Ε2.2. Οι μυκηναϊκοί θεσμοί

Πολιτική και κοινωνική οργάνωση, κοινωνική ιεραρχία, τάξεις και εξουσία με βάση τις πινακίδες Γραμμικής Β γραφής

Η Γραμμική Β γραφή των Μυκηναίων ήταν συλλαβική. Κάθε σύμβολό της αντιπροσωπεύει, δηλαδή, μια συλλαβή. Αυτός είναι και ο λόγος που όταν γράφεται η μετάφραση μιας μυκηναϊκής λέξης από τη Γραμμική Β στη σύγχρονη γραφή αποδίδεται με συλλαβές. Οι τελευταίες έχει επικρατήσει διεθνώς να είναι στο αγγλικό αλφάβητο. Οι πινακίδες «μιλούν»,^[15] λοιπόν, για τον WA-NA-KA («άνακτα»), τον ηγεμόνα των ανακτόρων, ενώ η αναφορά του τίτλου του και μόνο, φαίνεται πως αρκεί για να γίνει κατανοητό ποιόν αφορά ένα κείμενο. Δεν γίνονται γνωστά πολλά πράγματα για αυτόν, παρά μόνο ότι έχει κυριαρχία σε υλικά πράγματα, σε ανθρώπους και σε γη. Δεν ξέρουμε, για παράδειγμα, αν η εξουσία του ήταν κληρονομική, ούτε την πλήρη περιουσία του, αλλά ούτε ακόμα και τις ακριβείς δραστηριότητές του σε σχέση με την επικράτειά του και τους υπόλοιπους Μυκηναίους ηγεμόνες.

Στον όρο RA-WA-KE-TA («λαβαγέτας»), που εντοπίζεται συχνά στις πινακίδες από την Πύλο, αναγνωρίζεται ο δεύτερος στην τάξη, μετά τον άνακτα, αξιωματούχος της μυκηναϊκής εποχής. Πρόκειται, μάλλον, για κάποιον τιτλούχο, αρχηγό του στρατού ίσως, έναν σε κάθε ανάκτορο, ο οποίος είχε ορισμένα κοινά προνόμια με τον «άνακτα», σε επίπεδο ιδιοκτησίας γης και υποτελών ανθρώπων, χωρίς να υπάρχουν, όμως, επίσης, περισσότερες πληροφορίες για αυτόν. Σε μια πινακίδα από την Πύλο αναφέρεται, πάντως, η ύπαρξη ΤΕ-ΜΕ-ΝΟ («τέμενος») εκτάσεων γης, δηλαδή, καθώς ο όρος συναντάται με την ίδια σημασία και στα έπη, που χαρακτηρίζονται ως RA-WA-KE-SI-JO («του λαβαγέτα») και WA-NA-KA-TE-RO («του άνακτα»).

Ο QA-SI-RE-U («βασιλεύς») δεν φαίνεται να ήταν ο σημαντικότερος, όπως συμβαίνει στα μεταγενέστερα ιστορικά χρόνια, αξιωματούχος, αλλά συνδέεται, μάλλον, με κάποιον υποτελή στον «άνακτα» αρχηγό κάποιας ομάδας, για παράδειγμα των χαλκουργών, ή κάποιον περιφερειακό ηγέτη, ή ακόμα και κάποιον τοπικό υπάλληλο. Το μόνο που προκύπτει για αυτόν είναι ότι είναι κάτοχος κάποιας έκτασης γης. Εκτός από τον «βασιλέα» διαπιστώνεται στις πινακίδες η ύπαρξη και μιας σειράς «ακολούθων», των E-QE-TA («επέται»;), οι οποίοι παλαιότερα συνδέονταν με στρατιωτικά αξιώματα. Οι νεότερες έρευνες πιθανολογούν πως αυτοί οι αξιωματούχοι εξαρτιόνταν άμεσα από το ανάκτορο για να επιβιώσουν, αφού σιτίζονταν, ντύνονταν και εξοπλίζονταν από αυτό, ενώ είχαν και κάποιους «δούλους» που τους υπηρετούσαν. Με θρησκευτικά καθήκοντα συνδέονται, συνήθως, οι TE-RE-TA («τελεστές;) οι οποίοι, όπως αναφέρεται σε κάποιες πινακίδες, ανταμείβονται με κατοχή γης για τις υπηρεσίες τους. Τοπικοί αξιωματούχοι, επίσης, άρχοντες, ίσως, κάποιων μικρότερων γεωγραφικών περιοχών, ακόμα και μικρών κοινοτήτων ή χωριών μπορεί να ήταν οι KO-RE-TE («κορέτες») και οι PO-RO-KO-RE-TE («προκορέτες») που πρόσφεραν χρυσό στον «άνακτα».

