Πρόλογος
Από άποψη χρονολογική το τμήμα αυτό της σύγχρονης επανέκθεσης του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης (ΑΜΘ) είναι το δεύτερο. Το πρώτο είναι Η προϊστορία στη Μακεδονία. Από άποψη όμως εκδοτική ο τόμος αυτός προηγείται. Θα ακολουθήσει ο τόμος για την προϊστορία και κατόπιν οι τόμοι που είναι αφιερωμένοι στο βασίλειο της Μακεδονίας και στη Θεσσαλονίκη. Τα κείμενα των διαφόρων ειδικών στους τόμους αυτούς ανταποκρίνονται στις θεματικές ενότητες της επανέκθεσης και περιέχουν λήμματα για κάθε ένα από τα αντικείμενα που εκτίθενται.
Μεγάλο μέρος του αρχαιολογικού υλικού που παρουσιάζουμε προέρχεται είτε από πανεπιστημιακές ανασκαφές, είτε από ανασκαφές ξένων σχολών, είτε από μεγάλες ανασκαφές που έγιναν αναγκαστικά λόγω των «μεγάλων έργων», στην περίπτωση μας του ΟΣΕ, και από σωστικές ανασκαφές της Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Κεντρικής Μακεδονίας. Γενικά δίνουν μία μικρή εικόνα της ανασκαφικής κοσμογονίας που έγινε κατά τις τελευταίες δεκαετίες.
Η εποχή από τη διάλυση των μυκηναϊκών κρατών και εξής μέχρι την αρχαϊκή εποχή (περίπου από το 1200-700 π.Χ.), εποχή μεγάλων ανακατατάξεων και αποικισμών, συνηθίζεται να ονομάζεται «σκοτεινοί αιώνες». H έρευνα όμως των τελευταίων δεκαετιών και στη Μακεδονία έχει δείξει μάλλον το αντίθετο. Η εξαφάνιση των ανακτόρων στην κεντρική και νότια Ελλάδα θα πρέπει να οφείλεται σε πολλούς ταυτοχρόνως παράγοντες, από τους οικονομικούς, κοινωνικούς, ακόμη και περιβαλλοντικούς που έχουν προταθεί και είχαν ως βασικό αποτέλεσμα την ανακατανομή της αγροτικής παραγωγής. Τα ανάκτορα έδωσαν, σε βραχύ χρονικό διάστημα, τη θέση τους σε οικιστικούς σχηματισμούς που υπαγόρευαν οι νέες ανάγκες. Οι σχηματισμοί αυτοί, όπως φαίνεται και από τις ανασκαμμένες θέσεις που παρουσιάζουμε, δεν έχουν συγκεκριμένο οικιστικό πλάνο. Έχουν όμως συχνά ένα σαφώς διαφοροποιημένο από το μέγεθός του, και όχι μόνο, οίκημα, προφανώς της ισχυρότερης από πλευράς εξουσίας προσωπικότητας του οικισμού. Οι σχηματισμοί αυτοί οδήγησαν σταδιακά στη γένεση των πρώτων πόλεων με τη γνωστή σε μας κατά περίπτωση κοινωνική, οικονομική και διοικητική οργάνωση. Οι αιώνες αυτοί δεν φαίνεται να διαθέτουν γενικευμένη γραφή, η επική όμως παράδοση διατήρησε καταρχήν με τους γνωστούς προφορικούς της μηχανισμούς, κυρίως μέσω των αοιδών, τους μύθους, το ηρωικό παρελθόν και μάλλον έναν τεράστιο επικό κύκλο, από τον οποίο τελικά μας σώθηκαν τα κορυφαία δημιουργήματα, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, που συνέθεσε ο Όμηρος τον 8ο αι. π.Χ.
Οι θέσεις των ανασκαφών που παρουσιάζονται στη θεματική ενότητα Προς τη γένεση των πόλεων.
Οι ανασκαφείς των ένδεκα θέσεων είναι και οι συγγραφείς του τόμου. Αρκετοί από αυτούς (Σ. Μοσχονησιώτη, Κ. Σουέρεφ, Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Η. Αναγνωστοπούλου-Χατζηπολυχρόνη, Ε. Πουλάκη) εργάζονται στις Εφορείες Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟ. Οι υπόλοιποι (K. Wardle, M. Τιβέριος, B. Hänsel) είναι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι. Για όλους αυτούς και για τους συντελεστές του τμήματος αυτού της επανέκθεσης, η ευγνωμοσύνη του κοινού θα πρέπει να είναι μεγάλη. Η δική μου είναι δεδομένη. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον αναπληρωτή Καθηγητή κ. Στέλιο Ανδρέου για μια πρώτη πριν από μερικά χρόνια συζήτηση για την περίοδο αυτή.
Ιανουάριος 2006
Δ. Β. Γραμμένος
