-
21. Δίον. Πρωτογεωμετρικός σκύφος, από το νεκροταφείο των τύμβων (από Ε. Πουλάκη-Παντερμαλή, στο Ελληνικός Πολιτισμός. Μακεδονία. Το βασίλειο του Μ. Αλεξάνδρου, Κατάλογος έκθεσης Μοντρεάλ, ΥΠΠΟ-ICOM, Αθήνα 1993, 137, εικ. 98).
-
22. Δίον. Πρωτογεωμετρική φιάλη με προχοή, από το νεκροταφείο των τύμβων (από Ε. Πουλάκη-Παντερμαλή, ό.π., 134, εικ. 85).
-
23. Σίνδος. Μελανόμορφη υδρία πιθανόν ευβοϊκή από το νεκροταφείο της Σίνδου. 525-510 π.Χ. (από Σίνδος, Αθήνα 1985, 182-183, αρ. 293).
-
24. Μένδη. Πιθαμφορέας για εγχυτρισμό, με εγχάρακτη διακόσμηση, από παράλιο νεκροταφείο. Τέλη 8ου αι. π.Χ. (από Ι. Βοκοτοπούλου, ΑΕΜΘ 3, 1989, εικ. 14).
-
25. Κούκος Συκιάς. Το τείχος πλησίον του νεκροταφείου με τις καύσεις (από I. Κάρινγκτον-Σμιθ - I. Βοκοτοπούλου, ΑΕΜΘ 2, 1988, 367, εικ. 1).
-
Σχ. 1. Γεωφυσικός χάρτης της Μακεδονίας. Σημειώνονται ενδεικτικά θέσεις που αναφέρονται στο κείμενο. 1. Διπλή τράπεζα Αγχιάλου 2. Τράπεζα Πολίχνης 3. Τούμπα Θεσσαλονίκης 4. Τράπεζα στο Καραμπουρνάκι 5. Τούμπα Αγγελάκη (Αγ. Παρασκευής) 6. Τούμπα Σαραλίκα Τριλόφου 7. Τούμπα και τράπεζα N. Καλλικράτειας 8. Κούκος.
Ευρήματα που σχετίζονται με ταφικά έθιμα
Τα ευρήματα από τους ταφικούς τύμβους του Δίου και της Βεργίνας, όπως ο σκύφος και η φιάλη με προχοή και ψηλό πόδι, πρωτογεωμετρικής τυπολογίας, μπορούν να εκληφθούν ως η ευβοϊκή επίδραση στα τοπικά συμφραζόμενα[35] (Eικ. 21, 22). Οι ομάδες που κατοικούσαν στα πεδινά και ορεινά της Πιερίας και της Ημαθίας, βόρεια του όρους Ολύμπου είχαν μικτή οικονομία. Βασίζονταν στην κτηνοτροφία και την καλλιέργεια καρποφόρων δέντρων και σιτηρών. Τα ευρήματα των ανασκαφών παρουσιάζουν, ανάμεσα στα τοπικά, θεσσαλικά και ευβοϊκά στοιχεία. Οι πολιτικές εκφάνσεις των κατοίκων αυτών, ιδιαίτερα στα ταφικά έθιμα, φανερώνουν αφομοιωμένα τα επείσακτα στοιχεία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι ταφές κατά ομάδες στο εσωτερικό των κιβωτιόσχημων τάφων κάτω από τύμβους.
Μια άλλη περίπτωση, προωθημένη στον χρόνο, συνιστά το αρχαϊκό νεκροταφείο της Σίνδου. Για παράδειγμα, μια ερυθρόμορφη υδρία αποδίδεται με επιφύλαξη σε ευβοϊκό εργαστήριο του 525-510 π.Χ.[36] (Εικ. 23). Η υδρία βρέθηκε με τα κτερίσματα του γυναικείου κιβωτιόσχημου τάφου αρ. 67 μαζί με μία χάλκινη μεσόμφαλη φιάλη, σιδερένια ομοιώματα τετράτροχης άμαξας, κλισμού, τριποδικής τράπεζας, κρατευτών και οβελών, χρυσά κοσμήματα και χρυσή προσωπίδα. Το αγγείο αυτό θεωρούμε συνεκδοχή της διάρκειας των επαφών που υπήρξαν ανάμεσα στην περιοχή του κάτω Αξιού και της Ευβοίας, όταν πλέον οι ευβοϊκές επιρροές σπάνιζαν στον Κόλπο σε σύγκριση με τις ιωνικές-νησιωτικές, τις κορινθιακές και βέβαια τις αττικές επιδράσεις.
