Α3.3.2. Νόστος και Πόλεμος
Στον βαθμό που η Οδύσσεια είναι έπος μεταπολεμικό (από την άποψη αυτή και μεταηρωικό), φαίνεται να αποκλείει εξ ορισμού το μεγάθεμα του πολέμου, όπως τουλάχιστον το γνωρίζουμε από την Ιλιάδα αλλά και από τις περιλήψεις των άλλων πολεμικών επών του επικού κύκλου (Κύπρια, Αιθιοπίς, Μικρά Ιλιάς, Ιλίου Πέρσις). Παρά ταύτα, ο περιορισμός αυτός εν μέρει μόνον ισχύει, καθώς η Οδύσσειααφενός φιλοξενεί στο εσωτερικό της κάποια επεισόδια του τρωικού πολέμου, αφετέρου μετασχηματίζει και προσαρμόζει στα δικά της συμφραζόμενα συγκρούσεις πολεμικού τύπου.
Στην κατηγορία της φιλοξενίας ανήκουν γενικές ή και πιο ειδικές αναφορές στα τρωικά πολεμικά δρώμενα, οι οποίες γίνονται τόσο από τον Νέστορα και τον Μενέλαο (αντιστοίχως στην τρίτη και τέταρτη ραψωδία) όσο και από τον ίδιο τον Οδυσσέα στη Μεγάλη Νέκυια, όταν εξιστορεί στη σκιά του Αχιλλέα τα πολεμικά κατορθώματα του γιου του Νεοπτόλεμου. Πρέπει, ωστόσο, εκ προοιμίου να υπογραμμιστεί ότι, σχετικώς με την τρωική δραστηριότητα του Οδυσσέα, η Οδύσσεια επιμένει σε δύο χαρακτηριστικά επεισόδια (αἰκία του Οδυσσέα: δ 244-258, δούρειος ίππος: δ 271-289), όπου ο ήρωας δρα και αντιδρά με χαρακτηριστικά δικό του τρόπο: παραμορφωμένος δηλαδή ή καλυπτόμενος και χρησιμοποιώντας ως κύριο μέσο τον αποτελεσματικό δόλο.
Άλλοι άμεσοι μετασχηματισμοί του μεγαθέματος "πόλεμος" δεν υπάρχουν πολλοί στο εσωτερικό της Οδύσσειας. Μοναδικό παράδειγμα το πρώτο επεισόδιο των Μεγάλων Απολόγων, το οποίο λίγο πολύ υπακούει στους τυπικούς κανόνες της πολεμικής σύγκρουσης.
Τόπος του επεισοδίου: η πόλη και η χώρα των Κικόνων στις πλαγιές του θρακικού Ισμάρου. Αυτός είναι ο πρώτος σταθμός του Οδυσσέα και των εταίρων του, καθώς ξεκινά την περιπλάνηση της επιστροφής του. Εδώ, Οδυσσέας και εταίροι πολιορκούν, εκπορθούν και λεηλατούν μια πόλη, μαζεύοντας λάφυρα. Εντούτοις, παρά τη σύσταση του αρχηγού προς τους συντρόφους του να εγκαταλείψουν αμέσως την αφιλόξενη περιοχή, εκείνοι αστόχαστα επιμένουν: τρώνε και μεθοκοπούν, οπότε τους προλαβαίνουν οι γείτονες των Κικόνων, Κίκονες και οι ίδιοι, συνάπτουν ημερήσια μάχη μαζί τους, τους νικούν και σκοτώνουν έξι εταίρους από κάθε καράβι. Έπεται οδυνηρή και επαίσχυντη φυγή.
Το επεισόδιο τούτο, συνοπτικά διηγημένο από τον Οδυσσέα, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί τυπικά πολεμικό, τόσο από άποψη χώρου όσο και συνθηκών - μοιάζει, κατά κάποιον τρόπο, με ένα είδος μικρογραφίας της πολιορκίας και της άλωσης της Τροίας. Άλλο επεισόδιο αυτής της κατηγορίας δεν αναγνωρίζεται στο πλαίσιο των Μεγάλων Απολόγων, καθώς οι επόμενες ριψοκίνδυνες και επικίνδυνες περιπέτειες του Οδυσσέα και των εταίρων του προφανώς δεν προσαρμόζονται στους τυπικούς κανόνες της ηρωικής πολεμικής σύγκρουσης.
Απομένει, ως έμμεσο μετασχηματισμένο παράδειγμα πολέμου, η μεγάλη ενότητα της Μνηστηροφονίας, ένα φονικό που καταλαμβάνει δύο ολόκληρες ραψωδίες (φ-χ) και έχει εκτιμηθεί ως, ιδιόρρυθμη έστω, αριστεία του Οδυσσέα. Εντούτοις, τόπος και τρόποι της μνηστηροφονίας δείχνουν ότι δύσκολα θα μπορούσε να οριστεί ο εκδικητικός αυτός φόνος ως τυπική περίπτωση πολεμικής αναμέτρησης.
