Γ1.3. Λειτουργία των «Ομηρικών ύμνων»

Πλαίσιο εκτέλεσης των «Ομηρικών ύμνων»

Στο τέλος του "δηλιακού" τμήματος του «Ύμνου στον Απόλλωνα» περιγράφεται μια Ιωνική πανήγυρις προς τιμήν του Απόλλωνα στη Δήλο (στ. 146-178). Ο αφηγητής απευθύνεται στον χορό των Δηλιακών κοριτσιών και τους ζητάει να αναγνωρίσουν τον ίδιο ως τον πιο ευφρόσυνο τραγουδιστή που επισκέφτηκε ποτέ το νησί τους (στ. 171-178):

Κι εσείς με προθυμία όλες μαζί αποκριθείτε ευνοϊκά

άνδρας τυφλός και κατοικεί στη Χίο την πετρώδη,

που τ᾽ άσματά του θ᾽ αριστεύουνε στο μέλλον.

Κι εμείς θα διαδίδουμε το κλέος σου, όσο πάνω στη γη

στις πόλεις των ανθρώπων τριγυρνάμε τις καλοχτισμένες

και τότε αυτοί θα πείθονται, γιατί αυτή ᾽ναι η αλήθεια.

Όμως εγώ τον μακροβόλο δεν θα πάψω Απόλλωνα

να υμνώ τον αργυρότοξο που γέννησε η καλλίκομη Λητώ.

Μετ. Δ.Π. Παπαδίτσας & Ε. Λαδιά.

Σε αυτό το απόσπασμα ο υμνωδός σκιαγραφείται ως ο τυφλός ποιητής που ο ίδιος εκτελεί τον «Ύμνο στον Απόλλωνα» σε μια θρησκευτική εορταστική συγκέντρωση στη Δήλο - όπως και σε άλλες πόλεις κατά την περιοδεία του στον ελληνικό κόσμο. Παραθέτοντας μεταξύ άλλων και αυτούς τους στίχους, ο Θουκυδίδης (3.103.3-6) αποδίδει την πατρότητα του «Ύμνου στον Απόλλωνα» στον Όμηρο και εξηγεί ότι στη Δήλο από τα παλαιότερα χρόνια μαζεύονταν Ίωνες και κάτοικοι των γύρω νησιών, για να παρακολουθήσουν τους γυμνικοὺς καὶ μουσικοὺς αγώνες (δηλαδή αθλητικούς και ποιητικούς διαγωνισμούς), στους οποίους πολλές Ιωνικές πόλεις έστελναν συμμετοχές. Ασχέτως αν αυτή η περιγραφή είναι ακριβής ή όχι στις λεπτομέρειές της, είναι φανερό ότι οι ύμνοι εκτελούνταν από περιοδεύοντες ραψωδούς σε μεγάλες πανηγύρεις προς τιμήν των θεών. Συχνά, μάλιστα, οι απαγγελίες τους είχαν διαγωνιστικό χαρακτήρα (τελούνταν δηλ. στο πλαίσιο ποιητικών αγώνων σε μεγάλες εορτές), όπως δηλώνεται στην "επίκληση" κάποιων ύμνων· βλ. λ.χ. τον μικρό «Ύμνο στην Αφροδίτη», όπου ο τραγουδιστής ζητάει από τη θεά να του χαρίσει τη νίκη στον ποιητικό αγώνα:

«6. Εἰς Ἀφροδίτην» (στ. 19-20, μετ. Δ.Π. Παπαδίτσας & Ε. Λαδιά)

Χαῖρ' ἑλικοβλέφαρε γλυκομείλιχε, δὸς δ' ἐν ἀγῶνι

νίκην τῷδε φέρεσθαι, ἐμὴν δ' ἔντυνον ἀοιδήν.

Μετάφραση:

Χαίρε ελικοβλέφαρη γλυκόλαλη, δώσε σε τούτον τον αγώνα

να οδηγηθώ στη νίκη εγώ κι ομόρφυνέ μου το άσμα.

