτρας του αναγνωρισμού, από την οποία παράγονται οι επόμενες αναγνωριστικές δοκιμές. Το βασικό σχήμα της μήτρας είναι: "προσωρινή άρση - τελική θέση του αναγνωρισμού"· ακριβέστερα: "εκκίνηση - αναστολή - πραγματοποίηση του αναγνωρισμού". Το δομικό αυτό τρίγωνο αρθρώνει και τον πολυπλοκότερο αναγνωρισμό του έπους, του Οδυσσέα από την Πηνελόπη, για τον οποίο γίνεται εφεξής ιδιαίτερος λόγος.

Η πρώτη δοκιμή διαπροσωπικής επικοινωνίας ανάμεσα στην Πηνελόπη και στον αδιάγνωστο Οδυσσέα εντοπίζεται στη ραψωδία ρ, εγκαινιάζεται με τον στ. 422 και επεκτείνεται έως τον στ. 588. Έχουν προηγηθεί: η πορεία Οδυσσέα και Εύμαιου προς την πόλη της Ιθάκης και η είσοδός τους στο παλάτι· ο καταφρονετικός χλευασμός του ξένου από τον Μελάνθιο και τον Αντίνοο, ο οποίος μάλιστα, σε μια έκρηξη απωθητικής οργής, ρίχνει ένα σκαμνί στον δεξί ώμο του Οδυσσέα. Το βάναυσο αυτό επεισόδιο αντιλαμβάνεται εξ αποστάσεως η Πηνελόπη, η οποία φωνάζει τον Εύμαιο και παραγγέλλει να μεταφέρει στον ξένο το καλόγνωμο μήνυμά της: θέλει να τον υποδεχθεί η ίδια· σκοπεύει να τον ρωτήσει για τον άντρα της, αν κάτι ξέρει γι' αυτόν, ανίσως τον είδε με τα μάτια του στην ανά τον κόσμο περιπλάνησή του.

Πρόθυμος ο Εύμαιος να εκτελέσει την παραγγελία της Πηνελόπης, αναλύεται πρώτα σε διεξοδικό έπαινο του ξένου, επιμένοντας στην αφηγηματική γοητεία του. Ερεθισμένη η Πηνελόπη τώρα ακόμη περισσότερο, σπρώχνει κυριολεκτικά τον Εύμαιο να φέρει κοντά της τον ξένο παρακάμπτοντας τους μνηστήρες, που συνεχίζουν στο μεταξύ το άσωτο γλέντι τους.

Ο Εύμαιος μεταφέρει το μήνυμα της Πηνελόπης στον Οδυσσέα, εκείνος όμως το υποδέχεται με αντιρρητική επιφύλαξη: θεωρεί προς το παρόν τη στιγμή ακατάλληλη για μια τέτοια συνάντηση, εξαιτίας της παρουσίας των μνηστήρων· αντιπροτείνει η επικοινωνία να γίνει μέσα στη νύχτα, όταν η μεγάλη αίθουσα θα έχει αδειάσει από τους βάναυσους καταχραστές της βασιλικής περιουσίας.

Ξανά πίσω στην Πηνελόπη ο Εύμαιος, με την αντιπρόταση του Οδυσσέα στο χέρι. Η βασίλισσα εκπλήσσεται, αλλά τελικώς βρίσκει φρόνιμο και ωφέλιμο τον αντίλογο του ξένου. Η συνάντηση, λοιπόν, αναβάλλεται.

Η σκηνή αυτή σαφώς ανοίγει τον δρόμο τόσο για τον αναγνωρισμό όσο και για τη σύνταξη της συζυγικής ομιλίας· θέματα τα οποία συμπλέκονται μεταξύ τους, τροφοδοτεί το ένα το άλλο και διαβαθμίζονται αναλόγως, για να φτάσουν και τα δύο στο αίσιο τέρμα τους ανεβαίνοντας την ίδια τρίβαθμη κλίμακα.

Υπάρχουν όμως στη σκηνή αυτή και άλλης τάξεως σημαντικά ευρήματα: (α) στην πρώτη βαθμίδα της τρίβαθμης κλίμακας, ως κίνητρο της Πηνελόπης προβάλλεται η αναζήτηση του Οδυσσέα, έναυσμα, όπως είδαμε, και των άλλων αναγνωρισμών· (β) η πρώιμη επικοινωνία πραγματοποιείται μέσω ενός διαμεσολαβητή που παίζει τον ρόλο προφορικού ταχυδρόμου μεταφέροντας τον λόγο τού ενός προσώπου στο άλλο· (γ) η αναγνωριστική επαφή, όπως τελικώς εξελίσσεται, ελέγχεται επικοινωνία εξ αποστάσεως, έμμεση και προφανώς ακουστική· (δ) αποτελεί, επομένως, συγχρόνως εκκίνηση του αναγνωρισμού (και της συζυγικής ομιλίας), αλλά και προσωρινή αναστολή του.

