Δ4. Θέσεις της γεωμετρικής εποχής και ομηρικά έπη

Δ4.1. Οικισμοί, ιερά και οι πρώτοι ναοί

Οι αρχαιολογικές έρευνες μετά το 1980 έχουν αποκαλύψει μια σειρά θέσεων που παρότι δεν έχουν τη φήμη των γνωστών μυκηναϊκών κέντρων θα μπορούσαν να συνδεθούν με τον υλικό πολιτισμό και την κοινωνία των επών. Κτίρια, οικισμοί, υπαίθρια ιερά και οι πρώτοι μνημειακοί ναοί προσφέρουν μια εικόνα για την αρχιτεκτονική της περιόδου σε σχέση με την κοινωνική οργάνωση και τη θρησκεία (Μαζαράκης-Αινιάν 2000: 75-96, 2009). Κτίσματα που αποδίδονται σε ηγεμόνες, αλλά και οικιστικές ενότητες που ερμηνεύονται ως κατάλοιπα «οίκων», της βασικής κοινωνικής και οικονομικής μονάδας των ομηρικών επών, έχουν εντοπιστεί στην Αττική (εικ. 4.131, 4.131α) και στην Εύβοια σε θέσεις όπως το Λευκαντί και η Σκάλα Ωρωπού. Τα τελευταία χρόνια, μάλιστα, η έρευνα έχει ενταθεί στην Εύβοια στο πλαίσιο της άποψης ότι αποτελεί σημαντικό κέντρο τόσο για τη γέννηση του ελληνικού αλφαβήτου, όσο και για την καταγραφή των ομηρικών επών.

Σε περιοχές όπως η Ζαγορά στην Άνδρο, το Εμποριό στη Χίο και η αρχαία Σμύρνη στη Μικρά Ασία οι ανασκαφές οικισμών αυτής της περιόδου προσφέρουν μια καλή εικόνα για τη ζωή στους πρώιμους ιστορικούς χρόνους. Η Σμύρνη, μάλιστα, μια από τις πιθανές πατρίδες του Ομήρου, θεωρείται ότι σηματοδοτεί και τη μετάβαση προς την πόλη-κράτος μέσα από την εξέλιξή της από έναν πρωτογεωμετρικό οικισμό σε μια πόλη στο τέλος του 7ου αι. π.Χ.