9.5. Μια συνέντευξη που θα μπορούσε να είχε γίνει

Τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί κατακόρυφα το ενδιαφέρον για τη μεταφορά του κλασικού πολιτισμού και της αρχαίας ιστορίας στη μεγάλη οθόνη. Ήδη σε ορισμένα πανεπιστήμια, τόσο στην Αμερική όσο και στην Ευρώπη, διδάσκονται σχετικά μαθήματα. Και αυτό επειδή οι φιλόλογοι και οι ιστορικοί αναγνωρίζουν τώρα τις τεράστιες παιδαγωγικές και εκπαιδευτικές δυνατότητες που έχει ο κινηματογράφος και τα ψηφιακά πολυμέσα γενικότερα. Αλλά το θέμα είναι τεράστιο, γι᾽ αυτό ας περιοριστούμε στην κλασική μεγάλη οθόνη, και στις ρωμαϊκές ταινίες ειδικότερα.

Παρόλο που έχουμε τέτοιες παραγωγές από τη δεκαετία του 1920, η χρυσή εποχή για τη Ρώμη στο Χόλιγουντ αρχίζει μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Υπάρχει μια σαφής εξήγηση γι᾽ αυτό. Για να το καταλάβετε καλύτερα, θα πρέπει να πούμε πρώτα πρώτα ότι στις περισσότερες από αυτές τις ταινίες η ρωμαϊκή αυτοκρατορία παρουσιάζεται με όχι ιδιαίτερα θετικό και κολακευτικό τρόπο, και οι Ρωμαίοι, κυρίως οι αυτοκράτορές τους, είναι πάντα τα «κακά παιδιά» της υπόθεσης. Η ίδια η Ρώμη εμφανίζεται ως μια αλαζονική, αδίστακτη πολιτική και στρατιωτική υπερδύναμη που νοιάζεται μόνο για τη διαιώνιση και επέκταση της εξουσίας της, αδιαφορώντας για το ανθρώπινο κόστος της ιμπεριαλιστικής πολιτικής της. Ταυτόχρονα, η ρωμαϊκή κοινωνία παρουσιάζεται ολοκληρωτικά διαβρωμένη και ηθικά αλλοτριωμένη εξαιτίας του πλούτου, της χλιδής και της τρυφηλότητας. Η αυτοκρατορική αυλή παρουσιάζεται ως άντρο διαστροφής, ακολασίας, μηχανορραφιών και έκλυτης ερωτικής ζωής.

Φυσικά, όπως γνωρίζετε, αυτή η εικόνα δεν είναι εντελώς κατασκευασμένη και ψεύτικη. Οι ίδιοι οι ρωμαίοι ιστορικοί μιλούν για τέτοια φαινόμενα παρακμής. Από την άλλη μεριά, οι ταινίες αυτές, κυρίως, όπως είπα, όσες άρχισαν να γυρίζονται μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τονίζουν και προβάλλουν με υπερβολικό συχνά τρόπο τον αμαρτωλό βίο και την παρακμασμένη πολιτεία των Ρωμαίων. Ο λόγος -για να επανέλθω στο θέμα από το οποίο ξεκίνησα- είναι ότι, μετά τον Πόλεμο, στα μάτια των αμερικανών σκηνοθετών και του αμερικανικού κοινού γενικότερα, η ρωμαϊκή αυτοκρατορία, με την επεκτατική απληστία και το αυταρχικό καθεστώς, είναι το αρχαίο ανάλογο της ναζιστικής Γερμανίας και του Χίτλερ. Η Αμερική και οι σύμμαχοί της είχαν μόλις βγει από μια τεράστια και αιματηρή σύγκρουση με τη Γερμανία, που ήταν η πιο επικίνδυνη δύναμη στον λεγόμενο Άξονα, και ο κόσμος ήθελε να βλέπει μια ξεκάθαρη εικόνα πάλης του Κακού εναντίον του Καλού.

