Α2.3.2. Η εταιρική ομιλία Πριάμου και Αχιλλέα
Τα εταιρικά ζεύγη περισσεύουν στην Ιλιάδα σε σύγκριση προς την Οδύσσεια, και σχηματικώς ταξινομούνται ως εξής: δύο εταίροι στο ίδιο στρατόπεδο (ο Αχιλλέας και ο Πάτροκλος, όπως αναφέρθηκε)· αλλά και δύο εταίροι που γεφυρώνουν τα αντίπαλα στρατόπεδα (ο Διομήδης και ο Γλαύκος στο πρώτο μέρος της έκτης ραψωδίας, ο Αχιλλέας και ο Πρίαμος στην εικοστή τέταρτη ραψωδία). Αυτή η τελευταία και τελεσίδικη εταιρική ομιλία κρίνει την όλη έκβαση του ιλιαδικού πολέμου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ενδιαφέρει το πώς μεταβάλλεται ένα αγεφύρωτο έχθος σε φιλάνθρωπη συμφιλίωση.
Η εικοστή τέταρτη ραψωδία της Ιλιάδας, από τις πιο πολύστιχες του έπους, αποτελεί μεγάλο κατόρθωμα δραματικής αφήγησης. Εσοχές και εξοχές, καμπύλες και αιχμές, ένταση και χαλάρωση, λόγος και πράξη, στάση και κίνηση, αναμονή και εκτέλεση, συμπλέκονται με τρόπο θαυμαστό, καθώς η διήγηση περνά από την αρχή στην ακμή της, για να φτάσει στο πέρας της.
Θυμίζουμε πρώτα την υπόθεση της ραψωδίας, που οι αλεξανδρινοί γραμματικοί την επέγραψαν "Έκτορος Λύτρα". Το νεκρό σώμα του Έκτορα βρίσκεται ακόμη άταφο και αικιζόμενο στα χέρια του εξαγριωμένου φονιά του. Οι περισσότεροι θεοί αποστρέφονται το φριχτό αυτό θέαμα και ελεούν τον συμπαθέστερο ήρωα του τρωικού στρατοπέδου, αν όχι και της Ιλιάδας. Τότε επεμβαίνει ο Απόλλων, απαιτώντας λύση του δράματος. Αντιδρούν όμως η Ήρα, η Αθηνά και ο Ποσειδών. Οπότε ο Δίας ισορροπεί, με τη δική του δικαιοσύνη, τα αντίπαλα πάθη. Αποφασίζεται διπλή αποστολή της Ίριδας: να φέρει πρώτα από τα βάθη της θαλάσσης τη Θέτιδα στον Όλυμπο· για να δεχτεί η μάνα του Αχιλλέα να κατευνάσει το άγριο μένος και το ανίερο πάθος του γιου της· να τον πείσει να επιστρέψει στους δικούς του το σώμα του Έκτορα. Παράλληλα η Ίρις να επισκεφτεί τον Πρίαμο· να τον παρακινήσει μέσα στη νύχτα να βγει από το κάστρο της Τροίας, με το αμάξι του φορτωμένο λύτρα πολύτιμα· να προχωρήσει στη σκηνή του Αχιλλέα, να ταπεινωθεί μπροστά στον φονιά του γιου του· να τον ικετεύσει ώστε να του δώσει πίσω το άταφο σώμα. Αυτό το διπλό πρόγραμμα του Διός πραγματοποιείται βήμα προς βήμα, καθώς εξελίσσεται η εικοστή τέταρτη ραψωδία. Στο πλαίσιό της εξέχουν κάποιες δραματικές αιχμές, οι οποίες προάγουν την εταιρική ομιλία Αχιλλέα και Πριάμου με τη μέθοδο της ομοιοπαθητικής αναλογίας.
Πρώτη συγκλίνουσα αιχμή: στην αρχή της ραψωδίας ο Αχιλλέας παραμένει άγρυπνος και άσιτος από τον σπαραγμό για τον χαμό του εταίρου του· αναλόγως και ο Πρίαμος μέσα στην Τροία μέρες τώρα δεν τρώει και δεν κοιμάται, βρομίζει την κεφαλή του με κοπριά, από τον πόνο για τον σκοτωμένο και άταφο γιο του. Αυτός, λοιπόν, ο ομόλογος τρόπος αντίδρασης γεφυρώνει ήδη από μακριά τα δύο υποκείμενα της επερχόμενης εταιρικής ομιλίας.
Δεύτερη αναλογική αιχμή: όπως ο Αχιλλέας υποχωρεί αμέσως στη λιτή της Θέτιδας και συγκατατίθεται, έναντι λύτρων, να επιστρέψει στους δικούς του το σώμα του Έκτορα, έτσι και ο Πρίαμος πρόθυμα ενδίδει στην εντολή της Ίριδας και αποφασίζει τη ριψοκίνδυνη έξοδό του από το κάστρο της Τροίας, τη νυχτερινή πορεία του προς τη σκηνή του Αχιλλέα, παρά τις έντονες αντιρρήσεις της Εκάβης.
Τρίτη, εξ επαφής πλέον, συμφιλιωτική αιχμή: γονατιστός ακόμη μπροστά στον φοβερό Αχιλλέα ο Πρίαμος, συγκρίνει τη δική του πατρική μοίρα με την πατρική μοίρα του Πηλέα. Κι αυτή η σύγκριση καταλήγει σε αμοιβαίο θρήνο των δύο εταίρων: καθένας τους κλαίει για τον δικό του πόνο και τον δικό του πόθο.
