9.2. Κι αν ο Ηρόδοτος ήταν Πέρσης;

Να πάρουμε, λοιπόν, καλάθι; Να είναι μεγάλο ή μικρό; Ή να μην κάνουμε τον κόπο να πάρουμε; Μήπως η πολύτιμη αλήθεια κρύβεται κάπου ανάμεσα στις παλιές βεβαιότητες και τις μοντέρνες αμφισβητήσεις; Ας υποθέσουμε ότι ολόκληρη την ιστορική αλήθεια για ένα γεγονός ή, πολύ περισσότερο, για μια ιστορική περίοδο, δεν μπορούμε να την πετύχουμε ποτέ. Λογικό. Υπάρχουν όμως κάποιες άλλες αλήθειες που δεν είναι και τόσο δυσπρόσιτες και που τις έχει επιβεβαιώσει η ανθρώπινη εμπειρία μας στη διαδρομή των αιώνων. Έτσι, για παράδειγμα, ακούμε συχνά ότι την ιστορία τη γράφουν κατά κανόνα οι νικητές και όχι οι ηττημένοι· οι ισχυροί και αυτοί που κατέχουν πολιτική εξουσία και κοινωνικό κύρος και όχι οι «άλλοι»· οι πολιτισμικά πιο προχωρημένοι και όχι οι «βάρβαροι». Αυτό είναι εύκολο και λογικό να το αποδεχτούμε, αλλά σπάνια το συνειδητοποιούμε, και έτσι τείνουμε να ταυτίσουμε την «ιστορική αλήθεια» με τις ιστορικές εκδοχές των ισχυρών. Και γι᾽ αυτόν ακριβώς τον λόγο θα μας προκαλούσε έκπληξη αν σήμερα ανακαλύπταμε έναν πέρση ιστορικό που θα μας έδινε μια ιστορία των Μηδικών Πολέμων από την οπτική γωνία των χαμένων, πολύ διαφορετική από εκείνη που μας δίνει ο Ηρόδοτος· και ασφαλώς η έκπληξή μας θα ήταν ακόμη μεγαλύτερη αν είχαμε στα χέρια μας μια ιστορία της αρχαίας Αθήνας γραμμένη από έναν δούλο του Περικλή ή από τη γυναίκα του την Ασπασία.

Από αυτή την άποψη, οι αμφισβητίες μας, παρ᾽ όλες τις πιθανές υπερβολές τους, προσφέρουν μια σημαντική, από μεθοδολογική άποψη, υπηρεσία με το να μας λένε (κατάμουτρα, στο αφτί, φωναχτά ή διακριτικά): «Παιδιά, προσοχή! Υπάρχουν και οι "άλλοι", οι "άλλες φωνές" που δεν τις ακούσαμε ποτέ ή δεν ακούστηκαν ποτέ, και που, αν τις ακούγαμε, θα μας έδιναν σίγουρα μια διαφορετική εκδοχή για το τι συνέβη.» Η Καρχηδόνα ήταν μια ισχυρή δύναμη, αλλά ξέρουμε γι᾽ αυτήν ουσιαστικά μόνο από τις αφηγήσεις των Ρωμαίων, και είναι βέβαιο ότι οι αφηγήσεις αυτές δεν αποτελούν ολόκληρη την ιστορική αλήθεια για δυο κυρίως λόγους: πρώτον, επειδή η Καρχηδόνα δεν αφηγήθηκε ποτέ την ιστορία της· και δεύτερον, επειδή η ιστορία των Καρχηδονιακών Πολέμων που αφηγήθηκαν οι Ρωμαίοι αποτελεί ένα ένδοξο «ιστορικό μυθιστόρημα», κομμένο και ραμμένο σύμφωνα με τις ιδέες και αντιλήψεις που είχαν για την ιστορία, τον χαρακτήρα τους και την κοινωνία τους οι Ρωμαίοι.

