Ε3.1. Αρχιτεκτονική και κοινωνία

Οι ειδικοί ερευνητές πιστεύουν ότι στην οργάνωση και τη χρήση του χώρου, στην αρχιτεκτονική δηλαδή, είναι δυνατό να εντοπιστούν στοιχεία που να υποδηλώνουν το χαρακτήρα μιας συγκεκριμένης κοινωνίας. Μια ανάλογη μελέτη για τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους (11ος αι. π.Χ.-700 π.Χ.) συνοψίζει τα σχετικά δεδομένα (Μαζαράκης-Αινιάν 2009).

Στην πρωτογεωμετρική περίοδο (1100-900 π.Χ.) και στο Λευκαντί της Εύβοιας, εντοπίστηκε ένα πρωτογεωμετρικό τρίχωρο κτίριο (εικ. 5.20) μνημειακών διαστάσεων (47 μ. μήκος x 10 μ. πλάτος). Το δυτικό του πέρας ήταν αψιδωτό, τελείωνε, δηλαδή, σε ημικυκλική αψίδα, ενώ εξωτερικά περιβαλλόταν από μια στοά που σχημάτιζαν ξύλινοι κίονες. Το συγκεκριμένο οικοδόμημα, παρά τις διαστάσεις του, ήταν χτισμένο με ευτελή υλικά, με άψητες πλίθρες, και είχε μια σύντομη ζωή η οποία επιστεγάστηκε με την κάλυψή του με έναν χωμάτινο τύμβο μετά την καταστροφή του, γεγονός που αποδεικνύει, ίσως, τη σημασία που του απέδιδαν οι μεταγενέστεροι κάτοικοι του ίδιου χώρου. Η χρήση του κτιρίου παρέμενε προβληματική μέχρις ότου στο κεντρικό του δωμάτιο εντοπίστηκαν δύο λάκκοι που ο καθένας του περιείχε από μια ταφή: τα οστά ενός αποτεφρωμένου άντρα και τον ενταφιασμό του νεκρού σώματος μιας γυναίκας (εικ. 5.21).^[17]

Άλλες κατοικίες συνδέονται με την ηγεμονική τάξη μέσω του μεγέθους τους, όσες, για παράδειγμα, είχαν μήκος μεγαλύτερο των 15 μέτρων, των ευρημάτων τους και της διαίρεσής τους σε επιμέρους χώρους. Έχουν εντοπιστεί αρκετά παρόμοια κτίρια σε πάρα πολλές περιοχές του ελληνικού χώρου. Το Μέγαρο Β στο Θέρμο της Αιτωλίας, το αψιδωτό κτίσμα στη νησίδα Μήτρου στην ανατολική Λοκρίδα, το αψιδωτό οικοδόμημα στην Άλο της Θεσσαλίας, το πολύχωρο αψιδωτό συγκρότημα στην Τούμπα της Θεσσαλονίκης, τα αψιδωτά κτίρια στα Νιχώρια Μεσσηνίας, στην Ασίνη της Αργολίδας και στις Κουκουναριές της Πάρου, αλλά και κάποιες ορθογώνιες οικίες στην Κρήτη θεωρούνται κατοικίες εξεχόντων μελών των αρχαίων κοινωνιών. Σε ορισμένα από αυτά, όπως στα Νιχώρια, η εύρεση μεταλλικών αντικειμένων, εστιών, βωμών (;) και αρκετών αποθηκευτικών χώρων ενίσχυσε την υπόθεση ότι κατοικούνταν από τις ηγετικές ομάδες των οικισμών. Όταν αυτά τα κτίρια, μάλιστα, συγκριθούν με τα περισσότερα σπίτια στους ίδιους οικισμούς, που φαίνεται πως είναι απλά και μονόχωρα, η διαφορετικότητά τους γίνεται ακόμα πιο πολύ εμφανής.

