Γ1.1. Ο ύμνος

Σημασία της λέξης "ύμνος"

Η λέξη "ύμνος" ως προς τη μορφή δηλώνει αποκλειστικά ποιητικό λόγο. Ως προς το περιεχόμενο:

(α) αντιστοιχεί στο εγκωμιαστικό τραγούδι για την εξύμνηση μιας θεότητας, αρχικά συνδεδεμένο άμεσα με τον λατρευτικό χώρο, αργότερα όμως και αποδεσμευμένο από αυτόν·

(β) είναι το ευρύτερο γένος στο οποίο περιλαμβάνονται διαφορετικά είδη λατρευτικών ποιημάτων ή τραγουδιών (λ.χ. παιάν, διθύραμβος, προσόδιον, ὑπόρχημα, ὑμέναιος κ.ά.).

Τις σημασίες αυτές προβάλλουν και αρχαίοι ορισμοί:

· ὕμνος ἐστὶ ποίημα περιέχον θεῶν ἐγκώμια καὶ ἡρώων μετ᾽ εὐχαριστίας (Διονύσιος Θράξ, 2ος π.Χ.)·

· ὕμνος ἔστιν ὁ μετὰ προσκυνήσεως καὶ εὐχῆς κεκραμένης ἐπαίνῳ λόγος εἰς θεόν (Ετυμολογικό λεξικό Gudianum 540.42)·

· ὕμνος […] κεχώρισται δὲ ἐγκωμίων καὶ προσῳδιῶν καὶ παιάνων, οὐχ ὡς κἀκείνων μὴ ὄντων ὕμνων· γράφεται δὲ γὰρ ὕμνος προσῳδίας, ὕμνος ἐγκωμίου, ὕμνος παιᾶνος, καὶ τὰ ὅμοια· διαστέλλεται ὡς εἴδη ἀπὸ γένους […]. οὕτως Δίδυμος ἐν τῷ Περὶ Λυρικῶν Ποιητῶν (EM 777.1-10).

Προϊστορία του ύμνου

Η πορεία εξέλιξης του ύμνου έως τον Όμηρο είναι υποθετική, βασισμένη κυρίως στα διακριτικά χαρακτηριστικά του είδους στην αρχαϊκή εποχή ή στις αναλογίες του με την υμνολογική ποίηση σε άλλους λαούς ή εποχές. Η ρίζα του ύμνου βρίσκεται στη θρησκεία, ενώ ως παλαιότερη μορφή του μπορεί να θεωρηθεί η "μαγική ρήση". Η μετάβαση από τη "μαγική ρήση" στο υμνητικό τραγούδι σημαίνει ουσιαστικές αλλαγές στην κοσμοθεωρία μιας κοινότητας, αλλά και διατήρηση ορισμένων παλαιών κοινών θρησκευτικών τόπων (πλάι σε νέους), όπως σχετικά με την πολυωνυμία της θεότητας, τη γενεαλογία, την καταγωγή, τους τόπους λατρείας, τη δράση και τα κατορθώματά της. Η αποδέσμευση του ύμνου από τον τόπο λατρείας και η εξέλιξή του σε ποιητική παράκληση ή εγκωμιαστικό τραγούδι είναι το επόμενο βήμα.

Κατηγορίες ύμνων

Από τους ύμνους που σώζονται από την αρχαία ελληνική γραμματεία:

(α) κάποιοι είναι ενταγμένοι μέσα σε άλλα κείμενα (λ.χ. τραγωδία, κωμωδία), ενώ άλλοι είναι αυτοτελείς·

(β) κάποιοι είναι λατρευτικοί, εκτελούνται δηλ. στο πλαίσιο μιας θρησκευτικής εκδήλωσης ή τελετουργίας, ενώ άλλοι μπορούν να χαρακτηριστούν λογοτεχνικοί.