Με άλλα λόγια, πρόκειται για ένα σενάριο με αρχή, μέση και τέλος που θέλει να επιβεβαιώσει όλες τις πατροπαράδοτες ρωμαϊκές αρετές (δηλ. αυτές που οι ίδιοι οι Ρωμαίοι απέδιδαν στον εαυτό τους)· πρόκειται για μια μεγάλη μυθιστορία δεινών, τραγικής απόγνωσης και τελικού θριάμβου που επιβεβαιώνει βασικές αρχές της ρωμαϊκής πολιτικής ιδεολογίας και, αν θέλουμε να το δούμε και έτσι, του ρωμαϊκού επεκτατισμού. Αυτό δεν σημαίνει ότι η μυθιστορία δεν περιέχει «αλήθειες» και «γεγονότα»· είναι όμως αλήθεια ότι πολλά από αυτά τα γεγονότα και τις αλήθειες τα διαβάζουμε ή τα μαθαίνουμε ήδη ερμηνευμένα και φιλτραρισμένα από τη ρωμαϊκή ιδεολογία· και σημαίνει ακόμη ότι πολλά από αυτά είναι σχεδόν «στημένα» για να επαληθεύσουν αυτή την ιδεολογία. Όμως την αλήθεια αυτή πιο συχνά την ξεχνούμε παρά τη θυμόμαστε. Οι αμφισβητίες ήρθαν για να μας την υπενθυμίσουν. Είναι γεγονός ότι ορισμένοι από αυτούς το κάνουν με προκλητικό και υπερβολικό τρόπο. Δεν πειράζει: ας κρατήσουμε την υπενθύμιση και ας κρίνουμε την πρόκληση και την υπερβολή. Γιατί το «κόλπο» με την «ιστορική αλήθεια» δεν το ήξεραν μόνο οι Ρωμαίοι.

Και, τέλος, οι αμφισβητίες προσέφεραν και μια άλλη υπηρεσία: με το να θεωρήσουν την αλήθεια «σχετική» δημιούργησαν έναν πιο άνετο, λιγότερο αυστηρό, πιο «πλουραλιστικό» τρόπο προσέγγισης της ιστορίας, και της γνώσης γενικότερα. Μέσα στο νέο αυτό πνευματικό και διανοητικό κλίμα, είναι σήμερα πιο εύκολο από ό,τι στο παρελθόν να δεχτεί κανείς τη συμβολή και τον ρόλο και άλλων μεθόδων ιστορικής πληροφόρησης - όχι μόνο τον αυστηρά παραδοσιακό τρόπο της μελέτης των πηγών και των ιστοριογραφικών αναλύσεων αλλά και πιο «περιθωριακούς», πειραματικούς και μυθοπλαστικούς τρόπους γνωριμίας με την ιστορική ύλη. Γιατί, από τη στιγμή που κατανοούμε ότι η «επίσημη», «επιστημονική», «συστηματική» και «τεκμηριωμένη» ιστορία δεν είναι εντελώς απαλλαγμένη από προκατασκευασμένα σενάρια, ιδεολογικές προκαταλήψεις και μυθοπλαστικά τεχνάσματα, είναι πιο εύκολο να δούμε με μεγαλύτερη «συμπάθεια» και να απολαύσουμε με λιγότερες ενοχές την «ιστορική αλήθεια» ενός μυθιστορήματος, ιδίως όταν αυτό είναι γραμμένο από κάποιον ή κάποια συγγραφέα που έχει μελετήσει σοβαρά και προσεκτικά την ιστορία μιας συγκεκριμένης περιόδου.

Για να το πούμε και αλλιώς: μετά την παρέμβαση των αμφισβητιών, έχουμε γίνει πιο ανεκτικοί σε τρόπους γνωριμίας με την ιστορία που, χωρίς να αγνοούν τις λεγόμενες έγκυρες και επίσημες πηγές, προσφέρουν αφηγήσεις με ελεγχόμενη φαντασιακή και μυθοπλαστική υποστήριξη. Αυτό συμβαίνει κυρίως στον χώρο του λογοτεχνικού μυθιστορήματος. Είναι, όμως, ιδιαίτερα θεαματικό, εντυπωσιακό και απολαυστικό, όταν συμβαίνει στη σημερινή μεγάλη κινηματογραφική οθόνη με τα «εφέ» της σύγχρονης ψηφιακής τεχνολογίας. Τα μυστικά και τα «τρικ» αυτής της μαγείας τα κατείχε από παλιά το Χόλιγουντ. Και το Χόλιγουντ είχε από παλιά αδυναμία στη Ρώμη και τη ρωμαϊκή ιστορία. Και επειδή όσα είπαμε στις προηγούμενες παραγράφους μπορεί να μας έπεσαν λίγο θεωρητικά και δυσκολοχώνευτα, ας χαλαρώσουμε λίγο τώρα μπροστά στη μεγάλη οθόνη.