5.3. Ένα στάδιο για όλες τις δουλειές

Αλλά ένα στάδιο, όπως ο Circus Maximus με τις 200.000 θέσεις του, χρησιμεύει και για άλλα πράγματα, που μπορεί να μην έχουν άμεση σχέση με τον αθλητισμό. Οι Ρωμαίοι, κυρίως αυτοί που ανήκουν στα κατώτερα λαϊκά στρώματα και δεν συμμετέχουν με οποιονδήποτε τρόπο στο σύστημα της πολιτικής ή οικονομικής εξουσίας, έχουν εδώ μια μοναδική ευκαιρία να νιώσουν περήφανοι πολίτες μιας μεγάλης αυτοκρατορικής δύναμης η οποία, αφού κατέκτησε το μεγαλύτερο μέρος του γνωστού κόσμου, φρόντισε να κοσμήσει την πρωτεύουσά της με κολοσσιαίες αρχιτεκτονικές κατασκευές και περίτεχνα μνημεία. Η παρουσία των πολιτικών ηγεμόνων, και κυρίως του αυτοκράτορα με όλη τη συνοδευτική πομπή του, στο θεωρείο και οι διάφορες τελετές που γίνονται πριν από την επίσημη έναρξη των αγώνων προβάλλουν μια μεγιστοποιημένη, πανηγυρική εικόνα πολιτικής ομόνοιας και συνοχής. Μέσα σ᾽ αυτή την ατμόσφαιρα εορτασμού και επίδειξης, οι ισχυροί του πρώτου διαζώματος με τα μαρμάρινα καθίσματα μοιάζει να βεβαιώνονται για τα προνόμιά τους· και ο απλός λαός που συνωθείται στις θέσεις ορθίων του πάνω διαζώματος μοιάζει να αντλεί, έστω για μερικές ώρες, κύρος καθώς βλέπει τον πλανητάρχη να τον χαιρετά όρθιος από το θεωρείο του. Αυτές οι 200.000 ψυχές που βρίσκονται εδώ ανανεώνουν κάθε φορά ένα συμβόλαιο ισχύος, που είναι εν μέρει πραγματικότητα και εν μέρει ψευδαίσθηση. Ηγεμόνες και υπήκοοι, εξουσιαστές και εξουσιαζόμενοι, υπήρξαν πάντα επιρρεπείς στην αυθυποβολή. Όποια και αν είναι η ατομική μοίρα του καθενός ξεχωριστά, το πλήθος των 200.000 Ρωμαίων αποκτά μέσα στο στάδιο μια συλλογική αίσθηση ισχύος· και το στάδιο γίνεται έτσι ένα από τα σύμβολα της ρωμαϊκής υπερδύναμης.

Πολλούς αιώνες αργότερα, τις μέρες του ιταλικού φασισμού, ο Μπενίτο Μουσολίνι θυμήθηκε την ιστορία του Circus Maximus και προσπάθησε να ξαναζωντανέψει τους συμβολισμούς του χώρου. Έβλεπε, προφανώς, τον εαυτό του ως θεματοφύλακα και αναβιωτή του ρωμαϊκού imperium («εξουσία, ισχύς»)· και οι Ιταλοί που τον πίστεψαν συγκεντρώνονταν στον χώρο όπου κάποτε υψωνόταν το τεράστιο αυτό οικοδόμημα για να τον επευφημήσουν. Την ιστορία συχνά τη γράφουν οι ψευδαισθήσεις· αλλά τις ψευδαισθήσεις τις συνειδητοποιούμε μόνο όταν γίνονται ιστορία.

Σε τι άλλο μπορεί να χρησιμεύει αυτός ο Circus Maximus; Ο Κικέρων δήλωσε κάποτε: «Σε τρεις περιπτώσεις ο λαός εκφράζει τη βούληση του: στις πολιτικές συγκεντρώσεις, στις εκλογές, και στα στάδια.» Αλλά ο Κικέρων έχει στο μυαλό του την περίοδο της Δημοκρατίας, όταν υπήρχαν αρκετές πολιτικές ελευθερίες. Καθώς περνούν τα χρόνια και οι αυτοκράτορες συγκεντρώνουν όλο και μεγαλύτερες εξουσίες στα χέρια τους, τα στάδια, με πρώτο τον Circus Maximus, γίνονται ο πιο σημαντικός δημόσιος χώρος πολιτικής έκφρασης του λαού. Μυριάδες λαού βρίσκουν εδώ την ευκαιρία να απευθύνουν εν χορώ αιτήματα προς τον ηγέτη τους. Δεν είναι ίσως δύσκολο να απορρίψεις τα αιτήματα μιας αντιπροσωπείας που σε επισκέπτεται· είναι όμως πολύ δύσκολο να κωφεύσεις στο βροντώδες «απαιτούμε» 200.000 ανθρώπων, όταν βρίσκεσαι ανάμεσα τους. Πολλά τέτοια αιτήματα για φορολογικές ελαφρύνσεις ή απαλλαγές ή για κάθε είδους παροχές ακούστηκαν και ικανοποιήθηκαν επιτόπου - μέσα στο στάδιο. Πολλοί αυτοκράτορες χρησιμοποιούν αυτές τις ευκαιρίες για να κάνουν «λαϊκίστικη πολιτική υποσχέσεων» και να ενισχύσουν την πολιτική τους θέση· αλλά δεν είναι όλοι τους αρκετά προσεκτικοί. Ένας από αυτούς, πριν από τους αγώνες και ενθουσιασμένος από τις επευφημίες του πλήθους, γύρισε στον υπουργό οικονομικών και του είπε: «Δώσ᾽ τα όλα» · αλλά στη συνέχεια το μετάνιωσε και απέφευγε να πηγαίνει στο στάδιο για να έχει το κεφάλι του πιο ήσυχο. Αυτό ήταν το δεύτερο λάθος: γιατί έχασε την εκτίμηση του λαού ακριβώς επειδή δεν πήγαινε στο στάδιο. Το λάθος, όπως θα λέγαμε σήμερα, ήταν επικοινωνιακό.

Ορισμένοι, όμως, από τους ρωμαίους ηγέτες είναι χαρισματικοί από επικοινωνιακή άποψη και τα καταφέρνουν θαυμάσια από το θεωρείο (το «μπαλκόνι», ας πούμε) του σταδίου, πιάνοντας κουβέντα με το πλήθος είτε διαμέσου κηρύκων είτε γραπτώς: δηλαδή, ακούν τα συνθήματα του κόσμου και στη συνέχεια υπαγορεύουν την απάντησή τους σε κάποιον που την αναγράφει σε μεγάλα «πλακάτ», ώστε να μπορεί να διαβαστεί από μεγάλη απόσταση - και ούτω καθεξής. Σε άλλες περιπτώσεις ο ηγέτης επικοινωνεί με χειρονομίες, σαν ηθοποιός στη σκηνή. Φυσικά, οι Ρωμαίοι έχουν αδυναμία στους ηθοποιούς που διαθέτουν εκφραστική κίνηση. Έτσι, το ρωμαϊκό στάδιο, εκτός από αθλητικό κέντρο, είναι και καζίνο και ένα είδος ανοιχτής βουλής και χώρος πολιτικών διαδηλώσεων: σπορ, χρήμα, πολιτική. Τι λείπει από την εικόνα;