Στους αυτοτελείς ύμνους συγκαταλέγονται οι ακόλουθες κατηγορίες:

- Εξάμετροι ή ραψωδικοί ύμνοι («Ομηρικοί ύμνοι»)

- Λυρικοί-Χορικοί ύμνοι

- Ορφικοί ύμνοι

- Μαγικοί ύμνοι

- Φιλοσοφικοί-αλληγορικοί ύμνοι

 

Τυπολογία του ύμνου

Τυπικά συστατικά στοιχεία των ύμνων είναι: η "επίκληση", η "διήγηση" και η "παράκληση". Ένα παράδειγμα:

«25. Εἰς Μούσας καὶ Ἀπόλλωνα» (μετ. Θρασύβουλος Σταύρου)

Απ' τον Απόλλωνα εγώ

κι απ' το Δία κι απ' τις Μούσες θ' αρχίσω·

απ' τον Απόλλωνα δα το σαϊτάρη κρατούν κι απ' τις Μούσες

όσοι 'ναι πάνω στη γη τραγουδιών και κιθάρας τεχνίτες·

από το Δία οι ρηγάρχες. Μακάριος εκείνος που οι Μούσες

τον αγαπούν· απ' το στόμα του ο λόγος κυλάει όλος γλύκα.

Χαίρετε, κόρες του Δία· το τραγούδι μου τώρα τιμήστε·

να σας υμνήσω και μ' άλλο τραγούδι μου θά 'χω το νου μου.

Η "επίκληση" και η "παράκληση" (τα αρχαιότερα στοιχεία) συνιστούν τη μορφή του "υποκειμενικού" ύμνου: η προσωπική σχέση ποιητή-θεότητας που εγκαινιάζεται με την "επίκληση" επιτρέπει τη διατύπωση της "παράκλησης" προς τον θεό. Η παρεμβολή της "διήγησης" (του νεότερου στοιχείου, με υποτονισμό ή -σπανίως- εξαφάνιση της "παράκλησης") συνιστά τον "αντικειμενικό" ή "επικό" ύμνο, καθώς η προσωπική σχέση ποιητή-θεότητας οδηγεί στην εξύμνηση των αρετών και των κατορθωμάτων ενός θεού. Σίγουρη είναι και μια τρίτη, μεικτή μορφή ύμνου, ίσως μεταβατική των δύο προηγούμενων.

Εκφορά και πρόσληψη του ύμνου

Οι ύμνοι εκφέρονταν αρχικά είτε από έναν τραγουδιστή (σόλο εκτέλεση) είτε από περισσότερους (ομαδική εκτέλεση), με τη συνοδεία μουσικής ή μουσικής και χορού (ή ρυθμικών κινήσεων). Η εκτέλεση ύμνων από έναν τραγουδιστή με την επέμβαση του χορού σε ορισμένα σημεία φαίνεται να ήταν το μεταβατικό στάδιο από την ατομική στην ομαδική εκτέλεση. Αργότερα υποχώρησε ο συνοδευτικός χορός, ενώ η μουσική συνοδεία διατηρήθηκε, τουλάχιστον στους χορικούς και μελικούς ύμνους. Οι εξάμετροι αφηγηματικοί ύμνοι ακολούθησαν στον τρόπο εκφοράς τα επικά ποιήματα: υποχώρησε η μουσική συνοδεία, και το τραγούδι εξελίχθηκε σε ραψωδική απαγγελία.

Οι περιστάσεις κατά τις οποίες απαγγέλλονταν οι ύμνοι ήταν κυρίως οι θρησκευτικές εορτές, οι πανηγύρεις στην αγορά που περιελάμβαναν αθλητικούς αγώνες και χορούς, ίσως και κάποιες συγκεντρώσεις στο παλάτι. Το κοινό που απολάμβανε αυτού του είδους την ποίηση μπορούμε να το φανταστούμε από τη σκηνή του «Ύμνου στον Απόλλωνα» (στ. 146 κ.εξ.), όπου περιγράφεται η συρροή των Ιώνων με τα παιδιά τους στη γιορτή του ιερού νησιού:

αλλά στη Δήλο πιο πολύ, ω Φοίβε, τέρπεις την καρδιά σου,

εκεί που οι μακροχίτωνες για χάρη σου Ίωνες μαζεύονται

με τα παιδιά και τις σεβάσμιες συζύγους τους.

Κι αυτοί με πυγμαχία και με χορό και με τραγούδι

θα τέρπουν μνημονεύοντας εσένα, όταν θα στήνουν τον αγώνα.

Και αθάνατοι κι αγέραστοι πως είναι πάντα θά 'λεγε

εκείνος που θα βρίσκονταν εκεί, όταν συναθροισμένοι

θά 'ταν οι Ίωνες·

γιατί τη χάρη όλων αυτών θά 'βλεπε και θα τερπόταν η καρδιά του

κοιτάζοντας αυτούς τους άντρες και τις καλλίζωστες γυναίκες

και τα γοργά τα πλοία και τα πολλά αγαθά τους.

