3.3. Η καλή Δύση και η κακή Ανατολή

Η πρώτη ενέργεια του Οκταβιανού ήταν να καταγγείλει δημόσια τον Αντώνιο. Οι καταγγελίες, που ήταν συνεχείς και συστηματικές, στόχευαν να «δολοφονήσουν» τον χαρακτήρα του αντιπάλου του, να παρουσιάσουν την Κλεοπάτρα ως μάστιγα που απειλούσε τη Ρώμη και τις πατροπαράδοτες αξίες της και να δημιουργήσουν μια σαφή αντίθεση ανάμεσα στη «βάρβαρη και λαγγεμένη» Ανατολή του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας και στην «υγιή, πολιτισμένη» Δύση που αντιπροσώπευε ο ίδιος ο Οκταβιανός. Και ο λόγος που κυκλοφορούσε έλεγε, άλλοτε καθαρά και άλλοτε με υπονοούμενα, τα ακόλουθα:

Ρωμαίοι πολίτες, εδώ και καιρό το κράτος μας βρίσκεται σε μια πρωτόγνωρη κρίση. Ο άνθρωπος που έχει την ευθύνη του ανατολικού τμήματος της μεγάλης μας αυτοκρατορίας, ο Μάρκος Αντώνιος, έχει γίνει έρμαιο του πάθους του και διαπομπεύει με τις πράξεις του το ένδοξο όνομα του ρωμαϊκού λαού και της Συγκλήτου. Περιφρονώντας τη νόμιμη ρωμαία σύζυγό του, την Οκταβία, συνωμοτεί εναντίον της Ρώμης με μια έκλυτη ανατολίτισσα - μια βασίλισσα πόρνη που περιστοιχίζεται από άντρες που δεν είναι άντρες και που ορκίστηκε να ανέβει θριαμβεύτρια στο Καπιτώλιο. Τη σέρνει μαζί του ξεδιάντροπα σε όλη την Ανατολή και έχει κάνει έδρα του τα ανάκτορα της Αλεξάνδρειας, όπου καθισμένος δίπλα στον θρόνο της παίρνει μέρος σε ανίερες τελετές και ανακηρύσσει τα νόθα παιδιά που έκανε μαζί της βασιλείς και πρίγκιπες. Περνάει μαζί με τη βασιλική παλλακίδα του μέρες και νύχτες κραιπάλης, μεθυσμένος και παραδομένος στη λαγνεία· και ετοιμάζει μαζί της όλεθρο για τη Ρώμη. Της έχει υποσχεθεί για προίκα την περιουσία του ρωμαϊκού λαού και έχει ήδη αποφασίσει να μεταφέρει την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας στην Αλεξάνδρεια. Έχει απαρνηθεί για χάρη μιας διεφθαρμένης ανατολίτισσας το κύρος του ρωμαίου πολίτη· προκρίνει την ποταπή αυλή των ευνούχων από την αίθουσα της Συγκλήτου και απειλεί να εξαπολύσει τους σκοτεινούς και δύσμορφους θεούς της Ανατολής ενάντια στον Μέγιστο και Άριστο Δία.

Ρωμαίοι πολίτες, αυτό που διακυβεύεται σήμερα είναι οι μεγάλες αξίες του πολιτισμού μας, τα προγονικά ήθη, το κύρος, η αξιοπρέπεια και η σοβαρότητα του ρωμαϊκού χαρακτήρα. Η Ανατολή συνωμοτεί και ετοιμάζει επίθεση εναντίον μας. Την κρίσιμη αυτή στιγμή πρέπει όλοι να συστρατευθούμε με τις δυνάμεις του Καλού, κάτω από την ηγεσία του Οκταβιανού.

Αυτά είναι πάνω κάτω όσα μπορούμε να συμπεράνουμε από τις ιστορικές μας πηγές και τις αφηγήσεις των ιστορικών. Αλλά ποια είναι τελικά η ιστορική αλήθεια; Πού βρίσκονται τα όρια ανάμεσα στην πολιτική προπαγάνδα και το αναμφισβήτητο γεγονός; Ήταν πραγματικά ο Μάρκος Αντώνιος εχθρός της Ρώμης, και εξύφαινε πραγματικά η Ανατολή δόλια σχέδια σε βάρος της Δύσης; Και ποια είναι στο κάτω κάτω αυτή η σκοτεινή, μυστηριώδης και απειλητική Ανατολή που ενσαρκώνει η Κλεοπάτρα;

Μια πρώτη απάντηση είναι ότι η Ανατολή αυτή είναι εν μέρει αλήθεια και εν μέρει «κατασκευή». Η Κλεοπάτρα δεν ήταν απλώς μια ανατολίτισσα βασίλισσα· ήταν Μακεδόνισσα, απόγονος του Πτολεμαίου, του στρατηγού του Αλέξανδρου που, μετά τον θάνατο του στρατηλάτη, είχε πάρει για κλήρο του την Αίγυπτο με πρωτεύουσα την Αλεξάνδρεια. Και η Αλεξάνδρεια δεν ήταν μια Βαβυλώνα της Ανατολής, αλλά το σημαντικότερο και λαμπρότερο κέντρο του ελληνόγλωσσου πολιτισμικού χώρου τους τρεις τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες: με τη μεγαλύτερη βιβλιοθήκη του αρχαίου κόσμου, με ερευνητικά επιστημονικά κέντρα, με πλούσια καλλιτεχνική και πνευματική ζωή, στην οποία μάλιστα οι Ρωμαίοι όφειλαν πολλά. Και εξάλλου, ήταν άραγε ο Αντώνιος αυτός που απειλούσε να επεκταθεί στο δυτικό μέρος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ή ο Οκταβιανός αυτός που, με πρόσχημα το διαζύγιο της αδελφής του, υπηρετούσε πιστά την προς ανατολάς επεκτατική πολιτική που είχε ακολουθήσει η Ρώμη για δυο σχεδόν αιώνες σε βάρος του ελληνικού και ελληνιστικού κόσμου; Όποια κι αν είναι η αλήθεια, οι καταγγελίες του Οκταβιανού έπιασαν τόπο και η «Δύση» αποφάσισε να πολεμήσει την «κακή Ανατολή». Κι αυτό έγινε επειδή ο Οκταβιανός, ή οι «επικοινωνιολόγοι» του, εκμεταλλεύτηκαν με δεξιοτεχνία τις στερεότυπες αντιλήψεις περί Ανατολής.

