Ε4.3. Ομηρικοί θεσμοί Ι. Η ομηρική «πανήγυρις»

Μια γιορτή με κοινωνική σημασία

Μια ενδιαφέρουσα πρακτική, με κοινωνικές προεκτάσεις είναι η διοργάνωση γιορτών, αυτές που μπορούμε, ίσως, να ονομάσουμε «πανηγύρεις», με τη γενικότερη έννοια της εορταστικής συγκέντρωσης κόσμου. Πανηγύρεις, φαγοπότια ή τσιμπούσια πραγματοποιούνται τόσο συχνά στα έπη ώστε να μπορεί να θεωρηθούν ως θεσμοποιημένες πρακτικές. Όλες οι παραπάνω παρατηρήσεις για τη μορφή της κοινωνικής οργάνωσης συνοψίζονται σε αυτές τις γιορτές. Η γιορτή, όπως περιγράφεται στα έπη, περιλαμβάνει στοιχεία που βρίσκουμε τόσο στα μεταγενέστερα «συμπόσια», τον πιο αγαπημένο τρόπο διασκέδασης των αρχαίων Ελλήνων, όσο και στα πιο πρόσφατα «πανηγύρια». Η ομηρική «πανήγυρις» είχε ορισμένα δεδομένα χαρακτηριστικά. Πρώτα και κύρια, πραγματοποιούνταν, συνήθως, στον χώρο του ομηρικού παλατιού και συμμετείχαν σ' αυτές πλήθος αντρών, όπως περιγράφεται με γλαφυρό τρόπο στη ραψωδία θ της Οδύσσειας, όταν ο Οδυσσέας φιλοξενείται από τον Αλκίνοο στη χώρα των Φαιάκων :

πλῆντο δ᾿ ἄρ᾿ αἴθουσαί τε καὶ ἕρκεα καὶ δόμοι ἀνδρῶν

ἀγρομένων: πολλοὶ δ᾿ ἄρ᾿ ἔσαν, νέοι ἠδὲ παλαιοί.

τοῖσιν δ᾿ Ἀλκίνοος δύοκαίδεκα μῆλ᾿ ἱέρευσεν,

ὀκτὼ δ᾿ ἀργιόδοντας ὕας, δύο δ᾿ εἰλίποδας βοῦς:

τοὺς δέρον ἀμφί θ᾿ ἕπον, τετύκοντό τε δαῖτ᾿ ἐρατεινήν.

(Ομήρου Οδύσσεια, θ 57-61)

είχε γεμίσει ο μαζεμένος κόσμος κλειστές αυλές,

αίθουσες σκεπαστές, μεγάλες κάμαρες·

κι ήσαν πολλοί οι γεροντότεροι κι οι νέοι που έσμιξαν.

Για χάρη τους ο Αλκίνοος παράγγειλε να σφάξουν

δώδεκα αρνιά, δυο βόδια με τα πόδια τους στριφτά,

κι οχτώ θρεμμένους χοίρους με δόντια κάτασπρα.

Κι όπως τα γδάραν και τα φρόντισαν, στρώθηκε πλούσιο

τραπέζι για το γεύμα.

(μετ. Δ.Ν. Μαρωνίτης)

Στην ίδια ραψωδία παρατίθενται και τα υπόλοιπα στοιχεία που αφορούν τη συγκεκριμένη αυτή γιορτή. Περιλαμβάνει πρώτα γερό φαγοπότι. Μετά ο αοιδός καθισμένος σε «θρονί», γεγονός που αποδεικνύει τον σεβασμό με τον οποίο αντιμετωπίζεται από όλους, ψάλλει για τα κατορθώματα ηρώων που σχετίζονται με τον Τρωικό Πόλεμο και μάλιστα με τον ίδιο τον Οδυσσέα (εικ. 5.33). Η περιγραφή αυτής της ομηρικής γιορτής προσφέρει, ίσως, πληροφορίες για το σε ποιό κοινωνικό περιβάλλον και με ποιά ευκαιρία ακούγονταν οι επικοί στίχοι στην εποχή της δημιουργίας τους. Παρότι στο πανηγύρι συμμετείχαν και άλλοι άντρες, πρωταγωνιστούσαν σε αυτό οι άρχοντες των Φαιάκων. Αυτοί θα λάβουν, άλλωστε, μέρος μαζί με τον Οδυσσέα στους αθλητικούς αγώνες που θα ακολουθήσουν, ενώ και πάλι αρχοντόπουλα θα χορέψουν στο τέλος προς τιμήν του φιλοξενούμενού τους, παρότι δε γνωρίζουν ακόμα καν την ταυτότητά του.