Ενδιαφέρει πρώτα ο τόπος: εδώ η σύγκρουση δεν πραγματοποιείται στο ανοιχτό πεδίο της μάχης, όπου αντιπαρατάσσονται και συγκρούονται αντίπαλοι στρατοί και αντίπαλοι ήρωες· αντ' αυτού, η μνηστηροφονία συντελείται εξ ολοκλήρου σε κλειστό χώρο, στη μεγάλη δηλαδή αίθουσα του παλατιού, με σφραγισμένες μάλιστα τις πόρτες. Δεν πρόκειται, επομένως, για ανοιχτού και μετωπικού τύπου πολεμική αναμέτρηση.
Σε ό,τι, εξάλλου, αφορά τη μέθοδο της μνηστηροφονίας, ως χαρακτηριστικός και κυρίαρχος τρόπος της παραμένει ο δόλος. Υπενθυμίζεται ότι ο Οδυσσέας, στην αρχή τουλάχιστον του φονικού επεισοδίου, παραμένει παραμορφωμένος, δεν διαθέτει, επομένως, την όψη ενός τυπικού ήρωα. Παραλλήλως, μετατρέπει ένα άθλημα (την τοξοθεσία και την τοξοβολία) σε μέσο για τον επόμενο φόνο, αιφνιδιάζοντας έτσι τους μνηστήρες. Παρενθετικώς σημειώνεται ότι, ενώ στην Ιλιάδα δεν λείπουν διάμεσοι τοξότες (ο Πάρης και ο Τεύκρος αποτελούν ενδεικτικά παραδείγματα), η χρήση του τόξου, όταν και όπου σπανίως εμφανίζεται (περίπτωση του Πανδάρου στην τέταρτη ραψωδία, στ. 86 κε.), συγκλίνει ή ταυτίζεται με τη μέθοδο του δόλου.
Βεβαίως, καθ' οδόν η μνηστηροφονία εξελίσσεται σε ένοπλη πλέον σύγκρουση με δόρατα και σπαθιά. Αυτό όμως συμβαίνει μάλλον προς την έξοδό της και δίνει την αίσθηση ότι αποτελεί σκόπιμο ελιγμό του ποιητή της Οδύσσειας, ούτως ώστε να δίνεται τελικώς η εντύπωση ότι στην προκειμένη περίπτωση εφαρμόζεται, εν μέρει τουλάχιστον, ο τύπος της ηρωικής αριστείας.
Με αυτούς τους όρους, η Μνηστηροφονία στο σύνολό της, ως προς το ήθος και το ύφος της, δεν μπορεί και δεν πρέπει να καταταγεί στη λίστα των τυπικών πολεμικών συγκρούσεων όπως τις ξέρουμε από την Ιλιάδα και τα άλλα κύκλιαέπη. Πρόκειται μάλλον για μείγμα, όπου συμβάλλονται νοβελιστικά και επικά στοιχεία χωρίς να συμφιλιώνονται εντελώς μεταξύ τους.
Υπάρχουν, ασφαλώς, συγκεκριμένοι λόγοι οι οποίοι δικαιολογούν τη σχεδόν αντιηρωική συμπεριφορά του Οδυσσέα· την επιστράτευση δηλαδή της κερδοσύνης και της εξυπνάδας του προκειμένου να εκτελέσει έναν εκδικητικό φόνο, ο οποίος άλλως πως δεν θα μπορούσε να τελεσφορήσει. Ο προφανέστερος λόγος της δόλιας συμπεριφοράς του Οδυσσέα στη Μνηστηροφονία είναι η συντριπτική αριθμητική υπεροχή των μνηστήρων απέναντί του. Από την άλλη μεριά, ο Οδυσσέας συμπεριφέρεται και εδώ αναλόγως προς τη συμπεριφορά του και στο πλαίσιο του τρωικού πολέμου: προκαλύπτεται και παγιδεύει τους αντιπάλους του. Αυτή η μέθοδος φαίνεται να συμφωνεί τόσο με την προεπική όσο και με την επική παράδοση του πολύτροπου Οδυσσέα.
Στη συγκεκριμένη, επομένως, περίπτωση δεν έχουμε να κάνουμε με ισότιμη, σωματική κατά βάση, αναμέτρηση ενός ήρωα με τους αντιπάλους του, αλλά με την υπεροχή της αριστείας του νου τού ενός απέναντι στη νηπιότητα και στην κακοήθεια των πολλών. Ας μην ξεχνούμε ότι τη μέθοδο αυτή υποβάλλει στον Οδυσσέα η ίδια η θεά Αθηνά, η οποία ενέχεται ευθέως τόσο στη σκηνοθεσία όσο και στην εκτέλεση της μνηστηροφονίας.
Με άλλα λόγια: οδυσσειακός νόστος και ηρωικός πόλεμος δύσκολα συμβιβάζονται, και για άλλους λόγους και επειδή οι μνηστήρες αποδεικνύονται καταχραστές της βασιλικής περιουσίας και εξουσίας. Θα μπορούσαμε, επομένως, να πούμε ότι στην άδικη κατάχρηση των μνηστήρων αντιστοιχεί η δίκαιη κατάχρηση του Οδυσσέα, εφόσον τελικό ζητούμενο παραμένει η επιτυχία του νόστου. Προφανώς βρισκόμαστε στο όριο μεταξύ πολεμικής και πολιτικής, πλέον, αρετής και ηθικής.