Μετ. Δ.Π. Παπαδίτσας & Ε. Λαδιά (στ. 146-155).

Βιβλιογραφία

Allen, T.W. - Halliday, W.R. - Sikes, E.E. [1936] 1963. The Homeric Hymns. 2η έκδ. Οξφόρδη.

Calame, C. 2011. The Homeric Hymns as Poetic Offerings: Musical and Ritual Relationships with the Gods. Στον τόμο Andrew Faulkner (επιμ.), The Homeric Hymns: Interpretative Essays. Οξφόρδη: University Press. 334-358

Παπαδίτσας, ∆.Π. - Λαδιά, Ε. 1997. Οµηρικοί Ύµνοι. 2η έκδ. Κείμενο, Μετάφραση, Σχόλια. Αθήνα: Εστία. [1η έκδ. Αθήνα: Καρδαμίτσα 1985.]

Σταύρου, Θρασύβουλος. Στον ζυγό του στίχου μου. Μεταφράσεις ποιημάτων. Αθήνα: χ.χ.

Γ1.2. Οι «Ομηρικοί ύμνοι»

Περιεχόμενα της συλλογής

Η παλαιότερη συλλογή ύμνων που μας σώζεται με τον τίτλο «Ομηρικοί ύμνοι» αποτελείται από 33 αφηγηματικά ποιήματα, αφιερωμένα σε σημαντικούς θεούς και ημίθεους, διαφορετικής έκτασης (από 3 έως 580 στίχους), σε γλώσσα επική και σε μέτρο εξάμετρο δακτυλικό. Σε ένα Βυζαντινό χειρόγραφο οι «Ομηρικοί ύμνοι» περιλαμβάνονται μαζί με άλλα έργα και τρεις συλλογές ύμνων: Ορφικοί από τον 4ο ή 3ο αι. π.Χ., του ελληνιστικού ποιητή Καλλιμάχου και του νεοπλατωνικού φιλοσόφου Πρόκλου του 5ου αι. μ.Χ.

Με κριτήριο την έκτασή τους οι «Ομηρικοί ύμνοι» διακρίνονται: (α) σε πέντε μεγάλους ύμνους: «Εἰς Βάκχον» (σώζονται δύο μόνον ολιγόστιχα αποσπάσματα), «Εἰς Δημήτραν» (495 στίχοι), «Εἰς Ἀπόλλωνα» (546 στίχοι), «Εἰς Ἑρμῆν» (580 στίχοι), «Εἰς Ἀφροδίτην» (293 στίχοι) και (β) σε 28 μεσαίας και μικρής έκτασης ύμνους (από τρεις έως είκοσι δύο στίχους) αφιερωμένους στην Άρτεμη, στον Άρη, στον Δία, στον Ποσειδώνα, στον Πάνα, στον Ήλιο, στον Ηρακλή, κ.ά.

«Ομηρικοί ύμνοι»:

1. Εἰς Βάκχον

2. Εἰς Δημήτραν

3. Εἰς Ἀπόλλωνα

4. Εἰς Ἑρμῆν

5. Εἰς Ἀφροδίτην

6. Εἰς Ἀφροδίτην

7. Εἰς Διόνυσον

8. Εἰς Ἄρεα

9. Εἰς Ἄρτεμιν

10. Εἰς Ἀφροδίτην

11. Εἰς Ἀθηνᾶν

12. Εἰς Ἥραν

13. Εἰς Δημήτραν

14. Εἰς Μητέρα Θεῶν

15. Εἰς Ἡρακλέα λεοντόθυμον

16. Εἰς Ἀσκληπιόν

17. Εἰς Διοσκούρους

18. Εἰς Ἑρμῆν

19. Εἰς Πᾶνα

20. Εἰς Ἥφαιστον

21. Εἰς Ἀπόλλωνα

22. Εἰς Ποσειδῶνα

23. Εἰς Δία

24. Εἰς Ἑστίαν

25. Εἰς Μούσας καὶ Ἀπόλλωνα

26. Εἰς Διόνυσον

27. Εἰς Ἄρτεμιν

28. Εἰς Ἀθηνᾶν

29. Εἰς Ἑστίαν

30. Εἰς Γῆν μητέρα πάντων

31. Εἰς Ἥλιον

32. Εἰς Σελήνην

33. Εἰς Διοσκούρους

Χρονολόγηση των «Ομηρικών ύμνων»

Η χρονολόγηση των «Ομηρικών ύμνων» είναι αβέβαιη. Κάποια γενικά ή κατά προσέγγιση συμπεράσματα για τον χρόνο σύνθεσής τους μπορούμε να συναγάγουμε με βάση εσωτερικά στοιχεία (γλωσσικά, μυθολογικά, ιστορικά).