Ο παραπάνω είναι, σαφώς, ο ενδεδειγμένος τρόπος για να γίνεται μια γιορτή, ένα «πανηγύρι». Σύμφωνα όμως με τους εδικούς ερευνητές υπάρχουν και «κακά» παραδείγματα γλεντιών (Fox 2009: 194-200). Αυτά που διαδραματίζονται στην πατρίδα του Οδυσσέα, την Ιθάκη, με πρωταγωνιστές τους μνηστήρες είναι τα πλέον χαρακτηριστικά. Οι τελευταίοι περιφρονούν τη φιλοξενία της Αθηνάς-Μέντη από τον Τηλέμαχο στην πρώτη ραψωδία της Οδύσσειας (α 109-173) και επιδίδονται στο δικό τους γλεντοκόπι έξω από οποιονδήποτε κανόνα και ηθική, κατατρώγοντας το βιος του Οδυσσέα. Η σύγκριση και αντιπαράθεση του «καλού» με το «κακό» γλέντι (φιλοξενία Μέντη από Τηλέμαχο σε αντιπαράθεση με το «γλέντι» των μνηστήρων), αν λάβουμε μάλιστα υπόψη και την «τελειότητα» του γλεντιού στη χώρα των Φαιάκων, χρησιμεύει σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές ως ένας «οδηγός» για τον τρόπο ζωής και τις αξίες των «αρίστων» της εποχής των ομηρικών επών. Υπάρχουν, όμως, παράλληλα, και στιγμές στις ομηρικές γιορτές που αναδεικνύουν τις αρχές της συλλογικότητας, όπως το μοίρασμα της τροφής, οι αμοιβαίες υποχρεώσεις φιλοξενίας, η εκτίμηση που τρέφει η κοινότητα για κάποιο άτομο, ή η τελική ενσωμάτωση, μέσα από το τυπικό του «γλεντιού», όλων των συμμετεχόντων σε αυτήν την κοινότητα (Sherratt 2004: 211).

Η ομηρική «πανήγυρις» είναι, προφανώς, ένα ακόμα μέσο με το οποίο αναδεικνύονται, αλλά και επιδεικνύουν την «αριστεία» τους και την κοινωνική και οικονομική υπεροχή τους οι ευγενείς της ομηρικής εποχής. Η ύπαρξή της φαίνεται πως αποδεικνύεται πλέον και από τα αρχαιολογικά ευρήματα. Παρόμοια γλέντια ή «πανηγύρεις» που μπορεί να θεωρηθούν και ως πρόδρομοι των μεταγενέστερων αρχαιοελληνικών συμποσίων, φαίνεται πως γίνονταν από την πρώιμη προϊστορία, δηλαδή από τη νεολιθική ή ακόμα και από την παλαιολιθική εποχή. Στα μυκηναϊκά χρόνια και στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, στις περιόδους που συνδέονται παραδοσιακά με τα ομηρικά έπη, πιθανολογείται η πραγματοποίησή τους για κοινωνικούς, πολιτικούς, καθώς και θρησκευτικούς λόγους, ενώ δεν λείπουν και τα «νεκρόδειπνα», το φαγοπότι, δηλαδή, που γίνεται προς τιμήν των νεκρών.

Στα μυκηναϊκά χρόνια ενδείξεις παρόμοιων «πανηγυριών» υπάρχουν από αρκετές περιοχές του Αιγαίου.^[22] Στο εύλογο ερώτημα πώς μπορεί κανείς να αναγνωρίσει τέτοιου είδους δραστηριότητες η απάντηση περιλαμβάνει μια σειρά στοιχείων που θεωρούνται σημαντικά προς αυτήν την κατεύθυνση. Η παρουσία μιας αξιοπρόσεκτης ποσότητας καταλοίπων μαγειρικών σκευών που προέρχονται από τις αποθήκες του ανακτόρου, οστά ζώων που αποτελούν υπολείμματα των γευμάτων από αυτά τα γλέντια, πήλινα αγγεία πόσης κρασιού (Στεφανή 2011) και οι μεταλλικές τους απομιμήσεις ακόμα και σε χρυσό, κάποια σπαράγματα από τον τοιχογραφικό διάκοσμο των ανακτόρων, καθώς και ορισμένα κείμενα που προέρχονται από τις πήλινες πινακίδες της μυκηναϊκής Γραμμικής Β γραφής συνθέτουν ένα παζλ που οδηγεί στον «εντοπισμό» ανάλογων δραστηριοτήτων.