Από την άλλη πλευρά, στη Μένδη της Παλλήνης στην ακτή και δίπλα στο λιμάνι, το νεκροταφείο παρουσιάζει σημάδια άλλοτε κοντινά και άλλοτε μακρινά από την ευβοϊκή μητρόπολη[37]. Στη Μένδη, πράγματι, δεν συναντάμε, με τις μέχρι τώρα έρευνες, το έθιμο της καύσης που γνωρίζουμε στην Εύβοια της εποχής του σιδήρου. Αντίθετα, το έθιμο αυτό εντοπίστηκε στον Κούκο, γειτονικά της Τορώνης[38]. Στη Μένδη συνηθίζονταν ο ενταφιασμός και ο εγχυτρισμός σε μεγάλους πιθαμφορείς (Εικ. 24). Η τυπολογία, ωστόσο, των πιθαμφορέων αυτών παραπέμπει σε ερετριακά πρότυπα του 8ου αι. π.Χ.
Η περίπτωση του Κούκου της Συκιάς, βορειοανατολικά της Τορώνης, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς τα ευρήματα[39]. Το νεκροταφείο βρίσκεται σε μια λοφώδη περιοχή πλησίον ενός αμυντικού τείχους και ενός οικισμού (Εικ. 25). Το ταφικό έθιμο είναι εκείνο της καύσης, γνωστό στις τελετουργίες του Λευκαντιού από τον 10ο μέχρι τον 8ο αι. π.Χ. σε κιβωτιόσχημους τάφους. Η κεραμική των κτερισμάτων αποδίδεται σε τοπικά εργαστήρια, ενώ περιλαμβάνει σχήματα ευβοϊκής προέλευσης του 11ου-9ου αιώνα. Τέτοια είναι: ο κάνθαρος, παρόμοιοι του οποίου βρέθηκαν στην Τορώνη και αλλού, στο ηρώον στην Τούμπα του Λευκαντιού και στη Θεσσαλία, ο κρατήρας με ζωόμορφες λαβές μυκηναϊκής τυπολογίας, που συγκρίνεται με σχήματα αγγείων γνωστά επίσης από την Ξηρόπολη και το ηρώον του Λευκαντιού, χρονολογούμενα στον 10ο αιώνα, η λεκανίδα με χαμηλό πόδι ευβοϊκής παράδοσης του 8ου αι. π.Χ.
Η διαφορά ανάμεσα στο νεκροταφείο της Μένδης και εκείνο του Κούκου είναι ιδιαίτερα σημαντική από τη στιγμή που αφορά δύο διαφορετικά ταφικά έθιμα. Θα μπορούσαμε να διερευνήσουμε αν έπαιξε κάποιο ρόλο το ότι σύμφωνα με τις πηγές η αποικία των Ερετριέων ήταν η Μένδη και των Χαλκιδέων η Τορώνη, στην ευρύτερη περιοχή της οποίας βρίσκεται η θέση Κούκος. Θα μπορούσαμε, επίσης, να υποθέσουμε ότι στη Μένδη ο εγχυτρισμός είχε εισαχθεί από τους Ευβοείς και είχε επικρατήσει ως έθιμο πριν οι δύο τελευταίοι ασκήσουν το έθιμο της καύσης. Σε αυτή την περίπτωση, πιστεύουμε ότι το τοπικό στοιχείο με τις ευβοϊκές επιδράσεις είχε βρει τη συνοχή του ήδη από τα ύστερα υστεροελλαδικά χρόνια, ώστε να συντηρηθεί η παράδοση κατά τον αποικισμό των Ερετριέων στα μέσα του 8ου αιώνα. Στον Κούκο, αντίθετα, οι νεοαφιχθέντες στην περιοχή ανήκαν πιθανόν σε ευβοϊκές ομάδες που ασχολούνταν με τη μεταλλουργία ή σε Ευβοείς με διαφορετική παράδοση στα ταφικά έθιμα.
