Α1.4. Η σχέση των ομηρικών επών με την ιστορία
Εξαιρετικά πολύπλοκη και ενδιαφέρουσα είναι και η σχέση των δύο ομηρικών επών με την ιστορία. Τόσο η Ιλιάδα όσο και η Οδύσσειαπροϋποθέτουν τον τρωικό πόλεμο, γεγονός που θεωρούνταν στη συνείδηση των αρχαίων Ελλήνων πραγματικό. Στη νεότερη εποχή παρόμοιες αντιλήψεις ενισχύθηκαν, έπειτα μάλιστα από τις ανασκαφές του αρχαιολόγου Ερρίκου Σλήμαν και πολλών διαδόχων του στην Τροία (σημερινό Χισαρλίκ της Τουρκίας) και στην κυρίως Ελλάδα (Μυκήνες - Πύλος). Έτσι, υποστηρίχθηκε η άποψη ότι οι επονομαζόμενοι στα δύο ομηρικά έπη ως Αργείοι, Αχαιοί ή Δαναοί, προέρχονταν από έναν παλαιότερο ένδοξο πολιτισμό, τον μυκηναϊκό (1600-1200 π.Χ.), και κυρίευσαν με πολιορκία μια πόλη στην περιοχή του Ελλησπόντου, την Τροία (Τροία VΙΙa, κατά τους αρχαιολόγους), η οποία βρέθηκε να έχει καταστραφεί από φωτιά (περ. 1100-200 π.Χ.). Στο μεταξύ, η αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β από τους Βέντρις και Τσάντγουικ (1952), γλώσσας της μυκηναϊκής εποχής και πρώιμης μορφής της Ελληνικής, που συντηρήθηκε στο ονοματολόγιο των δύο ομηρικών επών, ενίσχυσε την υπόθεση ότι μέσω της μακράς ποιητικής παράδοσης των δύο ομηρικών επών διασώθηκαν γεγονότα της μυκηναϊκής περιόδου. Η ένδοξη αυτή εποχή παύει να υπάρχει γύρω στο 1200, για να ακολουθήσει η παρακμή, η περίοδος των λεγόμενων "σκοτεινών αιώνων" (1200-800), που συνδέεται με την κάθοδο των Δωριέων στον ελλαδικό χώρο.
Για τις προηγούμενες απόψεις έχουν διατυπωθεί σοβαρές επιφυλάξεις: τα αρχαιολογικά ευρήματα δεν είναι, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, τόσο επαρκή και διαφωτιστικά ώστε να αποδεικνύεται η βέβαιη εμπλοκή των μυκηναίων Αχαιών στην καταστροφή της Τροίας· πόσο μάλλον όταν η παρακμή των Μυκηνών και η καταστροφή της Τροίας χρονολογικά γειτνιάζουν. Από την άλλη μεριά, η διάσωση λέξεων, κυρίως ονομάτων, της Γραμμικής Β στα ομηρικά έπη δεν αποτελεί για πολλούς ειδικούς ικανό και ακλόνητο αποδεικτικό στοιχείο για να εμπιστευθεί κάποιος και τα ίδια τα ιστορούμενα γεγονότα των δύο επών στις λεπτομέρειές τους. Εξάλλου, υπάρχει μεγάλη χρονική απόσταση (περίπου τετρακοσίων χρόνων) ανάμεσα στα δύο ομηρικά έπη και στην καταστροφή της Τροίας. Τούτο σημαίνει ότι, ακόμη και αν η παράδοση των γεγονότων της μυκηναϊκής εποχής εκτιμηθεί συνεχής, έχει αναμφισβήτητα στο μεταξύ υποστεί μέσα στα έπη διαστρεβλώσεις, επεκτάσεις, επανερμηνείες, μετασχηματισμούς και προσαρμογές στα πολιτιστικά δεδομένα της εποχής του ποιητή. Ο ιστορικός πυρήνας χρειάζεται στο έπος για να λειτουργήσει ως είδος, αυτός όμως συντηρείται όχι μέσα από την προοπτική της ιστορικής πραγματικότητας, αλλά του κλέους, της φήμης δηλαδή για ό,τι έχει συμβεί.
Όσο για την Οδύσσεια, καθώς επεκτείνεται στις θαλασσινές περιπλανήσεις ενός ήρωα όπου εξέχουν η σχεδόν απόκοσμη γεωγραφία και πολλά μαγικά και τερατικά στοιχεία, είναι ακόμη λιγότερο πιθανό να σχετίζεται με την ιστορική πραγματικότητα. Έναντι του κλειστού, σχετικώς, ορίζοντα της Ιλιάδας, που αναφέρεται σε θρύλους ηρώων σε δεδομένο κάπως χώρο και χρόνο, η Οδύσσεια ανοίγεται στον κόσμο της νοβελιστικής περιπέτειας και του παραμυθιού. Σημαντικά όμως στοιχεία του πολιτισμού, της οικονομίας και της πολιτικής, που συντηρούνται στα δύο έπη, συγχρονίζονται με την εποχή της σύνθεσής τους. Οι λεγόμενοι "σκοτεινοί αιώνες", με τους αποικισμούς, την ακμή του θαλάσσιου εμπορίου και την περιφερειακή κοινωνική οργάνωση σε κοινότητες, από τις οποίες θα προκύψουν σύντομα οι πόλεις-κράτη, δεν εκτιμώνται πλέον ως χρόνια πλήρους παρακμής, αλλά ως μεταβατική εποχή στο πλαίσιο της οποίας η αντιμετώπιση των νέων συνθηκών επιβάλλει, μέσω της νέας αριστοκρατικής τάξης που έχει διαδεχθεί τους μυκηναίους βασιλείς, την αναζήτηση δρόμων επικοινωνίας με την παράδοση.
Τέλος, το κυριότερο: τα δύο ομηρικά έπη είναι έργα λογοτεχνίας και όχι ιστορίας ή χρονογραφίας· επομένως, κάθε άλλο παρά εγγυώνται για την πιστότητα ή την αλήθεια των αφηγηματικών δρωμένων. Υπ' αυτή την έννοια, η Ιλιάδα και η Οδύσσειαδεν είναι τόσο λειψά παραδείγματα ιστορίας όσο προϊόντα ποιητικής δημιουργίας, τα οποία, μέσα από μια πανελλήνιου χαρακτήρα προοπτική, διηγούνται το πώς οι Έλληνες του όγδοου προχριστιανικού αιώνα έβλεπαν το ηρωικό τους παρελθόν.