Η συμφωνημένη συνάντηση ξένου και Πηνελόπης (δεύτερη βαθμίδα του αναγνωρισμού και της συζυγικής ομιλίας) θα πραγματοποιηθεί στη μεθεπόμενη ραψωδία και θα σκηνοθετηθεί με άνεση τώρα χώρου και χρόνου. Αγωγός της αναγνωριστικής αυτής επαφής είναι η τριμερής πλαστή διήγηση του ήρωα στη γυναίκα του, η οποία όμως συμπίπτει πλέον σε πολλά σημεία της με την πραγματική ιστορία του ήρωα.

Η επαφή τη φορά αυτή είναι άμεση, εμπιστευτική, σχεδόν συνωμοτική, και δημιουργεί την προσδοκία ότι θα οδηγηθεί στον τελικό αναγνωρισμό των συζύγων. Παρά ταύτα, η προσδοκία αυτή προς το παρόν ματαιώνεται· τον προσδοκώμενο αναγνωρισμό τον "κλέβει" από την Πηνελόπη το διάμεσο πάλι πρόσωπο της Ευρύκλειας. Ωστόσο, ο μετέωρος αναγνωρισμός και η μετέωρη συζυγική ομιλία προάγουν το θέμα της επικείμενης μνηστηροφονίας, το οποίο προοικονομείται εδώ με την ευφάνταστη ιδέα της Πηνελόπης να επιλέξει νέο σύζυγο με το άθλημα της τοξοθεσίας και τοξοβολίας.

Η αφηγηματική τακτική και στη δεύτερη αυτή βαθμίδα είναι σαφής και αναγνώσιμη. Ο ποιητής επαναλαμβάνει στοιχεία της πρώτης βαθμίδας, αλλά τα εξελίσσει και τα δραματοποιεί: η ακουστική επικοινωνία μεταβάλλεται σε οπτική, ο έμμεσος διάλογος σε άμεσο, ο ρόλος του διαμεσολαβητικού προσώπου ενισχύεται. Η αίσθηση πάντως που αποκομίζει ο ακροατής-αναγνώστης με το τέλος της δέκατης ένατης ραψωδίας είναι ότι: τόσο ο αναγνωρισμός όσο και η συζυγική ομιλία μετακινούνται μετά την εκτέλεση της μνηστηροφονίας.

Και τούτο ακριβώς συμβαίνει στη ραψωδία ψ, ενώ στις ενδιάμεσες ραψωδίες υ-χ προετοιμάζεται, προκαλείται και διεκπεραιώνεται το θέμα της μνηστηροφονίας. Από την τελική και κρισιμότερη φάση της μνηστηροφονίας η Πηνελόπη απουσιάζει· έχει αποτραβηχθεί στο υπερώο της και ονειρεύεται το πιο γλυκό της όνειρο. Θα την ξυπνήσει, για να της φέρει το διπλό καλό μαντάτο (του νόστου του άντρα της και τη συντελεσμένη φονική εκδίκηση), η Ευρύκλεια - το διάμεσο πρόσωπο της δεύτερης βαθμίδας.

Η Πηνελόπη δυσπιστεί, δέχεται όμως να κατεβεί στη μεγάλη αίθουσα για να διαπιστώσει με τα ίδια της τα μάτια τι ακριβώς συμβαίνει. Αμίλητη στέκεται καταρχήν απέναντι στον ματοβαμμένο ακόμη Οδυσσέα, γεγονός που προκαλεί την έντονη διαμαρτυρία του Τηλεμάχου, ο οποίος προφανώς παίζει στην τρίτη αυτή και τελική βαθμίδα τον ρόλο του διάμεσου πάλι προσώπου. Ο Τηλέμαχος τελικώς απομακρύνεται, ο χώρος ελευθερώνεται για τα δύο μόνον υποκείμενα του αναγνωρισμού και της συζυγικής ομιλίας, θέματα που θα οδηγηθούν στο αίσιο τέλος τους.

Στην περίπτωση λοιπόν της Πηνελόπης, αναγνωρισμός και συζυγική ομιλία εξελίσσονται σε τρεις βαθμίδες: εκκινούν από κοινού, από κοινού αναστέλλονται, από κοινού πραγματοποιούνται. Ο έμμεσος διάλογος εξελίσσεται σε άμεσο διάλογο, για να καταλήξει σε συνένωση λόγων και σωμάτων· την ακοή διαδέχεται η όραση, η οποία συμπληρώνεται στην τρίτη βαθμίδα με την αφή.

Τελικώς, στην περίπτωση Οδυσσέα και Πηνελόπης, νόστος, αναγνωρισμός και συζυγική ομιλία ταυτίζονται. Ως οριστική υποδοχή του συντελεσμένου πια νόστου, της συντελεσμένης συζυγικής ομιλίας, του συντελεσμένου έρωτα, προκρίνεται ο θεόσταλτος ύπνος, όψιμος αλλά στο έπακρο ανακουφιστικός, δηλαδή λυτρωτικός.

h2. Α4. Βιβλιογραφίαhh3. Κριτικές εκδόσεις-Σχόλια-Μεταφράσεις

Allen, T. W., Halliday, W. R., & Sikes, E. E. (εκδ.). 1963. The Homeric Hymns. 2η έκδ. Οξφόρδη: Clarendon Press.