Λοιπόν, η Ρώμη έγινε έτσι με κάποιο τρόπο η σταθερή ενσάρκωση του Κακού - η σατανική αυτοκρατορία που έπρεπε να οδηγηθεί στην τελική της πτώση για να ικανοποιηθεί το αίσθημα του δικαίου. Σας θυμίζω εδώ ότι στη σημαντικότερη από τις ρωμαϊκές ταινίες που γυρίστηκαν σχεδόν αμέσως μετά τον Πόλεμο, το «Κβο Βάντις», είναι προφανής ο παραλληλισμός της Ρώμης με τη ναζιστική Γερμανία και, κυρίως, του Νέρωνα με τον Χίτλερ - αν και προσωπικά πιστεύω ότι ο παραλληλισμός μάλλον αδικεί τον Νέρωνα ο οποίος, παρά την εγκληματική του παραφροσύνη, δεν εκδήλωσε ποτέ ιδιαίτερες επεκτατικές βλέψεις, καθώς ήταν απορροφημένος στις καλλιτεχνικές του αυταπάτες και ψευδαισθήσεις και σε καλλιτεχνικές περιοδείες.

Και κάτι άλλο εξίσου σημαντικό. Στις ταινίες αυτές οι Ρωμαίοι είναι τα «κακά παιδιά» και για δυο άλλους λόγους. Πρώτον, θεωρούνται, έμμεσα τουλάχιστον, υπεύθυνοι για τη θανάτωση του Ιησού Χριστού και, δεύτερον, για τις διώξεις και τη μαζική εξολόθρευση χιλιάδων πιστών χριστιανών. Σκεφτείτε τώρα ότι μετά το τέλος του Πολέμου ο κόσμος έχει ακόμη νωπή τη μνήμη του Ολοκαυτώματος και της γενοκτονίας των Εβραίων από τους Ναζί-και τα κομμάτια του «παζλ» μπαίνουν στη θέση τους. Με άλλα λόγια, δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι η Ρώμη, όποιες κι αν ήταν οι πραγματικές αμαρτίες της, πλήρωσε με τη φήμη και την εικόνα της τις αμαρτίες του 20ού αιώνα. Φυσικά θα θυμάστε -και εδώ βρίσκεται η ειρωνεία του πράγματος- ότι οι ίδιοι οι Ρωμαίοι (παράδειγμα, ο Κάτων ο Πρεσβύτερος και ο Κικέρων) αλλιώς έβλεπαν τον εαυτό τους· και θα θυμάστε επίσης ότι στην Αινειάδα του ο Βιργίλιος μιλάει ιδεαλιστικά για μια Ρώμη που κατακτά τους αλαζόνες εχθρούς της αλλά μεταχειρίζεται με ευγενή μεγαλοθυμία τους ηττημένους και επιβάλλει στους ανυπότακτους τον νόμο του δικαίου. Αν έβλεπε αυτές τις ταινίες ο Βιργίλιος θα μελαγχολούσε· φυσικά αν τις έβλεπε ο Κάτων θα αυτοκτονούσε επιτόπου.

Όσα μόλις είπα θέτουν ένα σοβαρό ζήτημα: μήπως, τελικά, οι ταινίες αυτές για τη Ρώμη μαρτυρούν και αποκαλύπτουν πολύ περισσότερα για τους ανθρώπους που τις γύρισαν και για τις απόψεις της κοινωνίας τους παρά για την ίδια την ιστορική πραγματικότητα της αρχαίας Ρώμης; Κατά την άποψη μου, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μια ταινία όπως το «Κβο Βάντις» ή ο «Μπεν Χουρ» λένε περισσότερα πράγματα για την Αμερική -και, σε μεγάλο βαθμό, για τις χριστιανικές ευρωπαϊκές κοινωνίες της μεταπολεμικής περιόδου- παρά για την ιστορική Ρώμη. Θα πρέπει όμως εδώ να πει κανείς ότι η ανάγνωση του ιστορικού παρελθόντος με τα μάτια του παρόντος και μέσα από το πρίσμα των σύγχρονων εμπειριών μας είναι, σε έναν βαθμό, αναπόφευκτη. Διαβάζουμε και βλέπουμε αναγκαστικά με τα δικά μας μάτια· και αν αρνηθούμε να το κάνουμε αυτό, το πιθανότερο είναι ότι δεν έχουμε και πολλές άλλες δυνατότητες να δούμε και να διαβάσουμε. Από την άποψη αυτή, ο τρόπος με τον οποίο βλέπει, παρουσιάζει και ερμηνεύει τα πράγματα ο κινηματογραφικός φακός δεν διαφέρει ουσιαστικά από τον αντίστοιχο τρόπο της λογοτεχνίας.