Επόμενη και κορυφαία αιχμή: ο Αχιλλέας αποθέτει με τα ίδια του τα χέρια το νεκρό σώμα του Έκτορα πάνω στο αμάξι της επιστροφής. Και τότε ο Πρίαμος προτείνει να κοιμηθούν μέσα στη νύχτα, κόβοντας την πολυήμερη αγρυπνία τους. Στο μεταξύ, αντίκρυ ο ένας στον άλλο, επιτέλους ανακουφισμένοι, αλληλοθαυμάζονται.
Με την εταιρική ομιλία της Ιλιάδαςαναλογικώς εξισώνονται και συμφιλιώνονται δύο αντίπαλα υποκείμενα του έπους. Δύο νεκροί, ο Πάτροκλος και ο Έκτορας, με τον αμοιβαίο σπαραγμό που προκαλούν στον Αχιλλέα και στον Πρίαμο, υποστηρίζουν τη συμφιλίωση αυτή, με την οποία τερματίζεται ο ιλιαδικός πόλεμος. Το πέρας της συμπίπτει με τον νεκρώσιμο νόστο του Έκτορα και την προσωρινή, έστω, κατάπαυση του τρωικού πολέμου, δίνοντας την αίσθηση ότι το θέμα της ομιλίας δεν εξοντώνεται ολοσχερώς από το θέμα του πολέμου: με τίμημα, έστω, τον φόνο του Πατρόκλου (από τον Έκτορα) και του Έκτορα (από τον Αχιλλέα), ο ιλιαδικός πόλεμος προσωρινά αναστέλλεται, και η αναστολή αυτή συμπίπτει με το τέλος του έπους, αφού προηγουμένως η έρις Πριάμου και Αχιλλέα έχει καταλήξει σε ανθρωπολογική συμφιλίωση.
Η Οδύσσεια κληρονομεί από την Ιλιάδα, εκτός των άλλων, και τα δύο μεγάλα συνθετικά της θέματα: τον "πόλεμο", στη μεταπολεμική, εμφυλιακή εκδοχή του, και την "ομιλία". Καθώς όμως πρόκειται για έπος που ανήκει στον ευρύτερο, και κυρίως στον μεταπολεμικό, κύκλο των "Νόστων", και τα δύο θέματα παραλλάσσονται και κυρίως αντιστρέφεται η ισχύς τους: εδώ το θέμα της ομιλίας επιβάλλεται τελικά στο θέμα του πολέμου. Τούτο φαίνεται καθαρά στην πορεία και στην έκβαση της συζυγικής ομιλίας Οδυσσέα και Πηνελόπης: η σχέση αυτή που κινδύνευσε, εξαιτίας του τρωικού πολέμου και προπάντων του μετατρωικού πολυπλάνητου νόστου του ήρωα, να εξαρθρωθεί, εντέλει, μετά τη μνηστηροφονία, συναρθρώνεται οριστικά.
Αλλά και η παρασυζυγία λειτουργεί στην Οδύσσειακατά κανόνα θετικά: η Κίρκη, η Καλυψώ και λανθανόντως η Ναυσικά τρέπονται, αργά ή γρήγορα, από φραγμούς σε αγωγούς του οδυσσειακού νόστου· ενώ στην αρχή (καθεμιά με τον τρόπο της) στήνουν εμπόδια στον νόστο του Οδυσσέα, από ένα σημείο και πέρα προωθούν την επιστροφή του. Όσο για την παρασυζυγική απόπειρα των μνηστήρων, η συνεχής αναβολή της οφείλεται στην πολύτροπη αντίσταση της Πηνελόπης, και η οριστική της ματαίωση στην αποτελεσματική μνηστηροφονία.
Αναλόγως διχάζεται και η τροπή της εταιρικής ομιλίας στην Οδύσσεια. Οι τρωικοί σύντροφοι του Οδυσσέα οδηγούνται από δική τους υπαιτιότητα στον αφανισμό, αναδεικνύοντας εντούτοις τον αρχηγό τους φιλέταιρο. Οι ιθακήσιοι, εξάλλου, εταίροι του Οδυσσέα (ο Εύμαιος και η Ευρύκλεια λ.χ., και σε άλλο επίπεδο η Αθηνά) συνεργούν στη διεκπεραίωση της μνηστηροφονίας και στην επικύρωση του οδυσσειακού νόστου.
Γενικότερα: το θέμα της ομιλίας προβάλλεται στην Οδύσσεια, ποσοτικά και ποιοτικά, πολύ πιο έντονα από ό,τι στην Ιλιάδα, δίχως όμως να παρασύρει το έπος σε αισθηματολογίες και να το κάνει ρομάντζο. Τούτο, εκτός των άλλων, οφείλεται και στον τρόπο που συμπλέκεται συνεχώς η ομιλία με τον οδυσσειακό πόλεμο: είτε τον εξωτερικό των Απολόγων είτε τον εσωτερικό της Ιθάκης. Οδυσσειακή ομιλία και οδυσσειακός πόλεμος συνέχονται με τη νοητική κυρίως αριστεία του Οδυσσέα, την πολύτροπη ευφυΐα του. Η γνωστή πολύτροπη εξυπνάδα του Οδυσσέα εφαρμόζεται όχι μόνο στις πολεμικές του δραστηριότητες, αλλά και στην ομιλητική του συμπεριφορά: με την Αθηνά, τον Εύμαιο, την Πηνελόπη, αλλά και τους μνηστήρες. Στο πλαίσιο μάλιστα της Μνηστηροφονίας, αυτή η δίδυμη οξύνοια του ήρωα γίνεται προφανέστερη.
