Δ3.8. Η «περίρρυτος» Κρήτη

Υπάρχουν δυο κάπως πιο εκτεταμένες αναφορές για την «περίρρυτο», αυτή που περιβρέχεται από τη θάλασσα δηλαδή, Κρήτη στα ομηρικά έπη. Στην Ιλιάδα και στον κατάλογο των πλοίων (Νηῶν Κατάλογος) των Αχαιών αναφέρεται η συμμετοχή στην εκστρατεία του Ιδομενέα, εγγονού του Μίνωα και βασιλιά της Κνωσού, ως επικεφαλής του κρητικού εκστρατευτικού σώματος το οποίο αποτελείτο από ογδόντα πλοία, είκοσι μόνο λιγότερα από αυτά του Αγαμέμνονα. Στην Οδύσσεια, πάλι, ο Οδυσσέας, υποδυόμενος τον αδελφό του Ιδομενέα, περιγράφει στην Πηνελόπη την υποτιθέμενη πατρίδα του ως εξής:

Κάπου υπάρχει η Κρήτη, νησί στη μέση ενός πελάγου

βαμμένου στο μαβί, πλούσιο κι εύφορο, θαλασσοφίλητο·

το κατοικούν πολλοί, άνθρωποι αναρίθμητοι, σε πόλεις ενενήντα.

Μεικτή η γλώσσα τους κι ανάκατη, ανάλογα με τη φυλή·

άλλοι Αχαιοί, άλλοι οι βέροι Κρητικοί γενναίοι,

εκεί κι οι Δωριείς στα τρία χωρισμένοι, κι ακόμη

οι Κύδωνες κι οι θείοι Πελασγοί.

Ανάμεσά τους η Κνωσός, μεγάλη πόλη, όπου βασίλευε άλλοτε ο Μίνως,

στα εννιά του χρόνια του μεγάλου Δία αγαπημένος,

πατέρας του πατέρα μου, του αντρείου Δευκαλίωνα -

ο Δευκαλίων μ᾽ έσπειρε, μαζί και τον Ιδομενέα βασιλιά.

(Ομήρου Οδύσσεια τ 172-181, μετ. Δ.Ν. Μαρωνίτης)

Είναι προφανές ότι το συγκεκριμένο απόσπασμα αποδεικνύει τις γνώσεις της ομηρικής εποχής για τη γεωγραφία, τους λαούς, τις γλώσσες και τους μυθικούς ηγέτες της Κρήτης. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ για τις άλλες περιοχές που αναφέρονται στα έπη οι αμφισβητήσεις είναι αρκετά έντονες για το πού ακριβώς βρίσκονται, για την Κρήτη δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο. Η «τρανή χώρα» Κνωσός (εικ. 4.107), γνωστή και από τις αρχαιολογικές έρευνες, κυριαρχεί στο νησί και συνδέεται με τον μυθικό βασιλιά Μίνωα.

Οι ανασκαφές στην Κνωσό ξεκίνησαν το 1900 από τον Βρετανό αρχαιολόγο Α. Έβανς (A. Evans), ο οποίος έγινε διάσημος χάρη σε αυτήν την ανακάλυψή του. Οι ερμηνείες του αναπαρέστησαν έναν κόσμο που κατά τις απόψεις του ήταν πρόδρομος του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ειρηνικός και σε άμεση σχέση με τη φύση, ένας σωστός «παράδεισος». Η Κνωσός κατοικείται συνεχώς από την 7η χιλιετία π.Χ., από τη νεολιθική δηλαδή εποχή. Η ακμή της τοποθετείται από τον 19ο έως τα μέσα του 15ου αι. π.Χ. όταν και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του μινωικού πολιτισμού. Το ανάκτορο της Κνωσού (εικ. 4.108) με την κεντρική και τις επιμέρους αυλές και χώρους δεσπόζει στην περιοχή (εικ. 4.109, 4.109α). Γύρω στο 1450 π.Χ. μια σημαντική αλλαγή, η οποία αποκαλύπτεται από τα αρχαιολογικά ευρήματα, λαμβάνει χώρα στην Κρήτη. Παρότι το ανάκτορο της Κνωσού παραμένει σε λειτουργία, όλα τα υπόλοιπα μινωικά ανάκτορα (π.χ. στη Ζάκρο, στη Φαιστό και στα Μάλια) καταστρέφονται. Στην ίδια την Κνωσό η γραφή των Μινωιτών, η Γραμμική Α, αντικαθίσταται από τη γραφή των Μυκηναίων τη Γραμμική Β. Το συμπέρασμα για μια μυκηναϊκή εγκατάσταση ή ακόμα και κατάληψη της Κνωσού προέκυψε αναπόφευκτα από τα δεδομένα, αν και ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι μπορεί να υπήρξε και ένα κρητομυκηναϊκό αμάλγαμα.

