Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Αττικιστικά λεξικά

Στον αττικισμό, ένα κίνημα για την αναβίωση μιας παρωχημένης γλωσσικής μορφής, η οποία, όμως έχει καταγραφεί σε ένα εκτεταμένο γραμματειακό σώμα, είναι φυσικό να παίζουν κύριο ρόλο τα λεξικά. Ήδη από τον 2ο αι. π.Χ. χρονολογούνται οι πρώτες συναγωγές αττικών λέξεων από τους γνωστούς γραμματικούς Κράτητα τον Μαλλώτη, Δημήτριο Ιξίονα και τον Αθηναίο Φιλήμονα. Κανένα από αυτά τα έργα δεν έχει σωθεί, ώστε να ξέρουμε το χαρακτήρα αυτής της πρώιμης αττικιστικής δραστηριότητας. Αντίθετα, μας έχουν σωθεί πάρα πολλά αποσπάσματα από δύο αττικιστικά λεξικά, που συντάχθηκαν στα χρόνια του φιλέλληνα και ελληνιστή Ρωμαίου αυτοκράτορα Αδριανού (117-138 μ.Χ.), από τους γραμματικούς Αίλιο Διονύσιο και Παυσανία και αποτελούν αφενός προσπάθειες αποθησαύρισης γλωσσικού υλικού από αττικά εργα και αφετέρου (κυρίως το πρώτο) οδηγίες για την ορθή χρήση της Αττικής διαλέκτου. Αποθησαυριστικό χαρακτήρα είχε γύρω στα τέλη του 2ου αι. μ.Χ. και το Ὀνομαστικόν του Πολυδεύκη (ένα λεξικό με εννοιολογική διάταξη, όπως ο αγγλικός Thesaurus του Roget ή το ελληνικό Ἀντιλεξικόν του Βοσταντζόγλου), όπου όμως συχνά βρίσκουμε και τέτοιου είδους οδηγίες. Ακραίες αττικιστικές θέσεις εκφράζει ο γραμματικός Φρύνιχος, διεκδικητής της έδρας της ρητορικής στην Αθήνα, την οποία κέρδισε τελικά ο Πολυδεύκης. Γύρω στα 200 μ.Χ. γράφει ο Μοίρις το λεξικό Λέξεις Ἀττικῶν και Ἐλλήνων ήἈττικιστής, το οποίο διακρίνει τις λέξεις σε αττικές και ελληνικές, εντάσσοντας στις δεύτερες τις λέξεις της Κοινής.

10 Εὐχαριστεῖν οὐδεὶς τῶν δοκίμων εἶπεν, ἀλλὰ χάριν εἰδέναι. 27 Νηρὸν ὕδωρ μηδαμῶς, ἀλλὰ πρόσφατον, ἀκραιφνές. 32 Μεσονύκτιον ποιητικόν, οὐ πολιτικόν. 41 Σκίμπους λέγε, ἀλλὰ μὴ κράββατος· μιαρὸν γάρ. 50 Κόριον ἢ κορίδιον ἢ κορίσκη λέγουσιν, τὸ δὲ κοράσιον παράλογον. 74 Πάντοτε μὴ λέγε, ἀλλ' ἑκάστοτε καὶ διὰ παντός. 83 Σάρωσον ἐπειδὰν ἀκούσῃς τινὸς λέγοντος, κέλευσον παρακόρησον λέγειν. 89 Αὐθέντης μηδέποτε χρήσῃ ἐπὶ τοῦ δεσπότου, ὡς οἱ περὶ τὰ δικαστήρια ῥήτορες, ἀλλ' ἐπὶ τοῦ αὐτόχειρος φονέως. 93 Ἀκμὴν ἀντὶ τοῦ ἔτι· Ξενοφῶντα λέγουσιν ἅπαξ αὐτῷ κεχρῆσθαι, σὺ δὲ φυλάττου χρῆσθαι, λέγε δὲ ἔτι. 123 Ἤμιν· εἰ καὶ εὑρίσκεται παρὰ τοῖς ἀρχαίοις, οὐκ ἐρεῖς, ἀλλ' ἦν ἐγώ. 189 Σκορπίζεται· Ἑκαταῖος μὲν τοῦτο λέγει Ἴων ὤν, οἱ δὲ Ἀττικοὶ σκεδάννυταί φασιν. 192 «Ῥέει, ζέει, πλέει· Ἰακὰ ταῦτα διαιρούμενα, λέγε οὖν ῥεῖ, ζεῖ, πλεῖ. 197 Βασίλισσα οὐδεὶς τῶν ἀρχαίων εἶπεν, ἀλλὰ βασίλεια ἢ βασιλίς. 198 Σικχαίνομαι· τῷ ὄντι ναυτίας ἄξιον τοὔνομα. ἀλλ' ἐρεῖς βδελύττομαι ὡς Ἀθηναῖος. 220 Κατορθώματα· ἀμαρτάνουσι κἀνταῦθα οἱ ῥήτορες, οὐκ εἰδότες ὅτι τὸ μὲν ῥῆμα δόκιμον, τὸ κατορθῶσαι, τὸ δ' ἀπὸ τούτου ὄνομα ἀδόκιμον τὸ κατόρθωμα. λέγειν οὖν χρὴ ἀνδραγαθήματα. 249 Γεννήματα· πολλαχοῦ ἀκούω τὴν λέξιν τιθεμένην ἐπὶ τῶν καρπῶν, ἐγὼ δὲ οὐκ οἶδα ἀρχαίαν καὶ δόκιμον οὖσαν. χρὴ οὖν ἀντὶ τοῦ γεννήματα καρποὺς λέγειν ξηροὺς καὶ ὑγρούς. 290 Κρύβεται φεῦγε διὰ τοῦ β λέγειν καὶ κρύβεσθαι, ἀλλὰ διὰ τοῦ πτ κρύπτεται καὶ κρύπτεσθαι φάθι.

