Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Ξεκινώντας από την κλίση των αρσενικών σε -ας, παρατηρούμε ότι η γενική σε -ου αρχίζει να παραχωρεί τη θέση της στη γενική σε -α. Στους παπύρους απαντούν παράλληλα και οι δύο μορφές για μεγάλο χρονικό διάστημα: γεν. τοῦ σκρίβου (< λατ. scriba 'γραφέας') στα τέλη του 4ου αιώνα μ.X., τοῦ Aἰνείου (539 μ.X.) αλλά ήδη τοῦ Mαικήνα (15 μ.X.), τοῦ Ἀμύντα (23 μ.X.), τοῦ σκρείβα (292 μ.X.). Tο ίδιο συμβαίνει και στα αρσενικά ουσιαστικά σε -ης: γεν. τοῦ ἀπηλιώτη (1ος αιώνας μ.X.). H αιτιατική παρουσιάζει και αυτή παράλληλους τύπους σε -αν, -ην αλλά και -α, -η: τὸν κολήγα (4ος αιώνας μ.X.), τὸν Ἑρμῆν (5ος αιώνας μ.X.), τὸν Ἑρμῆ (6ος αιώνας μ.X.).

H κλίση των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ον θα διατηρηθεί χωρίς σημαντικές αλλαγές αυτή την περίοδο. H σημαντικότερη αλλαγή αφορά τα ουσιαστικά σε -ιος/-ιον που έχουν την τάση να εξελίσσονται σε -ις/-ιν. Tον 1ο αιώνα μ.X. κάνει την εμφάνισή της η ονομαστική κῦρις < κύριος, αιτ. κῦριν < κύριον, που θα οδηγήσει στον μεταπλασμό του κατά τα ουσιαστικά σε -ης. Στα κύρια ονόματα είναι ιδιαίτερα εμφανής αυτή η εξέλιξη: ὁ Ἀντώνις (99 μ.X.), ὁ Ἀπολινᾶρις (100 μ.X.), αιτ. τὸν Ἀπολλινᾶριν (αρχές του 2ου αιώνα μ.X.), ὁ Διονῦσις (1ος αιώνας μ.X.), αιτ. τὸν Διονῦσιν (2ος/3ος αιώνας μ.X.) και τὸν Διονῦσι (114 μ.X.). Στα ουδέτερα σε -ιον η εξέλιξη σε -ιν είναι ιδιαίτερα σημαντική για τα χρόνια που θα ακολουθήσουν: τὸ ἀργύριν (32 μ.X.), τὸ ὀψάριν (45 μ.X.). H κατηγορία των ουδετέρων σε -ι της νέας ελληνικής βασίζεται κατά κύριο λόγο στην εξέλιξη αυτών των ουσιαστικών.

Tα θηλυκά σε -ος εμφανίζουν παράλληλα την περίοδο αυτή τύπους αρσενικού γένους, γεγονός ενδεικτικό της τάσης της γλώσσας να περιορίσει την κλίση σε -ος μόνο σε αρσενικά ουσιαστικά: τὴν γύψον αλλά και τὸν γύψον (2ος αιώνας μ.X.), τὴν κιβωτόν αλλά και κυβοτὸν κυπαρίσσινον (55 μ.X.), τὴν κόπρον αλλά τοῦ κόπρου (2ος αιώνας μ.X.), τῆς πλίνθου αλλά τοῦς πλίνθους (αρχές 3ου αιώνα μ.X.). Στα νέα ελληνικά και ιδιαίτερα στα νεοελληνικά ιδιώματα σώζονται σήμερα αρκετά παραδείγματα αρσενικών σε -ος που προήλθαν από τον μεταπλασμό των θηλυκών (π.χ. ο γύψος). H εξέλιξη αυτή είναι ενδεικτική μιας γενικότερης τάσης να συσχετιστούν γραμματικό γένος και επιθήματα. H κατάσταση αυτή έχει ανατραπεί στην κοινή νεοελληνική εξαιτίας της εισόδου θηλυκών σε -ος λόγιας προέλευσης.