Από την άλλη μεριά, ο κινηματογράφος, αντίθετα με άλλες μορφές τέχνης, διεκδικεί μια ασυναγώνιστη μαζικότητα κατανάλωσης των προϊόντων του. Να σας πω πρόχειρα ότι την τελευταία ταινία με ρωμαϊκό θέμα, τον «Μονομάχο», την είδαν εκατομμύρια θεατές σε όλο τον κόσμο - ίσως περισσότερα από δέκα εκατομμύρια, ενώ τα ιστορικά βιβλία και άρθρα που αναφέρονται στον θεσμό των ρωμαϊκών μονομαχιών διαβάζονται συνήθως από μερικές χιλιάδες ανθρώπων, και σε μερικές περιπτώσεις μόνο από κάποιες εκατοντάδες ειδικών. Η διαφορά είναι τεράστια.

Φυσικά, υπάρχει και ο αντίλογος - που λέει ότι οι ταινίες που προορίζονται για μαζική κατανάλωση περιέχουν ιστορικές ανακρίβειες και συχνά απλουστεύουν ή δραματοποιούν, ή ακόμη και μελοδραματοποιούν τα γεγονότα, προκειμένου να γίνουν πιο αρεστές στα γούστα του μεγάλου κοινού. Αυτό είναι αλήθεια· άλλωστε, έχω ήδη επισημάνει τέτοιες παραχαράξεις και παραποιήσεις της ιστορίας. Τι κάνουμε, λοιπόν; Απαγορεύουμε στους μαθητές να βλέπουν τις ταινίες για να μην αποκομίσουν λανθασμένες εντυπώσεις για το τι συνέβη τότε; Προσωπικά πιστεύω ότι αυτό θα ήταν μια άστοχη υπερβολή. Όσοι ενδιαφέρονται συστηματικά και επιστημονικά για την ιστορία δεν θα περιοριστούν σε αυτά που τους προσφέρουν τα κινηματογραφικά στούντιο, αλλά ταυτόχρονα μπορούν να απολαύσουν στην οθόνη τη σκηνοθετική τέχνη και τις νέες τεχνολογίες που ζωντανεύουν με ανεπανάληπτο τρόπο όψεις του αρχαίου κόσμου που παλιότερα μόνο η πιο δυνατή φαντασία μπορούσε (όσο μπορούσε) να μετατρέψει σε οπτικές εικόνες.

Και βέβαια, να μην ξεχνάμε το πλατύ κοινό, που αμφιβάλλω αν θα σχημάτιζε ποτέ μια ιδέα για το τι ήταν οι αρχαίες αρματοδρομίες, οι μονομαχίες, ο Αντώνιος, η Κλεοπάτρα και η Ρώμη γενικότερα, αν ο κινηματογράφος δεν είχε ενδιαφερθεί γι᾽ αυτά τα θέματα. Ένας καλός σκηνοθέτης που διαθέτει ένα καλό επιτελείο ηθοποιών, υψηλή τεχνολογική υποστήριξη με τα λεγόμενα «ειδικά εφέ» και που φροντίζει να ενημερωθεί για τις ιστορικές λεπτομέρειες από ειδικούς επιστήμονες - ένας τέτοιος σκηνοθέτης μπορεί να μας διδάξει ιστορία όλους μας. Ένας ενημερωμένος, σύγχρονος και απροκατάληπτος ιστορικός, αν τον ρωτήσετε, θα σας πει ότι η διδασκαλία της ιστορίας στη σχολική αίθουσα μπορεί να συμπληρωθεί με τη διδασκαλία στη σκοτεινή αίθουσα. Πίστευα πάντα, και το πιστεύω τώρα ακόμη περισσότερο, ότι το σπουδαστήριο και το κινηματογραφικό στούντιο μπορούν και πρέπει να αλληλοσυμπληρώνονται. Γι᾽ αυτό και περιμένω με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον το αποτέλεσμα της συνεργασίας του σκηνοθέτη Όλιβερ Στόουν με τον ιστορικό από την Οξφόρδη, τον Ρόμπιν Λέιν Φοξ, στην υπερπαραγωγή που ετοιμάζει ο πρώτος με θέμα τον μεγάλο μακεδόνα στρατηλάτη, τον Αλέξανδρο.