Ευβοϊκά στοιχεία προέρχονται και από το νεκροταφείο της Ακάνθου, βορειοανατολικά της χερσονήσου της Ακτής, η οποία καταλήγει στον Άθωνα[40] (πρβ. Σχ. 1). Το αρχαϊκό νεκροταφείο περιλαμβάνει ενταφιασμούς με κτερίσματα που παρουσιάζουν αφθονία αντικειμένων προερχόμενα από την Εύβοια, την Κόρινθο, τη Βοιωτία, την Αθήνα. Το νεκροταφείο ανήκε στην Άκανθο, όπου αποικία των Ανδρίων και πιθανότατα Χαλκιδέων η οποία θεωρείται ότι ιδρύθηκε περί το 655 π.Χ. Η χώρα της Ακάνθου είναι πλούσια σε ορυκτά και δάση, ενώ ελέγχει μια στρατηγική θέση, νότια της Αργίλου και της Αμφίπολης, κοντά στα μεταλλεία του Παγγαίου και της Θάσου. Οι Χαλκιδείς, σύμφωνα με τις πήγες, ήταν παρόντες κατά την ίδρυση της Αμφίπολης[41].
35 Ανασκαφές των ταφικών τύμβων στο Δίον: Ε. Πουλάκη-Παντερμαλή, στο Ελληνικός Πολιτισμός. Μακεδονία. Το βασίλειο του Μ. Αλεξάνδρου, Κατάλογος έκθεσης Μοντρεάλ, YΠΠO-ICOM, Αθήνα 1993, 122-123, 134 εικ. 85 και 137 εικ. 98. Πρβ. Ε. Πουλάκη-Παντερμαλή - Μ. Μπέσιος, στο ΑΔ 40, 1985 Χρονικά, 238, 240-243, Ε. Πουλάκη-Παντερμαλή, ΑΔ 42, 1987 Χρονικά, 363-364. Επίσης Ε. Πουλάκη-Παντερμαλή, «Ανασκαφή Αγ. Δημητρίου Oλύμπου», ΑΕΜΘ 1, 1987, 201208, τ.ί., «Όλυμπος 2. Μακεδονικόν όρος, μετεωρότατον» στο Αμητός. Τιμητικός τόμος για τον Μ. Ανδρόνικο τ. 2, Θεσσαλονίκη 1987, 697-718, τ.ί., στο ΑΔ 43, 1988 Χρονικά, 366, τ.ί., «Οι ανασκαφές του Oλύμπου», ΑΕΜΘ 2, 1988, 173-180, τ.ί., ΑΔ 44, 1989 Χρονικά, 322-325, τ.ί., «Τα περιβόλια των θεών», ΑΕΜΘ 3, 1989,149-154.
Ανασκαφές στους ταφικούς τύμβους της Βεργίνας: Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα 1. Το νεκροταφείο των τύμβων, Αθήνα 1969, 181-182, πιν. 75, ΑΘ 1 (φιάλη).
36 Για τα ευρήματα από τη Σίνδο βλ. Α. Δεσποίνη κ.ά., Σίνδος, ό.π., 11-13 (οι ανασκαφές: Α. Δεσποίνη), 182-183, εικ. 293 (τυπολογία της μελανόμορφης υδρίας: Μ. Τιβέριος), 182-205 (τυπολογία των κτερισμάτων: Μ. Τιβέριος, Ι. Βοκοτοπούλου, Α. Δεσποίνη). Πρβ. για τις ανασκαφές της Σίνδου Α. Δεσποίνη, στο Ελληνικός Πολιτισμός …, ό.π.