Η αίθουσα του θρόνου της Κνωσού (εικ. 4.110), η οποία παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με ανάλογους μυκηναϊκούς χώρους, όπως για παράδειγμα τον ανάλογο χώρο στην Πύλο, αποτελεί ένα ακόμα στοιχείο που συνδέει την Κνωσό με τα μυκηναϊκά ανάκτορα της ηπειρωτικής Ελλάδας. Τα κύρια χαρακτηριστικά της ήταν ο ίδιος ο θρόνος στη μια μακρά πλευρά της αίθουσας, μια τοιχογραφία πίσω του που παριστάνει δυο μυθικά πουλιά, γρύπες να τον πλαισιώνουν και μια δεξαμενή καθαρμών ακριβώς απέναντι του (εικ. 4.110α). Η όλη αναπαράσταση της αίθουσας, που έγινε από τον Ε. Σλήμαν στις αρχές του 20ού αιώνα, θεωρείται έντονα παρεμβατική σήμερα. Μέχρι περίπου το 1380 π.Χ., πάντως, όταν και το ανάκτορο καταστρέφεται, η Κνωσός φαίνεται πως «εξουσιάζει» την Κρήτη. Μετά από αυτήν την περίοδο, όμως, η μυκηναϊκή παρουσία εξαπλώνεται στο νησί και οι ερευνητές υποθέτουν ότι εμφανίζονται πόλεις με ίσα δικαιώματα οι οποίες ασκούν το εμπόριο σε μια ευρύτερη περιοχή που περιλαμβάνει την Ανατολική Μεσόγειο και την ηπειρωτική Ελλάδα.

Οι πληροφορίες των επών μοιάζουν αρκετά με τις παραπάνω περιγραφές. Η αναφορά στον βασιλιά της Κνωσού Ιδομενέα μπορεί να εκφράζει αναμνήσεις από την ηγεμονία του ανακτόρου στην υπόλοιπη Κρήτη, ενώ η αναφορά σε πολλούς λαούς και γλώσσες την κατάσταση στο νησί μετά την κατάρρευση της Κνωσού. Η περιπλάνηση του υποτιθέμενου αδελφού του Ιδομενέα, τον οποίο υποδύεται στην Πηνελόπη ο Οδυσσέας, μπορεί εξάλλου να υποδηλώνει την εμπορική δραστηριότητα των Κρητών όπως αυτή παρέμεινε ζωντανή στη μνήμη των ανθρώπων της ομηρικής εποχής.

Βιβλιογραφία

Bennet, J. 2013. «Minoan Crete: People in a World of Objects and Places». Στο Y. Galanakis (ed.) The Aegean World. Ashmolean Museum. Kapon Editions. Athens: 105-117.

Δαβάρας, Κ. 1988. «Μυκηναϊκή Ελλάδα και Κρήτη» στο Ο Μυκηναϊκός Κόσμος, Πέντε Αιώνες Πρώιμου Ελληνικού Πολιτισμού. Υπουργείο Πολιτισμού. Ελληνικό Τμήμα ICOM. Αθήνα: 62-63.

«Οι Μυκηναίοι στην Κρήτη». Ιστότοπος Νικηφόρος Φωκάς. Υπουργείο Πολιτισμού. (τελευταία επίσκεψη 9/7/2013).