Ως πρακτικές που συνδέονται με τις γιορτές αυτές θεωρούνται, επίσης, το κυνήγι ελαφιών, η εκτροφή αιγοπροβάτων, χοίρων και αγελάδων, η χρήση τριποδικών αγγείων για το μαγείρεμα του κρέατος, η χρήση αγγείων για τη μεταφορά, την ανάμειξη με νερό και την κατανάλωση κρασιού, η θυσία ταύρων, αλλά και αιγοπροβάτων και βοοειδών, η χρήση αγγείων για σερβίρισμα και για ποτό τα οποία είναι, εκτός από πηλό και από χαλκό, από ασήμι και χρυσάφι, τα αφιερώματα στους θεούς και η προσεγμένη διατήρηση του «ιερού» αυτού εξοπλισμού (Wright 2004: 49-50). Το γεγονός ότι τρίποδες και αγγεία από πολύτιμα μέταλλα, αλλά και άλλος εξοπλισμός απεικονίζεται, συχνά, στις τοιχογραφίες και συνοδεύει τους σημαντικούς νεκρούς των μυκηναϊκών χρόνων συνδέεται, πιθανόν, και με τη σχέση αυτών των αντικειμένων με τις διαδικασίες των τελετουργικών επιδείξεων που συμπεριλαμβάνονται στις μυκηναϊκές «πανηγύρεις».

Ανάμεσα στα αρχαιολογικά δεδομένα των μυκηναϊκών χρόνων ξεχωρίζει η περίπτωση από το γνωστό «ανάκτορο του Νέστορα» στην Πύλο της Μεσσηνίας, με βάση τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την πρόσφατη επανεξέταση των δεδομένων που σχετίζονται με αυτό. Η υπαίθρια αυλή μπροστά από την είσοδο του μεγάρου θεωρείται ο χώρος συγκέντρωσης του λαού που λάμβανε μέρος σε αυτές τις γιορτές. Οι τοιχογραφίες των πρώτων δωματίων του μεγάρου που ήταν ορατές από την αυλή εικονογραφούσαν τη σχέση του απέξω λαού με τους μέσα στο «μέγαρο» αξιωματούχους. Καθώς εκεί βρέθηκαν κομμάτια τοιχογραφιών που παραπέμπουν σε μάχες πιθανολογείται η συμβολική δήλωση της πολεμικής αρετής του ηγεμόνα προς τους υπηκόους του.

Στα εσωτερικά δωμάτια του μεγάρου, αντίθετα, οι τοιχογραφίες ήταν περισσότερο μυστηριακές, «θρησκευτικές» και γενικά «τελετουργικές», κατάλληλες για την πραγματοποίηση του μέρους της γιορτής που αφορούσε τους άρχοντες και τους διοικητικούς αξιωματούχους της Πύλου. Σε μια τοιχογραφία από τους χώρους της εισόδου προς το κεντρικό δωμάτιο του μεγάρου της Πύλου (εικ. 5.34) μπορεί, ίσως, να αναπαρίσταται πομπή, σε μια στιγμή που ένας ταύρος οδηγείται προς τη θυσία του, προκειμένου να αποτελέσει, κατόπιν, έδεσμα για τους συμμετέχοντες σε μια μυκηναϊκή «πανήγυρη». Η γνωστή τοιχογραφία του μουσικού (βλ. εικ. 4.34) -αν μάλιστα συνδυαστεί, όπως αποκαταστάθηκε, σε μια τοιχογραφία όπου εικονίζονται, επίσης, ένας ταύρος που θυσιάζεται καθώς και συμποσιαστές- μπορεί να εντάσσεται σε μια τέτοια λειτουργία, απεικονίζοντας ένα σημαντικό, όπως προκύπτει και από τον Όμηρο, συμμετέχοντα σε αυτές τις γιορτές, τον αοιδό.