Φρύνιχος, Ἐκλογὴ ἀττικῶν ῥημάτων καὶ ὀνομάτων.

Είναι φανερό ότι από τους αττικούς τύπους που συνιστά ο Φρύνιχος ελάχιστοι έχουν επιβιώσει, σε αντίθεση με τους τύπους της Κοινής που καταδικάζει. Έχει επικρατήσει το εὐχαριστεῖν, ενώ κανείς δεν ξέρει το χάριν εἰδέναι. Το νηρὸν ὕδωρ, δηλαδή το νεαρόν ὕδωρ, το φρέσκο, το τρεχούμενο, μας έδωσε το νερό, και το ποιητικό μεσονύκτιον επέζησε ως μεσονύχτι, ενώ ξεχάστηκαν αἱ μέσαι νύκτες, που, όπως φαίνεται, ενέκριναν οι αττικιστές. Το «μιαρό» κράββατος όχι μόνο απαντάται στην Καινή διαθήκη, αλλά και επικράτησε ως κρεβάτι, σε αντίθεση με το σκίμπους, και το ίδιο έγινε με το «παράλογο» κοράσιον που επέζησε ως κοράσι, κορασιά, ενώ οι τύποι που εγκρίνονται έχουν όλοι ξεχαστεί. Τα κορέω και παρακορέω είναι σήμερα άγνωστα, ενώ το σαρόω απαντάται στην Καινή Διαθήκη και το σαρώνω είναι κοινόχρηστο, στη σημασία πρώτα σκουπίζω και αργότερα καταστρέφω, καταλύω. Το αὐθέντης επικράτησε στη σημασία δεσπότης που την καταδικάζει ο Φρύνιχος (μολονότι βρίσκεται ήδη στον Ευριπίδη) και επέζησε με τη μορφή αφέντης έως σήμερα, ενώ η σημασία αὐτόχειρ φονεὺς λησμονήθηκε ολότελα. Το ἀκμὴν με ενδιάμεσο τύπο το ακόμη(ν), έδωσε το ακόμη, το ἤμην τον τύπο ήμουν, το ιωνικό σκορπίζεται επέζησε αυτούσιο, όπως και το επίσης ιωνικό ασυναίρετο πλέει, ενώ έχουν ξεχαστεί τα αττικά ἔτι, ἦν, σκεδάννυται, πλεῖ, που συνιστά ο αττικιστής. Τα καταδικαζόμενα κατορθώματα και γεννήματα επιζούν σήμερα μαζί με τα εγκεκριμένα ἀνδραγαθήματα και καρποί, αν και το πρώτο αναβίωσε από τη λόγια οδό. Τέλος το κρύπτεται ξεχάστηκε, ενώ ο τύπος κρύβεται έχει επικρατήσει.