Bernabé, Α. (εκδ.). 1996. Poetae Epici Graeci. Testimonia et fragmenta. Pars I. Poetarum epicorum Graecorum: Testimonia et fragmenta. 2η έκδ. Στουτγκάρδη - Λειψία: Teubner.

Erbse, H. (εκδ.). 1969-1988. Scholia Graeca in Homeri Iliadem (Scholia vetera). 7 τόμοι. Βερολίνο: De Gruyter.

Heubeck, Α., κ.ά. (επιμ.). 2004-2005. Ομήρου Οδύσσεια. Κείμενο και ερμηνευτικό υπόμνημα. 3 τόμοι. Επιμ. ελλην. έκδ. Α. Ρεγκάκος [1ος τόμ., ραψ. Α-Θ: S. West - A. Heubeck - J. B. Hainsworth, μετ. Μ. Καίσαρ· 2ος τόμ., ραψ. Ι-Π: A. Heubeck - Α. Hoekstra, μετ. Ρ. Χαμέτη· 3ος τόμ., ραψ. Ρ-Ω: J. Russo - M. Fernàndez-Galiano - A. Heubeck, μετ. Φ. Φιλίππου]. Αθήνα: Παπαδήμας.

Kirk, G. S., κ.ά. (επιμ.). 2003-2005. Ομήρου Ιλιάδα. Κείμενο και ερμηνευτικό υπόμνημα. 6 τόμοι. Επιμ. ελλην. έκδ. Δ. I. Ιακώβ - Α. Ρεγκάκος [1ος τόμ., ραψ. Α-Δ: G. S. Kirk, μετ. Η. Τσιριγκάκης· 2ος τόμ., ραψ. Ε-Θ: G. S. Kirk, μετ. Φ. Φιλίππου· 3ος τόμ., ραψ. Ι-Μ: B. Hainsworth, μετ. Μ. Καίσαρ· 4ος τόμ., ραψ. Ν-Π: R. Janko, μετ. Ρ. Χαμέτη· 5ος τόμ., ραψ. Ρ-Υ: Μ.W. Edwards, μετ. Μ. Καίσαρ· 6ος τόμ., ραψ. Φ-Ω: Ν. Richardson, μετ. Μ. Νούσια]. Θεσσαλονίκη: Univeristy Studio Press.

de Jong, I. J, F. 2011. Ένα αφηγηματικό υπόμνημα. Μετ. Κ. Δημοπούλου. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Καζαντζάκης, Ν. - Κακριδής, Ι. Θ. 2015. Ομήρου Ιλιάδα. Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη, ΙΝΣ.

Καζαντζάκης, Ν. - Κακριδής, Ι. Θ. 2015. Ομήρου Οδύσσεια. Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη, ΙΝΣ.

Κομνηνού-Κακριδή, Ό. 1954. Όμηρος. Ιλιάδα. Αρχαίο κείμενο - εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια. 3 τόμοι. Αθήνα: Ζαχαρόπουλος.

Latacz, J.- Bierl, A. (επιμ.). 2009. Homers Ilias. Gesamtkommentar. Auf der Grundlage der Ausgabe von Ameis-Hentze-Cauer (1868-1913) . Prolegomena. 3η έκδ. Βερολίνο: De Gruyter.

Latacz, J.- Bierl, A., κ.ά. (επιμ.). 2000-2016. Homers Ilias. Gesamtkommentar. Auf der Grundlage der Ausgabe von Ameis-Hentze-Cauer (1868-1913) . 8 τόμοι [τόμ. I.2, ραψ. 1: J. Latacz, R. Nünlist, & Μ. Stoevesandt· τόμ. ΙΙ.2, ραψ. 2: C. Brügger, M. Stoevesandt, & E. Visser· τόμ. ΙΙΙ.2, ραψ. 3: M. Krieter-Spiro· τόμ. IV.2, ραψ. 6: M. Stoevesandt· τόμ. VI.2, ραψ. 19: M. Coray· τόμ. VIII.2, ραψ. 24: C. Brügger· τόμ. X.2, ραψ. 14: M. Krieter-Spiro· τόμ. XI.2, ραψ. 18: M. Coray], Μόναχο-Λειψία / Βερολίνο: K. G. Saur / De Gruyter [συνεχίζεται…].

Μαρωνίτης, Δ. Ν. 2006. Ομήρου Οδύσσεια. Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη, ΙΝΣ.

Μαρωνίτης, Δ. Ν. 2012. Ομήρου Ιλιάς. Ραψωδίες Α-Ω. Αθήνα: Άγρα.

Monro, D. B. - Allen, T. W. (εκδ.). 1902-1912. Homeri Opera. 5 τόμοι [1ος-2ος τόμ.: D. Monro - T. Allen, Ilias, ραψ. I-XII, XIII-XXIV· 3ος - 4ος τόμ.: T. Allen, Οdyssea, ραψ. I-XII, XXIV· 5ος τόμ: T. Allen, Hymni Homerici]. Οξφόρδη: Clarendon Press.

van Thiel H. (εκδ.). 1996. Homeri Ilias. Hildesheim-Ζυρίχη-Νέα Υόρκη: G. Olms.

van Thiel, H. (εκδ.). 1991. Homeri Odyssea. Hildesheim-Ζυρίχη-Νέα Υόρκη: G. Olms.