Ένα πλήθος αποκατεστημένων αγγείων από κάποιους χώρους, όπου αποθηκεύονταν σκεύη δίπλα από την κεντρική αίθουσα του μεγάρου όπου υπήρχε η κεντρική εστία, έδωσαν μια εικόνα για έναν πιθανό αριθμό συμμετεχόντων σε παρόμοιες γιορτές. 1.325 ανοιχτά και βαθειά αγγεία με γωνιώδες περίγραμμα (φιάλες) κατάλληλα για κατανάλωση τροφής και περίπου 3000 κύλικες μαζί και με μερικά άλλα συνδεόμενα με φαγητό και ποτό σκεύη, οδηγούν σε έναν υπολογισμό δυνατής παρουσίας 2000 περίπου ατόμων στην ανοιχτή αυλή μπροστά από το μέγαρο. Όλοι αυτοί πιθανολογείται ότι θα έπιναν, σίγουρα, μπορεί και να έτρωγαν κάτι, αλλά θα παρακολουθούσαν βλέποντας, ακούγοντας ή ακόμα και μυρίζοντας από απόσταση την κυρίως γιορτή που μπορεί να συντελούνταν μέσα στους χώρους του μεγάρου και όπου θα λάβαινε μέρος η ανώτερη τάξη και ο ηγεμόνας. Οι κοινωνικοί διαχωρισμοί, άλλωστε, είναι πολύ πιθανό να τονίζονταν ιδιαίτερα και να αναπαράγονταν μέσα από παρόμοιες γιορτές.

Οι δεσμοί ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας της μυκηναϊκής Πύλου χτίζονταν έτσι μέσα σε σαφή κοινωνικά πλαίσια που διαχώριζαν τους ηγέτες από τους υπηκόους, αλλά δημιουργούσαν στους δεύτερους και μια αίσθηση πως ανήκουν σε ένα «κράτος». Οι ηγέτες, παράλληλα, επιδείκνυαν, μέσα από αυτά τα «πανηγύρια», τη δύναμή τους και το κύρος τους, δηλώνοντας την ικανότητά τους να παρέχουν γιορτές όχι μόνο προς τους υπηκόους τους, αλλά και προς συμμάχους και φιλοξενούμενους. Αυτή ήταν και η ουσία του μυκηναϊκού «πανηγυριού». Βοηθούσε, τελικά, σε ένα συμβολικό πάρε-δώσε μεταξύ της ηγετικής τάξης και των υπηκόων της, υπό τον έλεγχο της ανώτερης κοινωνικά τάξης.

Στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (11ος-8ος αι. π.Χ.) φαίνεται πως οι «πανηγύρεις» αποτελούσαν, επίσης, ένα πολύ ισχυρό μέσο υποδήλωσης της κοινωνικής ταυτότητας των ανώτερων κοινωνικών τάξεων και της διαφοροποίησής τους από τις υπόλοιπες τάξεις. Τα αρχαιολογικά και φιλολογικά δεδομένα που συνδέονται με παρόμοιες δραστηριότητες είναι ποικίλα (Fox 2009: 113). Τα ίδια τα ομηρικά έπη θεωρούνται ανάμεσά τους ως μια πολύ σημαντική πηγή. Οι αρχαιολόγοι συνδέουν με αυτές τις γιορτές έναν συγκεκριμένο εξοπλισμό, ο οποίος περιλαμβάνει κεραμικά και μεταλλικά σκεύη, αλλά και μια ιδιαίτερη κατηγορία ευρημάτων, τους χάλκινους οβελούς, τα αντικείμενα που μοιάζουν με σούβλες. Εκτός από τους χώρους οικιακών δραστηριοτήτων παρόμοια αντικείμενα βρίσκονται επιπλέον σε επιχώσεις, χώματα που σκεπάζουν τους τάφους, ή/και σε απορρίμματα ιερών, κατάλοιπα, προφανώς, τελετουργικών δράσεων στους χώρους αυτούς.

Ειδικοί χώροι, όπως εστίες, κατασκευασμένοι σε νεκροταφεία και προορισμένοι για νεκρόδειπνα προσθέτουν μια άλλη διάσταση στις «πανηγύρεις», οι οποίες μπορεί να γίνονται και προς τιμήν των νεκρών, όπως συμβαίνει και με τα σημερινά κοινά γεύματα ύστερα από τις κηδείες. Οι αναπαραστάσεις παρόμοιων γιορτών επάνω σε πήλινα αγγεία της εποχής παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς αισθητοποιούν τη συγκεκριμένη γιορτή. Με παρόμοιο τρόπο εικονογραφούνται, κυρίως, οι κρατήρες, αγγεία που προορίζονταν για την ανάμειξη του νερού με τον οίνο, δραστηριότητα από την οποία προέρχεται, άλλωστε, και η λέξη κρασί. Η χρήση των αγγείων αυτών στα συμπόσια είχε, προφανώς, ιδιαίτερη σημασία καθώς η συγκεκριμένη εικονογράφηση μετέφερε μηνύματα και συμβολισμούς που ο διοργανωτής της γιορτής ήθελε να μεταφέρει στους καλεσμένους συνδαιτυμόνες του.