«Στραβὸς τὰς ὄψεις, ὀξὺς δὲ τὸν νοῦν»

(Σουΐδας για τον Μένανδρο)

Ψηφιδωτό πορτρέτο του κωμωδιογράφου (περίπου 342-292 π.Χ.), που βρέθηκε σε μια έπαυλη του 4ου αι. μ.Χ. στη Μυτιλήνη. Πολλοί αυστηροί αττικιστές δεν θεωρούσαν τον σημαντικότερο εκπρόσωπο της Νέας Κωμωδίας πρότυπο αττικού λόγου, σε αντίθεση με τον Αίλιο Διονύσιο που αντλεί από αυτόν πολλά παραδείγματα. Αν και η γλώσσα του Μενάνδρου είναι «γεμάτη από κείνην την αμίμητη αττική χάρη» (A. Lesky), εντούτοις ορισμένα χαρακτηριστικά της, όπως η σημασιολογική σύγχυση αορίστου και παρακειμένου, προαναγγέλλουν την Κοινή. Ο Φρύνιχος εκφράζει την απορία του: «οὐχ ὁρῶ μὰ τὸν Ἡρακλέα τί πάσχουσιν οἱ τὸν Μένανδρον μέγαν ἄγοντες καὶ αἴροντες ὑπὲρ τὸ ἐλληνικὸν ἄπαν. διὰ τί δὲ θαυμάσας ἔχω; ὅτι τὰ ἄκρα τῶν Ἑλλήνων ὁρῶ μανικῶς περὶ τὸν κωμῳδοποιὸν τοῦτον σπουδάζοντα.»

2.51 Τὸ γὰρ στραβὸς ἰδιωτικόν. 3.136 Ὁ γὰρ ἄψυχος ἰδιωτικόν. 6.25 Ὁ γὰρ μέθυσος ἐπὶ ἀνδρῶν Μενάνδρῳ δεδόσθω. 9.151 Ὁ γὰρ εἰδήμων ὑπομόχθηρον.

Πολυδεύκης, Ὁνομαστικόν.

Η λέξη στραβός είναι δημοτική [Αλλήθωρος. Η αττική λέξη που εγκρίνεται είναι ἰλλὸς ή στρεβλός]. Η λέξη ἄψυχος [στη σημασία δειλός] είναι δημοτική. Τη χρήση της λέξης μέθυσος για άντρες ας τη χαρίσουμε στον Μένανδρο. [Πολλοί αττικιστές δεν θεωρούσαν τον κωμικό ποιητή της Νέας Κωμωδίας πρότυπο αττικού λόγου, σε αντίθεση με τον Αίλιο Διονύσιο που αντλεί απ' αυτόν πολλά παραδείγματα. Η λέξη που εγκρίνεται είναι μεθυστικός, ενώ για τις γυναίκες επιτρέπεται η χρήση της μέθυσος]. Η λέξη εἰδήμων είναι εσφαλμένη. [Η λέξη που εγκρίνεται είναι ἐπιστήμων].

Γραῦς πληθυντικῶς Ἀττικῶς, γραίας Ἑλληνικῶς. Ἔπιον οἴνου, οὐκ οἶνον Ἀττικῶς. Ἔφαγον κρέως, οὐ κρέας Ἀττικῶς. Κάθησο Ἀττικῶς, κάθου κοινῶς. Μειδίου Ἀττικῶς, Μειδία […] Ελληνικόν. Νεῖν και νήχεσθαι Ἀττικῶς, κολυμβᾶν Ἑλληνικῶς. Οἶμαι και οἴομαι Ἀττικῶς, νομίζω Ἑλληνικῶς. Ὀπὴν Ἀττικῶς, τρύπημα Ἑλληνικῶς. Οὖς Ἀττικῶς, ὠτίον Ἑλληνικῶς. Στιφρὸν Ἀττικῶς, στριφνὸν Ἑλληνικῶς. Σφᾶς Ἀττικῶς, αὐτούς Ἑλληνικῶς. Τάγηνον Ἀττικῶς, τήγανον Ἑλληνικῶς. Φαθὶ Ἀττικῶς, εἰπὲ Ἑλληνικῶς. Φακῆν, ἑνικῶς και θηλυκῶς Ἕλληνες, φακούς πληθυντικῶς, Ἀττικῶς. Χθὲς καὶ χθιζὸν Ἀττικῶς, ἐχθὲς καὶ ἐχθεσινὸν Ἐλληνικόν. Χοάνην Ἀττικῶς, χώνην Ἕλληνες.

Μοίρις, Λέξεις Ἀττικῶν καὶ Ἑλλήνων.