West, M. L. (εκδ.). 1998-2000. Homeri Ilias. 2 τόμοι [1ος τόμ.: ραψ. Ι-ΧΙΙ, 2ος τόμ.: ραψ. XIII-XXIV]. Στουτγκάρδη-Λειψία / Μόναχο-Λειψία: Teubner / K. G. Saur.

West, M. L. (εκδ.). 2003. Greek Epic Fragments from the Seventh to the Fifth Centuries BC. Cambridge, MA: Harvard University Press.

West, M. L. 2013. The Epic Cycle: A Commentary on the Lost Troy Epics. Οξφόρδη-Νέα Υόρκη: Oxford University Press.

hh3. Βιβλιογραφίες- Γραμματικές-Λεξικά-Μετρική

Chantraine, P. 1958-1963. Grammaire homérique. 2 τόμοι. Paris: C. Klincksieck.

Clark, M. E. 1986. «Neoanalysis: A Bibliographical Review». The Classical World 79.6: 379-394.

Combellack, F. M. 1955-56. «Contemporary Homeric Scholarship, sound or fury?» The Classical World 49: 17-26, 29-44, 44-55.

Cunliffe, R. J. 1924. A Lexicon of the Homeric Dialect. London: Blackie and son.

Foley, J. M. 1985. Oral-Formulaic Theory and Research: An Introduction and Annotated Bibliography. Επιμ. A. Dundes. Garland Folklore Bibliographies, 6. Νέα Υόρκη - Λονδίνο: Garland Publishing.

Καζάζης, Ι. Ν. 1998. Αρχαία ελληνική μετρική. Συναγωγή μελετών. Θεσσαλονίκη: Βάνιας.

Λορεντζάτος, Π. 1989. Ομηρικόν λεξικόν μετά εικόνων. Αθήνα: Κακουλίδης.

Λυπουρλής, Δ. Δ. [1975] 2007. Αρχαία ελληνική μετρική. Μια πρώτη προσέγγιση. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.

Monro, D. B. 1974. A Grammar of the Homeric Dialect. Hildesheim-Νέα Υόρκη: G. Olms.

Packard, D. W. - Meyers, T. 1974. A Bibliography of Homeric Scholarship (1930-1970). Malibu, Καλιφόρνια: Undena.

Snell, B., Erbse, H., Mette, H. J., κ.ά., (εκδ.). 1955-2010. Lexikon des frühgriechischen Epos. Τεύχη 01-025. Göttingen: Vandenhoek & Ruprecht.

West, M. L. 2004. Εισαγωγή στην αρχαία ελληνική μετρική. Μετ. Μ. Ξάνθου - Τ. Τυφλόπουλος. Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη, ΙΝΣ.

hh3. Μελέτες-Άρθρα

(Στην ελληνική γλώσσα)

Αναστασίου, Γ. 1995. «Οι αριστείες ως δομικό και αφηγηματικό στοιχείο στο έπος». Στον τόμο Μ. Παΐζη Αποστολοπούλου (επιμ.), Ευχήν Οδυσσεί. Πρακτικά Ζ΄ Συνεδρίου για την Οδύσσεια (3-8 Σεπτ. 1993). Ιθάκη: Κέντρο Οδυσσειακών. 25-39.

Delebeque, E. 1966. Ο Τηλέμαχος και η δομή της Οδύσσειας. Μετ. Σ. Οικονομοπούλου. Αθήνα: Bιβλ. Aθ. Θ. Πουντζάς.

Δρομάζος, Σ. I. 1982. Αριστοτέλους Ποιητική. Εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια. Αθήνα: Κέδρος.

Edwards, Μ. W. 2001. Όμηρος: Ο ποιητής της Ιλιάδος. Μετ. Β. Λιαπής -Ν. Μπεζαντάκος. Αθήνα: Καρδαμίτσα.

Ζερβού, Α. 2003. Το παιχνίδι της ποιητικής δημιουργίας στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Αθήνα: Καρδαμίτσα.

Finley, M. I. 1966. O κόσμος του Oδυσσέα. Μετ. Σ. Mαρκιανός. Aθήνα: Σιδέρης.

Fowler, R. (επιμ.). 2013. Όμηρος. Είκοσι μία εισαγωγικές μελέτες. Επιμ. ελλην. έκδ. Φ. Μανακίδου. Μετ. Β. Τσιάλας - Ν. Τζένου. Αθήνα: Ζαχαρόπουλος.

Griffin, J. 1999. Ο Όμηρος για τη ζωή και το θάνατο. Μετ. Π. Ανδρικόπουλος. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.