Η σύνδεση των παραπάνω οικοδομημάτων, έχοντας ως βάση, κυρίως, το παράδειγμα από το Λευκαντί, με την «εποχή των Ηρώων», είναι αρκετά γοητευτική. Η πιθανή σύνδεση, μάλιστα, αυτής της «εποχής» με τα ομηρικά έπη είναι φυσικό να εξάπτει την ιστορική φαντασία. Εξίσου ενδιαφέρουσα και γοητευτική είναι η πεποίθηση ορισμένων σύγχρονων ερευνητών ότι στην αρχιτεκτονική των πρώιμων ιστορικών χρόνων αποτυπώνεται η μετάβαση από την «οικία των ηρώων» στην «οικία των πολιτών» που χαρακτηρίζει τις πρώτες πόλεις-κράτη της ιστορικής εποχής (Μαζαράκης-Αινιάν 2009: 28). Μετά το 900 π.Χ. οι μεγάλες οικίες της προηγούμενης περιόδου δεν παρατηρούνται πια. Οι διαφορές ανάμεσα στα σπίτια είναι μικρότερες, παρά το γεγονός ότι κάποια κτίρια, δίχωρα ή τρίχωρα, αψιδωτά, ορθογώνια ή ωοειδή, φαίνεται πως προορίζονται για να στεγάσουν μια κοινωνική ελίτ, κάποιες, δηλαδή, αρχοντικές οικογένειες. Ανάλογες περιπτώσεις συναντώνται, για παράδειγμα, στους τειχισμένους οικισμούς στη Ζαγορά της Άνδρου και στο Εμποριό της Χίου (1: Δ4.3. #Η ανασκαφή).

Τα σπίτια στη Ζαγορά ήταν κυρίως τετράγωνα, ενώ μερικές φορές είχαν προστώο, όπως τα μέγαρα. Εντοπίστηκαν αρκετές υπαίθριες αυλές. Μια από αυτές μάλιστα οδηγεί σε μια εντυπωσιακή αίθουσα που είναι εξοπλισμένη με λίθινο πάγκο, ο οποίος περιτρέχει τους τρεις της τοίχους, καθώς επίσης και με μια κεντρική εστία από σχιστολιθικές πλάκες και με μια λεκάνη, πάλι από σχιστόλιθο, που ήταν ενσωματωμένη στο δάπεδο. Μια πλακόστρωτη πλατφόρμα θεωρήθηκε βάση για σκάλα που κατέληγε στον επάνω όροφο του σπιτιού. Η κεντρική θέση του οικήματος και η γειτνίασή του με το ιερό του οικισμού οδήγησε στην απόδοσή του ως κατοικία κάποιου αρχηγού. Μέσα στις οικίες της Ζαγοράς (εικ. 5.22) βρέθηκαν ίχνη των δραστηριοτήτων των κατοίκων της. Στο Εμποριό της Χίου, επίσης, ένα ορθογώνιο επίμηκες οικοδόμημα, το αποκαλούμενο "Megaron Hall" (αίθουσα Μεγάρου), δέσποζε μέσα σε μια οχυρωμένη ακρόπολη με τα υπόλοιπα σπίτια να βρίσκονται έξω από αυτήν.

Η άποψη ότι σε ορισμένες θέσεις αυτής της περιόδου μπορεί να αναγνωριστεί αρχαιολογικά η τυπική οργάνωση της ομηρικής κοινωνίας σε αυτάρκεις οικογενειακές μονάδες, «τους «οίκους», είναι ενδιαφέρουσα. Η περίπτωση του Ωρωπού της Αττικής απέναντι από την Ερέτρια της Εύβοιας είναι χαρακτηριστική περίπτωση των παραπάνω «οίκων». Ο ανασκαφέας-αρχαιολόγος της θέσης θεωρεί ότι ο οικισμός επιμερίζεται σε ανεξάρτητες ή ημιαυτόνομες οικογενειακές μονάδες, σε «οίκους», οι οποίοι διαφοροποιούνται μεταξύ τους από περιβόλους (Μαζαράκης-Αινιάν 2003). Αυτοί οι περίβολοι περιέκλειαν ένα ή περισσότερα σπίτια μιας οικογένειας, μαζί με τα υποστατικά τους που περιλάμβαναν αποθηκευτικούς και εργαστηριακούς χώρους, χώρους σταβλισμού των ζώων, αλλά, ακόμα και λατρευτικά κτίσματα. Κάποια από τα παραπάνω σπίτια αναγνωρίζονται, εξάλλου, με βάση τις διαστάσεις τους ως χώροι κατοικίας της ανώτερης τάξης, της ελίτ, της συγκεκριμένης κοινωνίας. Ανάλογη οργάνωση πιθανολογείται, επίσης, για τους οικισμούς των ίδιων χρόνων στη Λαθούριζα Αττικής και στην Ερέτρια της Εύβοιας (εικ. 5.23).