Επίσης, εκτός από την παράστασή τους σε δημόσιες θρησκευτικές εορτές, οι ύμνοι μπορούσαν να εκτελούνται και σε ιδιωτικά πλαίσια, ίσως σε συμπόσια ή σε ευωχίες στις βασιλικές αυλές. Ένα αντίστοιχο παράδειγμα διασώζει η Οδύσσεια: ο αοιδός Δημόδοκος διασκεδάζει τους καλεσμένους του βασιλιά των Φαιάκων και, ανάμεσα σε δύο ηρωικά άσματα (τα οποία τραγουδά σε δύο διαδοχικές βραδιές, μετά το δείπνο), παρεμβάλλει και ένα τραγούδι για την ερωτική σχέση της Αφροδίτης με τον Άρη (8.266-366). Η πρώτη αοιδή του Δημοδόκου (για τη φιλονικία ανάμεσα στον Αχιλλέα και τον Οδυσσέα, 8.73-82) και η τελευταία (για τον Δούρειο Ίππο και την πτώση της Τροίας, 8.499-520) συνδέονται θεματικά (και οι δύο προβάλλουν την επινοητικότητα του Οδυσσέα), αλλά όχι χρονικά (καθώς ανήκουν στην αρχή και το τέλος του πολέμου). Το τραγούδι για την παγίδευση του Άρη και της Αφροδίτης από τον Ήφαιστο εκτελείται το πρωί σε ένα δημόσιο (αλλά όχι θρησκευτικό) εορτασμό, που περιελάμβανε και άλλα είδη χορών και αγώνων.

"Προοίμια"

Το γενικό όνομα των «Ομηρικών ύμνων» είναι, κατά τις αρχαίες μαρτυρίες, προοίμια. Για παράδειγμα, ο Θουκυδίδης χαρακτηρίζει προοίμιον τον εκτενή «Ύμνο στον Απόλλωνα» (3.104: δηλοῖ δὲ μάλιστα Ὅμηρος ὅτι τοιαῦτα ἦν ἐν τοῖς ἔπεσι τοῖσδε, ἅ ἐστιν ἐκ προοιμίου Ἀπόλλωνος). Και ο Πίνδαρος υποστηρίζει στην αρχή του δεύτερου Νεμεόνικου ότι οι Ομηρίδες αρχίζουν τις απαγγελίες τους με ένα προοίμιον στον Δία (2.1-3: Ὁμηρίδαι / ῥαπτῶν ἐπέων τὰ πόλλ᾽ ἀοιδοί / ἄρχονται, Διὸς ἐκ προοιμίου). Εξάλλου, η Οδύσσεια διασώζει μια αντίστοιχη μαρτυρία: ο αοιδός Δημόδοκος ξεκινά το τραγούδι του με επίκληση στον θεό (Οδ. 8.499: Ὣς φάθ᾽, ὁ δ᾽ ὁρμηθεὶς θεοῦ ἄρχετο, φαῖνε δ᾽ ἀοιδήν).

Ο χαρακτηρισμός προοίμια ερμηνεύεται ότι δηλώνει τη λειτουργία των ύμνων στο πλαίσιο μιας εορταστικής συνάθροισης, ότι δηλ. αποτελούσαν εισαγωγή στην απαγγελία επικών ποιημάτων (πρό + οἴμη: πριν από το τραγούδι). Και πραγματικά πολλοί από τους μικρούς ύμνους φαίνεται ότι ήταν "εισαγωγικοί" σε μια ραψωδική απαγγελία, καθώς καταλήγουν σε έναν μεταβατικό προς την απαγγελία λογότυπο, ο οποίος υποδεικνύει ότι ο ποιητής θα συνεχίσει με ένα άλλο τραγούδι. Παράδειγμα:

«9. Εἰς Ἄρτεμιν» (στ. 9, μετ. Δ.Π. Παπαδίτσας & Ε. Λαδιά)

σεῦ δ' ἐγὼ ἀρξάμενος μεταβήσομαι ἄλλον ἐς ὕμνον.

Μετάφραση:

κι αφού από σένα αρχίσω θα περάσω σ' άλλον ύμνο.

Μάλιστα, σε κάποιους ύμνους ξεκάθαρα δηλώνεται ότι μετά τον ύμνο θα ακολουθήσει ένα επικό ποίημα· λ.χ.:

«32. Εἰς Σελήνην» (στ. 17-20, μετ. Δ.Π. Παπαδίτσας & Ε. Λαδιά)

Χαῖρε ἄνασσα θεὰ λευκώλενε δῖα Σελήνη

πρόφρον ἐϋπλόκαμος· σέο δ᾽ ἀρχόμενος κλέα φωτῶν

ᾄσομαι ἡμιθέων ὧν κλείουσ᾽ ἔργματ᾽ ἀοιδοὶ

Μουσάων θεράποντες ἀπὸ στομάτων ἐροέντων.

Μετάφραση:

Χαίρε άνασσα θεά λευκόχερη θεία Σελήνη

φιλόφρονη ευπλόκαμη· αφού από σένα αρχίσω, ανδραγαθήματα ανδρών

θα ψάλω ημίθεων που τα έργα τους παινεύουν οι αοιδοί,

των Μουσών οι θεράποντες με τα γλυκά τους στόματα.