Hölscher, U. 2007. Οδύσσεια. Ένα έπος ανάμεσα στο παραμύθι και το μυθιστόρημα. Μετ. Α. Στασινοπούλου - Σκιαδά. Aθήνα: Καρδαμίτσα.

Ιακώβ, Δ., Καζάζης, Ι., & Ρεγκάκος, Α. (επιμ.). 1999. Επιστροφή στην Οδύσσεια. Δέκα κλασικές μελέτες. Θεσσαλονίκη: Βάνιας.

Kαζάζης, I. N. 1983. «Παρατηρήσεις για την τυπολογία της επικής ποίησης του Oμήρου». Φιλόλογος 33 & 34: 223-249 & 315-328.

Kακριδής, I. Θ. 1944. Oμηρικές Έρευνες. Aθήνα.

Kακριδής, I. Θ. 1971. Ξαναγυρίζοντας στον Όμηρο. Θεσσαλονίκη.

Kακριδής, I. Θ. 1980. Προομηρικά, Oμηρικά, Hσιόδεια. Aθήνα.

Kακριδής, I. Θ. 1985. Oμηρικά Θέματα. 2η έκδ. Aθήνα: Bιβλιοπωλείο της «Eστίας».

Kακριδής, I. Θ. 1985. Tο Mήνυμα του Oμήρου. Aθήνα: Bιβλιοπωλείο της «Eστίας».

Κακριδής, Φ. Ι. 1993. «Ιλιάδα μὲν, Οδύσσεια δέ». Στον τόμο Μ. Παΐζη-Αποστολοπούλου (επιμ.), Σπονδές στον Όμηρο. Πρακτικά του ς΄ συνεδρίου για την Οδύσσεια (2-5 Σεπτ. 1990). Ιθάκη: Κέντρο Οδυσσειακών Σπουδών. 29-39.

Κακριδής, Φ. I., κ.ά. (επιμ.). 2002. Στα χνάρια του Οδυσσέα. Ταξιδεύοντας στο μύθο και την πραγματικότητα. Αθήνα: ΜΙΕΤ.

Kομνηνού-Kακριδή, O. 1986. Σχέδιο και τεχνική της Iλιάδας. Aθήνα: Βιβλιοπωλείο της «Εστίας».

Kομνηνού-Kακριδή, O. 1989. Σχέδιο και τεχνική της Oδύσσειας. Aθήνα: Βιβλιοπωλείο της «Εστίας».

Κοπιδάκης, Μ. Ζ. (εκδ.). 1990. Διονυσίου Λογγίνου. Περί Ύψους. Ηράκλειο, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.

Kullmann, W. 1998. «Η Ιλιάδα του Ομήρου και η ιστορική παράδοση». Στον τόμο Μ. Παΐζη-Αποστολοπούλου (επιμ.), Ομηρικά. Πρακτικά του Η΄ συνεδρίου για την Οδύσσεια (1-5 Σεπτ. 1996). Ιθάκη: Κέντρο Οδυσσειακών Σπουδών. 43-55.

Latacz, J. 2000. Όμηρος. Ο θεμελιωτής της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Μετ. Ε. Σιστάκου. Αθήνα: Παπαδήμας.

Latacz, J. 2005. Η Τροία και ο Όμηρος. Ο δρόμος για τη λύση ενός παλιού αινίγματος. Μετ. I. Κεραμέτση - Δ. Σκουρέλλος. Αθήνα: Πατάκης.

Mανακίδου, Φλ. 2002. Στρατηγικές της Οδύσσειας. Συμβολή στο ομηρικό ζήτημα. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Μαρωνίτης, Δ. Ν. 1994. Έκτορος και Ανδρομάχης Ομιλία. ‘Ομηρος-Σαπφώ-Σοφοκλής. Αθήνα: Διάττων.

Μαρωνίτης, Δ. Ν. 2005. Επιλεγόμενα στην ομηρική Οδύσσεια. Αθήνα: Κέδρος.

Μαρωνίτης, Δ. Ν. 2005. Ομηρικά μεγαθέματα. Πόλεμος, ομιλία, νόστος. 2η αναθ. έκδ. Αθήνα: Κέδρος.

Μαρωνίτης, Δ. Ν. 2007. «Ο μυθολογικός Καβάφης και η “Πριάμου Νυκτοπορία”». Στον τόμο Κ.Π. Καβάφης. Μελετήματα. Αθήνα: Πατάκης. 63-81.

Μαρωνίτης, Δ. Ν. 2007. «Τα καβαφικά “Άλογα του Αχιλλέως”: Αντιγραφή- Μεταγραφή-Μετωνυμία». Στον τόμο Κ.Π. Καβάφης. Μελετήματα. Αθήνα: Πατάκης. 83-104.

Μαρωνίτης, Δ. Ν. 2007. «Νεκρώσιμος νόστος. “Η κηδεία του Σαρπηδόνος”». Στον τόμο Κ.Π. Καβάφης. Μελετήματα. Αθήνα: Πατάκης. 105-122.

Μαρωνίτης, Δ. Ν. 2007. «“Δευτέρα Οδύσσεια” - “Ιθάκη”». Στον τόμο Κ.Π. Καβάφης. Μελετήματα. Αθήνα: Πατάκης. 123-135.

