Δ3.9. Πώς ήταν μια «πόλη» της Εποχής του Χαλκού;

Για την εικόνα των πόλεων στην Εποχή του Χαλκού υπάρχουν αρκετές πληροφορίες από τις ανασκαφές, αλλά και από την τέχνη της περιόδου. Ο οικισμός στο Ακρωτήρι στη Σαντορίνη των Κυκλάδων και το λεγόμενο «μωσαϊκό της πόλεως» από την Κρήτη, μαζί με κάποια άλλα μεμονωμένα εικονιστικά σπαράγματα, όπως ένα τμήμα ενός ασημένιου αγγείου από λακκοειδή τάφο του ταφικού περιβόλου Α των Μυκηνών που αναπαριστά την πολιορκία μιας πόλης (εικ. 4.111) και σφραγίσματα από τη Ζάκρο της Κρήτης, είναι τα κυριότερα αρχαιολογικά ευρήματα που μπορεί να συσχετιστούν με μια αναζήτηση της μορφής των προϊστορικών «πόλεων» (Μπουλώτης 1997, Pavuk 2002). Πρώιμες πόλεις με αστικά χαρακτηριστικά, «πρώιμη αστικοποίηση» ονομάζουν το φαινόμενο οι ειδικοί ερευνητές, υπάρχουν στο Αιγαίο από την 3η χιλιετία π.Χ. και στην ηπειρωτική Ελλάδα (Πελοπόννησος, Βοιωτία, Εύβοια), αλλά, κυρίως, στο Βορειοανατολικό Αιγαίο όπου ανήκουν μεταξύ άλλων (Πολιόχνη Λήμνου, Θερμή Λέσβου) και οι πρώιμες φάσεις της Τροίας.

Το αποκαλούμενο «Μωσαϊκό της πόλεως», που βρέθηκε από τον Α. Έβανς στην Κνωσό στις αρχές του 20ου αι. και χρονολογείται γύρω στο 1700 π.Χ., θεωρείται ένα από τα πρωιμότερα παραδείγματα απεικόνισης διώροφων, τριώροφων και πυργόσχημων κτιρίων με επίπεδη στέγη, κάποιας προϊστορικής πόλης του Αιγαίου (εικ. 4.112) (Μπουλώτης 1997: 43-44, εικόνα 2). Ο πήλινος οικίσκος από τις Αρχάνες (εικ. 4.113), κοντά στην Κνωσό, δείχνει, παράλληλα, μια ανάλογη κατοικία με βεράντες και προστώα (Μπουλώτης 1997: 45, εικόνα 4). Βέβαια, τα μινωικά, κυρίως, αυτά παραδείγματα, λίγη σχέση πρέπει να έχουν με τις περιγραφές των ομηρικών επών όπου κυριαρχούν τα σπίτια των ηρώων -πρωταγωνιστών των επών- τα οποία ταιριάζουν περισσότερο με τα πραγματικά αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά αρχαιολογικά ευρήματα του 8ου και του 7ου αι. π.Χ.

Αν όμως θεωρήσουμε ότι στα ομηρικά έπη ενσωματώνονται στοιχεία από το Αιγαίο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, τότε η ανασκαφή στο Ακρωτήρι στο νησί της Θήρας (Σαντορίνη) θα μπορούσε, τουλάχιστον να προσφέρει έναν πλούτο πληροφοριών για το πώς θα μπορούσε να ήταν κάποτε το δομημένο και το αδόμητο αιγαιακό προϊστορικό περιβάλλον, οι αναμνήσεις του οποίου υπάρχουν στα έπη.

Το ηφαίστειο (εικ. 4.114) και οι εκρήξεις του έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην καλή διατήρηση -καθώς σκέπασαν τα κατάλοιπα με ηφαιστειακή τέφρα- τμημάτων μιας πραγματικής πόλης των μινωικών χρόνων, αλλά με αρκετά χαρακτηριστικά που φαίνεται πως υιοθετήθηκαν αργότερα και από τους Μυκηναίους. Είναι χαρακτηριστικό πάντως, καθώς δεν βρέθηκαν ανθρώπινοι σκελετοί, πως οι άνθρωποι, θορυβημένοι προφανώς από τη δραστηριότητα του ηφαιστείου, είχαν αποχωρήσει πριν από την έκρηξη ή είχαν συγκεντρωθεί κάπου. Διώροφα και τριώροφα κτίρια (εικ. 4.115), οι ονομαζόμενες, από τις καλοδουλεμένες και λειασμένες επιφάνειες των δόμων των εξωτερικών τους τοίχων, «Ξεστές», αλλά και πολύχωρα συγκροτήματα, αποκαλύπτουν την εικόνα των σπιτιών επιφανών, προφανώς, μελών μιας προϊστορικής πόλης, ίσως κάποιων εμπόρων ή αστών (εικ. 4.115α, 4.116). Διακοσμημένα με τοιχογραφίες και έχοντας ιδιαίτερο οικιακό εξοπλισμό που παραπέμπει σε ποικίλες κοινωνικές, οικονομικές, και θρησκευτικές δραστηριότητες, προσανατολισμένα σε δρόμους (εικ. 4.117), όπως η ονομασθείσα οδός Τελχίνων (εικ. 4.117α), που δημιουργούν γειτονιές και καταλήγουν σε πλατείες, ρίχνουν φως στο δομημένο περιβάλλον και στον οργανωμένο χώρο των ανθρώπων με κάποια οικονομική άνεση κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού.