Επίσης, κάποιοι ύμνοι είναι τόσο σύντομοι, που αποτελούν στην πραγματικότητα λογότυπους αρχής και τέλους, ανάμεσα στους οποίους θα παρεμβάλλονταν η "διήγηση" ανάλογα με το εορταστικό πλαίσιο· λ.χ.:

«13. Εἰς Δημήτραν» (μετ. Δ.Π. Παπαδίτσας & Ε. Λαδιά)

Αρχίζω την καλλίκομη σεμνή θεά τη Δήμητρα να υμνώ,

αυτή και την πανέμορφή της κόρη, την Περσεφόνη.

Χαίρε θεά και σώσε αυτή την πόλη, και το άσμα μου κατεύθυνε.

Από την άλλη, όμως, κάποιοι μικροί ύμνοι δεν πρέπει να ήταν "εισαγωγικοί", αφού λείπει στην "επίκληση" ο τυπικός μεταβατικός λογότυπος ή έχει αντικατασταθεί από μια ευχετική διατύπωση· λ.χ.:

«30. Εἰς Γῆν μητέρα πάντων» (μετ. Θρασύβουλος Σταύρου)

Θα τραγουδήσω τη Γη, στεριοθέμελη, μάνα των πάντων,

την πρωτοσέβαστη, αυτή που τα πάντα στον κόρφο της θρέφει·

από τα πλούτη σου θρέφονται, Γη, κι όσα πάνω στο θείο

χώμα βαδίζουν, κι αυτά που πετούν, κι όσα πλένε στο κύμα.

Και των καλών των παιδιών

και των πλούσιων καρπών είσαι η μάνα·

στην εξουσία σου, κυρά, τη ζωή στους θνητούς να χαρίζεις

και να την παίρνεις ξανά· και καλότυχος όποιον τιμήσεις

με την καλή σου βουλή· ναι, περίσσια όλα τα 'χουν εκείνοι.

Από γεννήματα εκείνων βαριά τα χωράφια, προκόβουν

τα ζωντανά τους, γεμάτο αγαθά και το σπίτι τους είναι.

Και πολιτείες με γυναίκες ωραίες κυβερνούνε, με νόμους

πάντοτε δίκιους εκείνοι· πολλά τ' αγαθά και τα πλούτη.

Μες στη χαρά και στη λάμψη της νιότης οι νέοι καμαρώνουν·

μες στους πολύανθους χορούς, σε απαλών λιβαδιών τα λουλούδια,

χοροπηδούν, με μεγάλη χαρά στην καρδιά, κι οι κοπέλες·

όσους τιμάς, έτσι ζουν, ω θεά σεβαστή και χαρίστρα.

Χαίρε, μητέρα θεών, του Ουρανού του αστροφώτιστου ταίρι·

για το τραγούδι μου αυτό μια ζωή χαρισάμενη δώσ' μου·

και να σε υμνήσω και μ' άλλο τραγούδι μου θα 'χω το νου μου.

Ίσως, λοιπόν, και μερικοί μικροί ύμνοι ήταν αυτοτελείς, παρά την περιορισμένη τους έκταση, οι οποίοι:

· είτε χρησιμοποιούνταν ως "εξόδια", δηλ. ύμνοι με τους οποίους τελείωνε ο ραψωδός την απαγγελία του,

· είτε εκτελούνταν στο πλαίσιο μιας θρησκευτικής τελετουργίας προς τιμήν των υμνούμενων θεών.

Εκτός του ότι η σχηματοποιημένη αυτή διαίρεση είναι υποθετική, υπάρχουν ύμνοι που δύσκολα θα κατατάσσονταν σε κάποια από αυτές τις κατηγορίες, ενώ άλλοι θα μπορούσαν να έχουν περισσότερες από μία λειτουργίες (λ.χ. ο δεύτερος «Ύμνος στον Ερμή»). Το πρόβλημα, συνεπώς, του χαρακτηρισμού όλων των «Ομηρικών ύμνων» ως προοιμίων και της πραγματικής τους λειτουργίας δεν επιδέχεται μία απάντηση ούτε για το σύνολο των μικρών ύμνων.

Πολύ περισσότερο η άποψη αυτή δεν γίνεται αποδεκτή για τους μεγάλους ύμνους, που θεωρούνται αυτοτελή τραγούδια. Το τραγούδι του Δημοδόκου για τον Άρη και την Αφροδίτη στην Οδύσσεια (8.266-366) είναι ίσως μια ένδειξη ότι οι μεγάλοι ύμνοι είναι ένα αυτόνομο ποιητικό γένος μέσα στην παράδοση της αρχαίας ελληνικής ποίησης. Σε αυτό συνηγορούν η έκταση των μεγάλων ύμνων (από 300 έως 600 περίπου στίχους), οι αναλογίες τους με άλλα λυρικά ποιήματα και, κυρίως, το περιεχόμενό τους.