Μαρωνίτης, Δ. Ν. 2008. «Ο φιλέταιρος Οδυσσέας». Στον τόμο Γ. Σεφέρης. Μελετήματα. Αθήνα: Πατάκης. 51-70.

Μαρωνίτης, Δ. Ν. 2013. «Μικρά Ομηρικά». Στον τόμο Γ. Ρίτσος. Μελετήματα. Αθήνα: Πατάκης. 45-59.

Μαρωνίτης, Δ. Ν. 2014. Aναζήτηση και νόστος του Oδυσσέα. H διαλεκτική της Oδύσσειας. Αναθ. έκδοση. Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη, ΙΝΣ.

Μαρωνίτης, Δ. Ν. 2014. Έπος και δράμα. Από το χθες στο αύριο. Αθήνα: Άγρα.

Μπεζαντάκος, Ν. Π. 1996. Η ρητορική της ομηρικής μάχης. Αθήνα: Καρδαμίτσα.

Πόλκας, Λ. 2001. «Όμηρος: Η επική ποίηση και τα χαρακτηριστικά της». Στον τόμο Α.-Φ. Χριστίδης (επιμ.), Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: Από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα. Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, ΙΝΣ. 740-750.

Πόλκας, Λ. 2002. «Σκηνές νυχτερινής έντασης στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Φιλόλογος 108: 234-255.

Πόλκας, Λ. 2003. «Οι απόλογοι του Οδυσσέα: Από το τραγούδι στη διήγηση». Φιλόλογος 11: 58-70.

Πόλκας, Λ. 2014. «Ο αισχρός θάνατος: Από τον Όμηρο στον Τυρταίο». Στον τόμο Α. Μαστραπάς- Μ. Στεργιούλης (επιμ.), Η αρχαία λυρική ποίηση και η διαχρονική της επίδραση. Αθήνα: Κοράλλι. 107-115.

Powell, B. B.- Morris, I. (επιμ.). 2009. A New Companion to Homer. Εγχειρίδιο ομηρικών σπουδών. Επιμ. ελλην. έκδ. Α. Ρεγκάκος. Μετ. Φ. Πέτικα- Μ. Σκέμπης- Μ. Μουρατίδης. Αθήνα: Παπαδήμας.

Ρεγκάκος, Α. 2006. Το χαμόγελο του Αχιλλέα. Θέματα αφήγησης και ποιητικής στα ομηρικά έπη. Αθήνα: Πατάκης.

Redfield, J. M. 1992. H τραγωδία του Έκτορα. Φύση και πολιτισμός στην Iλιάδα. Μετ. Oλ. Mπακάλη. Aθήνα: Eυρύαλος.

Ricks D. 1993. Η Σκιά του Ομήρου. Μετ. Αριστέα Παρίση. Καρδαμίτσα.

Schadewaldt, W. 1980-1982. Από τον κόσμο και το έργο του Ομήρου. Μετ. Φ. Κακριδής. 2 τόμοι. Αθήνα: ΜΙΕΤ.

Schein, S. L. 2007. Ο θνητός ήρωας. Εισαγωγή στην Ιλιάδα. Μετ. Γ. Φιλίππου. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Schwabl, H. 1979. «Το πρόβλημα των παραδοσιακών μορφών σύνθεσης στον Όμηρο». ΕΕΦΣΠΑ 27: 94-106.

Thomas, R. 1996. Γραπτός και προφορικός λόγος στην αρχαία Ελλάδα. Μετ. Δ. Κυρτάτας. Ρέθυμνο: ΠΕΚ.

Τσαγγάλης, Χ. 2016. Ομηρικές μελέτες. Προφορικότητα, διακειμενικότητα, νεοανάλυση. Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, ΙΝΣ.

Τσοπανάκης, Α. 1983. Εισαγωγή στον Όμηρο. 4η έκδ. Θεσσαλονίκη: Εκδ. Α/φών Κυριακίδη.

Vernant, J.- P. 2003. Ανάμεσα στον μύθο και την πολιτική. Μετ. Μ. I. Γιόση. Αθήνα: Σμίλη.

Wace, A. - Stubbings, F. (επιμ.). 1984. Όμηρος. A Companion to Homer. Επιμ. ελλην. έκδ. Γ. Γιατρομανωλάκης. Μετ. Γ. Γιατρομανωλάκης, Ι. Ζαμάρου, Α. Βοσκός, & Α. Κατσούρης. Αθήνα: Καρδαμίτσα.

Χριστίδης, Α.-Φ. 1980. «Οι σύντροφοι στο προοίμιο της Οδύσσειας. Σχετικά με τη θεματική σύνταξη του έπους». ΕΕΦΣΠΘ 18: 353-370.

 

(Ξενόγλωσσα)

Allen-Hornblower, Ε. 2015. «The Helpless Witness: Achilles, Patroclus, and the Portrayal of Vulnerability in the Iliad». Στον τόμο From Agent to Spectator: Witnessing the Aftermath in Ancient Greek Epic and Tragedy. Trends in Classics, Suppl. 30. Βερολίνο-Βοστώνη: De Gruyter. 18-93.