37 Ανασκαφές στο νεκροταφείο της Μένδης: Ι. Βοκοτοπούλου, στο ΑΔ44, 1989 Χρονικά, 327, τ.ί., «Ανασκαφή … 1989», ό.π., 414-415 και σημ. 8-9, εικ 14 (πιθαμφορέας), τ.ί., στο ΑΔ 45, 1990 Χρονικά, 315-316, τ.ί., «Anciennes nécropoles de la Chalcidique» στο Nécropoles et sociétés antiques. Actes du Colloque international de Recherches Archéologiques de l' Université de Lille III, Lille 1991, Naples 1994 (CCJB XVIII), 79-98 (με σύνθεση για τον αποικισμό της Χαλκιδικής και ιδιαίτερη έμφαση στα δεδομένα των ανασκαφών στο νεκροταφείο της Μένδης), Ι. Βοκοτοπούλου - Σ. Μοσχονησιώτη, «Το παράλιο νεκροταφείο της Μένδης», ΑΕΜΘ 4, 1990, 411-424.
39 Ανασκαφές στο νεκροταφείο και τον οικισμό του Κούκου: Ι. Βοκοτοπούλου, στο ΑΔ 42, 1987 Χρονικά, 370-371, τ.ί., «Ανασκαφή στον Κούκο Συκιάς», ΑΕΜΘ 1, 1987, 284-285, Ι. Βοκοτοπούλου - J. Carington-Smith, «Ανασκαφή στον Κούκο Συκιάς», ΑΕΜΘ 2, 1988, 357-370, 359-364, εικ. 8, 9 και 10, τ.ί., «Ανασκαφή στον Κούκο Συκιάς 1989», ΑΕΜΘ 3, 1989, 425-438 (αμφορείς, αμφορίσκοι, κρατήρες, λεκανίδες, σκύφοι, κρατηρίσκοι ευβοϊκής παράδοσης), τ.ί., στο ΑΑ 45, 1990 Χρονικά, 319-320, τ.ί., «Η ανασκαφή στον Κούκο Συκιάς 1990», ΑΕΜΘ 4, 1990, 439-454, J. Carington-Smith, «Τρεις κάνθαροι και ένας κρατήρας από τη θέση Κούκος Συκιάς», ΑΕΜΘ 5, 1991, 335-348, εικ. 1-8.
40 Ανασκαφές στην Άκανθο (νεκροταφείο και οικισμός): βλ. σημ. 17. Επίσης στο ΑΑετήσιες αναφορές από το 1971, Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, «Ανασκαφές στην αρχαία Άκανθο», στα Πρακτικά Πρώτου Πανελλήνιου Συμποσίου Iστορίας και Αρχαιολογίας της Χαλκιδικής, 1987, 83-85, τ.ί., «Αρχαία Άκανθος. Πτυχές της Ιστορίας με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα», στο Άνδρος και Χαλκιδική. Πρακτικά Συμποσίου, Άνδρος 23.8.1997, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, Άνδρος 1998 (Ανδριακά Χρονικά 29), 93-137, όπου και βιβλιογραφία.
41 Για την Αμφίπολη, την Άργιλο και τη Θάσο βλ. τη σύνθεση Δ. Σαμσάρης, Ιστορική γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας, 1976, Διάφοροι Συγγραφείς, στο Ελληνικός Πολιτισμός. Μακεδονία. Το βασίλειο του Μ. Αλεξάνδρου. Κατάλογος έκθεσης στο Μοντρεάλ, ΥΠΠΟ-ICOM, Αθήνα 1993, 5759 (Σ. Σαμαρτζίδου: Αμφίπολις), 60-63 (Χ. Κουκούλη-Χρυσανθάκη). Πρβ. D. Lazarides, Thasos and its Peraia, Athens 1971 (AGC 5), τ.ί., Αμφίπολις και Άργιλος, Αθήνα 1972, (AGC 6). Για νέα στοιχεία για την Άργιλο βλ. Ζ. Μπόνιας - J. Perreault, «Άργιλος, η αρχαιότερη ελληνική αποικία στη θρακική περιοχή του Στρυμόνα» στο Άνδρος και Χαλκιδική. Πρακτικά Συμποσίου, Άνδρος 23.8.1997, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, Άνδρος 1998 (Ανδριακά Χρονικά 29), 173-196.