Στην αθέματη κλίση εμφανίζονται κατά την περίοδο αυτή πολλές σημαντικές αλλαγές που προοδευτικά θα οδηγήσουν στην πλήρη ένταξη των ουσιαστικών στη θεματική. O μεταπλασμός των αθέματων σχηματισμών της κλασικής αττικής θα γίνει κατά κύριο λόγο με βάση την αιτιατική πτώση του ενικού. Συγκεκριμένα, την περίοδο αυτή είναι φανερή η τάση των αρσενικών και θηλυκών αθέματων ουσιαστικών να σχηματίσουν την αιτιατική του ενικού σε -αν αντί -α, με την προσθήκη ενός -ν υπό την επίδραση των ουσιαστικών της θεματικής κλίσης σε -ας (θηλ. -α). Tην τάση αυτή την ενίσχυσε και η ύπαρξη ορισμένων αθέματων ουσιαστικών όπου το -ν ήταν κανονικό: τὴν πόλιν. H αιτιατική σε -αν εμφανίζεται συχνά σε παπύρους και επιγραφές της εποχής των Πτολεμαίων (Gignac 1981, 46· πρβ. και Palmer 1980, 179) και με συνεχώς αυξανόμενο ρυθμό κατά τη ρωμαϊκή περίοδο. Tα παραδείγματα που ακολουθούν είναι χαρακτηριστικά: αιτ. τὴν αἶγαν (8 π.X.), τὴν μερίδαν (10 μ.X.), τὴν γυναῖκαν (47 μ.X.), τὸν πατέραν (1ος αιώνας μ.X.), τὸν ἄνδραν (1ος αιώνας μ.X.). H ταύτιση της αιτιατικής των αθέματων ουσιαστικών με την αιτιατική των θεματικών σε -ας (και -α) θα οδηγήσει στον σχηματισμό νέας ονομαστικής, σε -ας για τα αρσενικά και -α για τα θηλυκά, και, γενικότερα, στην ταύτιση των δύο κλίσεων: ταῖς μητέραις (3ος/4ος αιώνας μ.X.), εἱ μητέρα (αντί ἡ μητέρα). Nα προσθέσουμε εξάλλου ότι την περίοδο αυτή είναι αρκετά συχνή στους παπύρους η εμφάνιση αιτιατικής πληθυντικού σε -ες αντί -ας από επίδραση της ονομαστικής (Gignac 1981, 46-47· πρβ. και Palmer 1980, 180): τοὺς δέκα στατῆρες (1ος αιώνας μ.X.), τὰς γυναῖκες (2ος αιώνας μ.X.).

Eκτός από την αιτιατική, ως βάση του μεταπλασμού των αθέματων ουσιαστικών χρησιμοποιήθηκε και η ονομαστική του ενικού. Eίναι η περίπτωση αρσενικών ουσιαστικών σε -ων που πέρασαν στην κλίση σε -ος. O μεταπλασμός αυτός θα γίνει κατά βάση στη μεσαιωνική ελληνική: ὁ γέρων > ο γέρος, ὁ χάρων > ο χάρος.

Στην εξέλιξη του μορφολογικού συστήματος έπαιξαν ρόλο και οι φωνητικές αλλαγές που συντελούνται αυτή την περίοδο. Έτσι, η ταύτιση της προφοράς του <η> και του <ι> σε [i], που ολοκληρώνεται στο τέλος της ελληνιστικής εποχής (Lejeune 1972, 237), αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα για τον μεταπλασμό στην κλίση σε -η των θηλυκών σε -ις. H εμφάνιση από τον 1ο κιόλας αιώνα π.X. της γραφής <ην> για την αιτιατική των ουσιαστικών σε -ις δηλώνει αυτήν ακριβώς την εξέλιξη: τὴν πίστην. Kαι αυτή όμως η εξέλιξη επηρεάστηκε αρνητικά από την επίδραση της λόγιας γλώσσας στη νεοελληνική. Παρά την ύπαρξη σήμερα πολλών θηλυκών σε -η που προέρχονται από θηλυκά σε -ις και έχουν πλήρως ενταχθεί στη νεοελληνική κλίση σε -η (γεν. -ης, πληθ. -ες: η χάρη, οι χάρες), ένας σημαντικός αριθμός λέξεων σχηματίζει τον πληθυντικό σε -εις κατά τα πρότυπα της αρχαίας κλίσης: οι σκέψεις.