Arend, W. 1933. Die typischen szenen bei Homer. Problemata 7. Βερολίνο: Weidmann.

Austin, N. 1975. Archery at the Dark of the Moon: Poetic Problems in Homer’s Odyssey. Berkeley: University of California Press.

Bakker, E. J. 1997. Poetry in Speech: Orality and Homeric Discourse. Ithaca: Cornell University Press.

Bierl, A. 2015. «New Trends in Homeric Scholarship». Στον τόμο A. Bierl - J. Latacz (επιμ.), Homer’s Iliad. The Basel Commentary. Prolegomena. Αγγλ. μετ. B. W. Millis & S. Strack. Βερολίνο-Βοστώνη: Walter de Gruyter. 177-203.

Burgess, J. 2001. The Tradition of the Trojan War in Homer and the Epic Cycle. Βαλτιμόρη-Λονδίνο.

Clay, J. S. 1983. The Wrath of Athena: Gods and Men in the Odyssey. Princeton: Princeton University Press.

Clay, J. S. 2011. Homer's Trojan Theater: Space, Vision, and Memory in the Iliad. Cambridge - Νέα Υόρκη: Cambridge University Press.

Cohen, B. (επιμ.). 1995. The Distaff Side. Representing the Female in Homer’s Odyssey. Οξφόρδη- Νέα Υόρκη: Oxford University Press.

Danek, G. 1998. Epos und Zitat. Studien zu den Quellen der Odyssee. Wiener Studien 22. Βιέννη: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.

Danek, G. 2014. «Achilles Hybristes? Tisis and Nemesis in Iliad 24». Στον τόμο Μ. Χριστόπουλος - Μ. Παΐζη Αποστολοπούλου (επιμ.), Έγκλημα και τιμωρία στην ομηρική και αρχαΐκή ποίηση. Πρακτικά του ΙΒ΄ διεθνούς συνεδρίου για την Οδύσσεια, Ιθάκη (3-7 Σεπτ. 2013). Ιθάκη: Κέντρο Οδυσσειακών Σπουδών. 137-152.

Edwards, A. T. 1985. Achilles in the Odyssey: Ideologies of Heroism in the Homeric Epic. Beiträge zur klassischen Philologie 171. Königstein/Ts: Anton Hain.

Erbse, H. 1986. Untersuchungen zur Funktion der Götter im homerischen Epos. Βερολίνο: De Gruyter.

Fantuzzi, M.- Tsagalis, C. (επιμ.). 2015. The Greek Epic Cycle and its Ancient Reception: A Companion. Cambridge: Cambridge University Press.

Fenik, B. 1968. Typical Battle Scenes in the Iliad: Studies in the Narrative Techniques of Homeric Battle Description. Hermes Einzelschriften 21. Wiesbaden: F. Steiner.

Fenik, B. 1974. Studies in the Odyssey. Hermes Einzelschriften 30. Wiesbaden: F. Steiner.

Finkelberg, M. 2011. The Homer Encyclopedia. 3 τόμοι. Chichester, Malden, MA: Wiley-Blackwell.

Foley, J. M. 1990. Traditional Oral Epic. The Odyssey, Beowulf, and the Serbo-Croatian Return Song. Berkeley: University of California Press.

Foley, J. M. (επιμ.). 2005. A Companion to Ancient Epic. Οξφόρδη: Blackwell.

Ford, A. 1992. Homer. The Poetry of the Past. Ithaca: Cornell University Press.

Fränkel, H. 1977. Die homerischen Gleichnisse. 2η έκδ. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

Graziosi, B. 2002. Inventing Homer: The Early Reception of Epic. Cambridge: Cambridge University Press.

Graziosi, B. - Greenwood, E. (επιμ.). 2007. Homer in the Twentieth Century: Between World Literature and the Western Canon. Classical Presences. Οξφόρδη: Oxford University Press.

Grethlein, J. 2006. Das Geschichtsbild der Ilias. Eine Untersuchung aus phänomenologischer und narratologischer Perspektive. Hypomnemata 163. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

Grethlein, J. 2010. «From “Imperishable Glory” to History: The Iliad and the Trojan War». Στον τόμο D. Konstan - K. A. Raaflaub (επιμ.), Epic and History. Willey- Blackwell: Chichester. 122-144.

Grotty, K. 1994. The Poetics of Supplication: Homer’s Iliad and Odyssey. Ithaca: Cornell University Press.

Hellwig, B. 1964. Raum und Zeit im homerishen Epos. Spudasmata 2. Hildesheim: G. Olms.

Janko, R. 1982. Homer, Hesiod and the Hymns: Diachronic Development in Epic Diction. Cambridge-Νέα Υόρκη: Cambridge University Press.

de Jong, I. J. F. 1987. Narrators and Focalizers: The Presentation of the Story in the Iliad. Amsterdam: B. R. Grüner.