Οι μεγάλοι ύμνοι ανήκουν στο τελευταίο στάδιο της επικής περιόδου. Παλαιότερος είναι ο «Ύμνος στον Απόλλωνα» (ίσως του 8ου-7ου αι. π.Χ.)· ο «Ύμνος στον Βάκχον» φαίνεται επίσης να είναι αρχαϊκός, μαζί με τον «Ύμνο στη Δήμητρα» (λίγο πριν από το 610 π.Χ.). Ο «Ύμνος στην Αφροδίτη» θεωρείται ο πιο "ομηρικός" (ίσως μέσα 7ου αι. π.Χ.), καθώς παρουσιάζει θεματικές αναλογίες προς την Ιλιάδα. Από την άλλη, ο «Ύμνος στον Ερμή» θεωρείται ο νεότερος με βάση γλωσσικά και θεματικά κριτήρια (ίσως στα τέλη 6ου αι. ή ακόμη και στις αρχές του 5ου αι. π.Χ.).

Από τους μικρούς ύμνους κάποιοι είναι εξίσου με τους μεγάλους παλαιοί, πολλοί ανήκουν στην κλασική περίοδο, ενώ ορισμένοι είναι μεταγενέστεροι: ο «Ύμνος στον Πάνα» δύσκολα χρονολογείται πριν από τον 4ο αι. π.Χ., ο «Ύμνος στον Ήλιο» και ο «Ύμνος στη Σελήνη» είναι μάλλον αλεξανδρινοί, ενώ ο «Ύμνος στον Άρη» είναι ακόμη μεταγενέστερος, καθώς παρουσιάζει νεοπλατωνικές επιδράσεις.

Πατρότητα των «Ομηρικών ύμνων»

Αρχικά οι ύμνοι ήταν συλλογικά, ανώνυμα δημιουργήματα. Αργότερα όμως οι παλαιοί ύμνοι θεωρήθηκαν έργα γνωστών υμνωδών όπως ο Ορφέας, ο Μουσαίος, κ.ά. Στη σειρά των επινοήσεων αυτού του είδους ανήκει και η κυκλοφορία της παλαιότερης σωζόμενης συλλογής ύμνων με το όνομα του Ομήρου. Ήδη, όμως, από την ελληνιστική εποχή δεν θεωρούνταν δημιούργημα του Ομήρου. Επίσης, τρεις από τους μεγάλους ύμνους αποδίδονταν και σε άλλον δημιουργό: ο «Ύμνος στον Απόλλωνα» στον ραψωδό Κύναιθο, ο «Ύμνος στον Ερμή» σε κάποιον Ίωνα (στην Εύβοια) και ο «Ύμνος στην Αφροδίτη» σε κάποιον Αιολέα ή Λέσβιο (στην Τρωάδα).

Βιβλιογραφία

Allen, T.W. - Halliday, W.R. - Sikes, E.E. [1936] 1963. The Homeric Hymns. 2η έκδ. Οξφόρδη.

Faulkner, Andrew. 2011. «Introduction. Modern Scholarship on the Homeric Hymns: Foundational Issues». Στον τόμο Andrew Faulkner (επιμ.), The Homeric Hymns: Interpretative Essays. Οξφόρδη: University Press. 1-25.

Παπαδίτσας, ∆.Π. - Λαδιά, Ε. 1997. Οµηρικοί Ύµνοι. 2η έκδ. Κείμενο, Μετάφραση, Σχόλια. Αθήνα: Εστία. [1η έκδ. Αθήνα: Καρδαμίτσα 1985.]

Pfeiff, K.A. 2002. Homerische Hymnen. Übertragung, Einführung und Erläuterungen. Herausgegeben von G. von der Gönna - E. Simon. Tübingen.

West, M.L. 2003. Homeric Ηymns. Lives of Homer. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.