Για τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις υπάρχουν, επίσης, ανάλογοι όροι στις πινακίδες. Ο DA-MOS («δήμος») ταυτίζεται, συνήθως, με τον λαό. Αποτελείται από ελεύθερους αγρότες ή τεχνίτες. Οι αγρότες κατέχουν έκταση γης στην οποία απασχολούνται κάποια άτομα ή εργάζονται δούλοι ή βοσκοί που εκτρέφουν τα κοινοτικά, όπως φαίνεται, κοπάδια από χοίρους και αίγες. Το σώμα αυτών των καλλιεργητών αυτοδιοικείται από ένα συμβούλιο, φαίνεται, όμως, πως υπάρχει και ένας ανακτορικός αξιωματούχος, ο DA-MO-KO-RO («δαμοκόρος;»), που είναι επιφορτισμένος με την επίβλεψή τους. Σύμφωνα με τον Μ. Φ. Λέϊν (M. F. Lane) ο DA-MOS παραπέμπει, μάλλον, σε μια διαίρεση της γης, η οποία διατηρήθηκε από τα μυκηναϊκά χρόνια μέχρι και τον «δήμο» στην αρχαϊκή και κλασική εποχή, τον 8ο-4ο αι. π.Χ. (Lane 2009). Όπως ήδη έχει αναφερθεί η ύπαρξη «δούλων», των DO-E-RO, πιστοποιείται από τις πινακίδες. Πρόκειται για δούλους των ανακτόρων, μεμονωμένων ατόμων, αλλά και των ιερέων ή των θεών, με τους τελευταίους να βρίσκονται σε πλεονεκτικότερη θέση από τους υπόλοιπους.

Έμμεσες πληροφορίες παρέχουν οι πινακίδες και για δύο άλλες ομάδες ανθρώπων: τους στρατιωτικούς και τους γραφείς. Οι πρώτοι είναι παρόντες και στις τοιχογραφίες που κοσμούν τα μυκηναϊκά ανάκτορα, ενώ κάποιοι όροι της Γραμμικής Β, όπως E-RE-TA ή O-KA θεωρείται ότι συνδέονται με κωπηλάτες και φρουρούς των ακτών, αντίστοιχα. Η αναφορά σε πληρώματα αρμάτων στην Πύλο προσθέτει άλλη μία ομάδα στρατιωτικών. Όσον αφορά τους γραφείς έχει υπολογιστεί ότι οι περίπου 3000 πινακίδες που βρέθηκαν στην Κνωσό αντιστοιχούν σε 100 γραφείς, ενώ οι 1200 του αρχειοφυλακίου της Πύλου σε 50 (Treuil κ.ά. 1996: 515). Δεν είναι γνωστή η ειδικότερη κοινωνική τους θέση, αλλά πρόκειται, σαφώς, για ανακτορικούς υπαλλήλους.

Από τη μελέτη των πινακίδων προκύπτουν, τέλος, στοιχεία για κάποιες ασχολίες των Μυκηναίων που προϋποθέτουν, προφανώς, την ύπαρξη ανθρώπων που ασχολούνται με αυτές. Εντοπίζονται έτσι όροι που θεωρείται πως αναφέρονται σε καλλιεργήσιμα χωράφια και τα προϊόντα που παράγονται, συνεπώς και στην ύπαρξη αγροτών, ιδιοκτήτες γαιών μεταξύ των οποίων είναι και γυναίκες με ιερατικά αξιώματα, αλλά και δημόσια ή μισθωμένη ή προνομιακά παραχωρημένη γη. Άλλες ασχολίες όπως η μελισσοκομία, η εριουργία (επεξεργασία του μαλλιού) και η ναυτιλία είναι, επίσης, παρούσες, ενώ η εκτροφή προβάτων και βοοειδών, άρα και η ποιμενική ζωή πιστοποιούνται στις πινακίδες της Πύλου.