Katz, M. 1991. A. Penelope’s Renown: Meaning and Indeterminacy in the Odyssey. Princeton: Princeton University Press.

Krischer, T. 1971. Formale Konventionen der homerischen Epik. Zetemata 56. Μόναχο: C. H. Beck.

Kullmann, W. 1960. Die Quellen der Ilias. Troischer Sagenkreis. Hermes Einzelschriften 14. Wiesbaden: F. Steiner.

Kullmann, W. 1992. Homerische Motive. Beiträge zur Enstehung, Eigenart und Wirkung von Ilias und Odyssee. Επιμ. R. J. Müller. Στουτγκάρδη: F. Steiner.

Latacz, J., Greub, Τ., κ.ά. (επιμ.). 2008. Homer. Der Mythos Von Troja in Dichtung Und Kunst. Μόναχο: Hirmer.

Lesky, A. 1961. Göttliche und menschliche Motivation im homerischen Epos. Χαϊδελβέργη: C. Winter.

Lesky, A. 1967. Homeros. Sonderausgaben Der Paulyschen Realencyclopadie Der Classischen Altertumswissenschaft. Στουτγκάρδη: A. Druckenmüller.

Marg, W. 1957. Homer über die Dichtung. Orbis antiquus 11. Münster: Aschendorff.

Montanari, F. 2002. «Alexandrian Homeric Philology. The Forms of Ekdosis and the Variae Lectiones». Στον τόμο M. Reichel - A. Rengakos (επιμ.), Epea pteroenta. Beiträge zur Homerforschung. Festschrift für W. Kullmann zu 75. Geburtstag. Στουτγκάρδη: F. Steiner. 119-135.

Montanari, F. (επιμ.). 2002. Omero tremila anni dopo. Atti del congresso di Genova 6-8 luglio 2000. Con la collaborazione di Paola Ascheri. Storia e Letteratura 210. Ρώμη: Edizioni di Storia e Letteratura.

Montanari, F., Rengakos, A., & Tsagalis, C. (επιμ.). 2012. Homeric Contexts. Neoanalysis and the Interpretation of Oral Poetry. Trends in Classics, Suppl. 12. Βερολίνο-Βοστώνη: De Gruyter.

Morrison, J. V. 1992. Homeric Misdirection: False Prediction in the Iliad. Ann Arbor: University of Michigan Press.

Powell, B. 1991. Homer and the Origin of the Greek Alphabet. Cambridge: Cambridge University Press.

Pucci, P. 1987. Odysseus Polutropos: Intertextual Readings in the Odyssey and the Iliad. Ithaca: Cornell University Press.

Reichel, M. 1994. Fernbeziehungen in der Ilias. ScriptOralia 62. Tübingen: G. Narr.

Reinhardt, K. 1960. Tradition und Geist: Gesammelte Essays zur Dichtung. Επιμ. C. Becker. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

Reinhardt, K. 1961. Die Ilias und ihr Dichter. Επιμ. Uvo Hölscher. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

Rengakos, A. 1993. Der Homertext und die hellenistischen Dichter. Ηermes Einzelschriften 64. Στουτγκάρδη: F. Steiner.

Rengakos, A. - Zimmermann, B. (επιμ.). 2011. Homer Handbuch. Leben-Werk-Wirkung. Στουτγκάρδη-Βαϊμάρη: J. B. Metzler.

Richardson, S. 1990. The Homeric Narrator. Nashville: Vanderbilt University Press.

Rutherford, R. 2013. Homer. Greece & Rome, New Surveys in the Classics 41. 2η έκδ. Cambridge: The Classical Association.

Schadewaldt, W. 1966. Iliasstudien. 3η έκδ. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.

Schadewaldt, W. 1975. Der Aufbau der Ilias. Strukturen und Konzeptionen. Φρανκφούρτη: Insel Verlag.

Schein, S. L. 2015. Homeric Epic and its Reception: Interpretive Essays. Οξφόρδη: Oxford University Press.

Segal, C. S. 1994. Singers, Heroes, and Gods in the Odyssey. Ithaca: Cornell University Press.

Snodgrass, A. 1998. Homer and the Artists: Text and Picture in Early Greek Art. Cambridge: Cambridge University Press.

Strasburger, G. 1954. Die kleinen Kämpfer der Ilias. Inaugural-Dissertation. Φρανκφούρτη: Johann Wolfgang Goethe-Universität.

Taplin, O. 1992. Homeric Soundings: The Shaping of the Iliad. Οξφόρδη: Clarendon Press.

Usener, K. 1990. Beobachtungen zum Verhältnis der Odyssee zur Ilias. ScriptOralia 21. Tübingen: G. Narr.

Vernant, J.-P. 1991. Mortals and Immortals. Collected Essays. Επιμ. F. I. Zeitlin. Princeton: Princeton University Press.

Wilamowitz-Moellendorff, U. von. 1916. Die Ilias und Homer. Βερολίνο: Weidmann.

Wilamowitz-Moellendorff, U. von. 1927. Die Heimkehr der Odysseus. Neue homerische Untersuchungen. 2η έκδ. Βερολίνο: Weidmann.