Η ξενάγηση στα σπίτια αυτά, στις «Ξεστές», είναι αποκαλυπτική για τα χαρακτηριστικά τους (Ντούμας 1987: 19). Η Ξεστή 3 (εικ. 4.118, 4.118α) ήταν ένα τριώροφο κτίριο με 14 δωμάτια σε κάθε όροφο:

Πολλοί από τους χώρους στο κτίριο αυτό ήταν κοσμημένοι με τοιχογραφίες από τις οποίες η πιο πλήρης και πιο κατανοητή είναι η σκηνή των Κροκοσυλλεκτριών (εικ. 4.119). Προχωρώντας λίγο βορειότερα, έχουμε στα δεξιά μας, ανατολικά, το κτίριο Β, επίσης διώροφο, από το οποίο προέρχονται οι τοιχογραφίες των γαλάζιων πιθήκων (εικ. 4.120), των Αντιλοπών και των Παιδιών που πυγμαχούν (εικ. 4.121) και. Το Συγκρότημα Δ είναι το μεγαλύτερο κτίριο που ερευνήθηκε ως τώρα και για σημαντικό διάστημα αποτελεί το ανατολικό όριο της οδού Τελχίνων. Στην ανατολική πτέρυγα του Συγκροτήματος βρίσκεται το δωμάτιο Δ2 που ήταν διακοσμημένο με τις τοιχογραφίες της Άνοιξης ή των Κρίνων (εικ. 4.122).

Από την προστατευμένη με πυλώνα δυτική είσοδο του Συγκροτήματος αυτού

φτάνουμε στην Πλατεία Τριγώνου (εικ. 4.123) που περικλείεται … στα βόρεια από τη λεγόμενη Δυτική Οικία. Από την κατοικία αυτή προέρχονται οι τοιχογραφίες των δυο Ψαράδων (εικ. 4.124), η «Νεαρή Ιέρεια» (εικ. 4.125) και οι περίφημες μικρογραφίες.

Εδώ εννοούνται η λεγόμενη Ζωφόρος της Νηοπομπής" (εικ. 4.126), η αντίστοιχη με τη ναυμαχία, τους πολεμιστές και τη βουκολική σκηνή (εικ. 4.127), καθώς και μια τρίτη με το λεγόμενο Ημιτροπικό Τοπίο όπου μια αγριόγατα κυνηγάει αγριόπαπιες δίπλα σε ένα ποτάμι (εικ. 4.128).

… η οδός Τελχίνων … ορίζεται στα δυτικά από την Οικία των Γυναικών. Από την ερευνημένη βόρεια πτέρυγα του κτιρίου αυτού προέρχεται η ομώνυμη τοιχογραφία (εικ. 4.129, 4.129α). Στο βορειότερο άκρο της ανασκαφής βρίσκεται ο τομέας όπου άρχισε η ανασκαφή στα 1967: η Αποθήκη Πίθων ή Τομέας Α με πολλούς από τους πίθους ακόμα στη θέση τους (εικ. 4.130, 4.130α).

Δεν μπορεί να ειπωθεί με σιγουριά ότι η παραπάνω περιγραφή αντιστοιχεί στον ομηρικό κόσμο. Εικονογραφεί, όμως, με τον καλύτερο τρόπο το επίπεδο της καθημερινής ζωής σε μια «πλούσια» πόλη της 2ης χιλιετίας π.Χ. και αποδεικνύει ότι στο Αιγαίο υπήρχε μια παράδοση που θα μπορούσε να τροφοδοτήσει, έστω, την προφορική ποίηση και να διεγείρει τη φαντασία των ακροατών των ομηρικών επών.

Βιβλιογραφία

Μπουλώτης, Χ. 1997. «Παραστάσεις πόλεων στην Αιγαιακή τέχνη της 2ης χιλιετίας π.Χ.» Αρχαιολογία & Τέχνες 62: 42-56. Διαθέσιμο στο διαδίκτυο στη διεύθυνση http://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/07/62-4.pdf (τελευταία επίσκεψη 9/7/2013).

Ντούμας, Χ. 1987. Σαντορίνη. Αθήνα. Εκδοτική Αθηνών.

Pavuk. P. 2002. «The City on the Slope. Some Observations on Two-Dimensional Representations of Architecture in the Aegean Art». Στο Blum, S., Kastl, G., Thumm, D. & Aslan, R. (eds.), Mauerschau, Festschrift Manfred Korfmann. Remshalden-Grunbach: 567-583.