Βέβαια το μέγεθός τους δεν είναι πραγματικό πρόβλημα για την εισαγωγική λειτουργία τους σε μια δημόσια παράσταση, αν σκεφτεί κανείς την έκταση των ομηρικών επών και τις συνθήκες εκτέλεσής τους. Εξάλλου, ο χαρακτηρισμός προοίμιον του Θουκυδίδη αποδίδεται ακριβώς στον εκτενή «Ύμνο στον Απόλλωνα». Γι'αυτό μια άλλη ερμηνεία που έχει προταθεί είναι ότι ο όρος προοίμιον ίσως δηλώνει το πρώτο από μια ακολουθία τραγουδιών (βλ. Clay 2011). Ένα παράδειγμα που ενισχύει αυτήν την ερμηνεία είναι η χρήση του όρου προοίμιον από τον Στησίχορο, για να αναφερθεί σε διαδοχικά λυρικά άσματα («θα περάσω σε ένα άλλο προοίμιον», απόσπ. 64 PMG). Άλλωστε και η αρχή της Θεογονίας του Ησιόδου έχει ερμηνευθεί ως ένωση δύο ύμνων στις Μούσες (στ. 1-34 στις Ελικωνιάδες, και στ. 35-104 στις Ολυμπιάδες), μετά τους οποίους ακολουθεί η κύρια εισαγωγή στο έπος (στ. 105-115). Αντιστοίχως, η απαγγελία του πρώτου τμήματος του «Ύμνου στον Απόλλωνα» (το "δηλιακό"), θα μπορούσε να συνεχίζεται με το δεύτερο τμήμα (το "πυθικό"), να αποτελεί δηλ. εισαγωγή στο δεύτερο και μεγαλύτερο τμήμα του ύμνου, που περιέγραφε την ίδρυση του δελφικού μαντείου. Στον «Ύμνο στον Απόλλωνα», επίσης, λέγεται ρητά ότι οι Μούσες θα τραγουδήσουν «τα αθάνατα δώρα των θεών και τα βάσανα των θνητών»· ομοίως στη Θεογονία οι Μούσες ψυχαγωγούν τον Δία τραγουδώντας πρώτα για τη φυλή των θεών και ύστερα για τη φυλή των ανθρώπων και των Γιγάντων (στ. 44-50). Και στις δύο περιπτώσεις η ακολουθία των τραγουδιών για θεούς και ήρωες ακολουθεί την ιεραρχική τάξη. Εξάλλου, η Δήλος ήταν φημισμένη, όπως αναγνωρίζεται και στον «Ύμνο στον Απόλλωνα» (στ. 143-178), για τους χορικούς ποιητικούς αγώνες που διοργανώνονταν στο πλαίσιο της εορταστικής συνάθροισης. Ίσως, βέβαια, με τον καιρό, το περιεχόμενο του όρου περιορίστηκε στα τραγούδια σχετικά με τους θεούς· ίσως, επίσης, ο όρος περιορίστηκε ακόμη περισσότερο στις εξάμετρες συνθέσεις που συναποτέλεσαν τους «Ομηρικούς ύμνους».

Βιβλιογραφία

Calame, C. 2000. Le récit en Grèce ancienne. Énonciations et représentations de poètes. 2nd ed. Paris. [English trans. of 1st ed.: The Craft of Poetic Speech in Ancient Greece. Transl. D. Collins - J. Orion. Ithaca 1995.]

Clay, Jenny Strauss. 2011. «The Homeric Hymns as Genre». Στον τόμο Andrew Faulkner (επιμ.), The Homeric Hymns: Interpretative Essays. Οξφόρδη: University Press. 232-253.

Janko, R. 1981. «The structure of the Homeric Hymns. A Study in Genre». Hermes 109: 9-24.

Παπαδίτσας, ∆.Π. - Λαδιά, Ε. 1997. Οµηρικοί Ύµνοι. 2η έκδ. Κείμενο, Μετάφραση, Σχόλια. Αθήνα: Εστία. [1η έκδ. Αθήνα: Καρδαμίτσα 1985.]

Σταύρου, Θρασύβουλος. Στον ζυγό του στίχου μου. Μεταφράσεις ποιημάτων. Αθήνα: χ.χ.