Τα εθνικά και φυλετικά στερεότυπα διαμορφώνονται από ποικίλους παράγοντες (πολιτικούς, ιδεολογικούς, θρησκευτικούς, αισθητικούς) σε μεγάλη διάρκεια χρόνου και καθορίζουν, συχνά με τον πιο ανορθολογικό τρόπο, τη στάση μας απέναντι σε άλλες εθνικές, φυλετικές ή πολιτισμικές ομάδες, όπως ακριβώς καθορίζουν και τη στάση των άλλων απέναντι σ᾽ εμάς· και ένας από τους βασικούς τους (σημειολογικούς) μηχανισμούς είναι: είμαστε ό,τι δεν είναι οι άλλοι - δεν είμαστε αυτό που είναι οι άλλοι.

Έτσι, για παράδειγμα, ο μέσος Ρωμαίος έχει μάθει να σκέφτεται ότι οι ανατολίτες είναι αναξιόπιστοι, μυστήριοι, ύπουλοι· ότι δεν είναι αρρενωποί και ρωμαλέοι αλλά διεφθαρμένοι και ηδυπαθείς· ότι είναι τόσο κατώτεροι από τους γνήσιους Ρωμαίους όσο κατώτερες είναι και οι θεότητες που λατρεύουν ότι είναι, με άλλα λόγια, ακριβώς το αντίθετο από αυτό που παραδοσιακά είναι, ή πρέπει να είναι, οι Ρωμαίοι (θυμηθείτε τον γερο-Κάτωνα και τον Κικέρωνα).

Η προπαγάνδα του Οκταβιανού εκμεταλλεύεται και κάτι άλλο που σχετίζεται με αυτό που θα ονομάζαμε «κοινωνική ιδεολογία» των Ρωμαίων. Οι Ρωμαίοι πίστευαν ανέκαθεν ότι η κοινωνική και πολιτική εξουσία είναι αποκλειστικό προνόμιο των ανδρών. Έτσι, η Κλεοπάτρα, που είναι γυναίκα αλλά κατέχει εξουσία, δεν μπορεί να παρουσιαστεί παρά μόνο ως αφύσικη απόκλιση από τον «κανόνα», από τη νόρμα. Και για να εξορκιστεί πιο αποτελεσματικά αυτό το «αφύσικο κακό», η Κλεοπάτρα πρέπει να παρουσιαστεί ως έκλυτη, μέθυση, πόρνη, ανίκανη να ελέγξει τις ορέξεις και τα πάθη της, έτοιμη να εγκαταστήσει τους δαίμονες της Ανατολής πάνω στον ιερό βράχο του Καπιτωλίου, που είναι το σύμβολο της ρωμαϊκής εξουσίας.

Αν μιλούσαμε με σημερινούς όρους, θα λέγαμε σίγουρα ότι η προπαγάνδα του Οκταβιανού παραβιάζει βάναυσα την αρχή της «πολιτικής ορθότητας». Η πολιτική ορθότητα δεν έχει σχέση με αυτό που συνήθως εννοούμε όταν μιλάμε για πολιτική και πολιτικούς (αν και είναι πολλοί αυτοί που δεν το έχουν αντιληφθεί ακόμη), αλλά αναφέρεται στην ανάγκη αλληλοσεβασμού ανάμεσα στους πολίτες των δημοκρατικά οργανωμένων κοινωνιών ανεξάρτητα από το φύλο, τη φυλή, την κουλτούρα, το θρήσκευμα, τις επιλογές στην αυστηρά ιδιωτική ζωή, ακόμη και τα σωματικά χαρακτηριστικά ή τις ειδικές ανάγκες που κάνουν ορισμένους ανθρώπους «διαφορετικούς» από τους άλλους. Κατά κανόνα, η ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα παραβιάζει φανερά και ευχαρίστως αυτή την αρχή· γι᾽ αυτό οι αρχαίοι Έλληνες το θεώρησαν φυσιολογικό να περιορίσουν τις γυναίκες στον γυναικωνίτη, και ο Οκταβιανός το θεώρησε «παρά φύσιν» να κατέχει μια γυναίκα, όπως η Κλεοπάτρα, τόση εξουσία.

Χρήσιμο να το θυμόμαστε αυτό, αρκεί να ξέρουμε ταυτόχρονα ότι η πολιτική ορθότητα είναι τόσο πρόσφατη όσο και οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές· ότι, σαν τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, προς το παρόν είναι διαδεδομένη μόνο στη Δύση· ότι, ακόμη και στη Δύση, την αγνοούν πολλοί, όπως ακριβώς και τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές· και ότι ακόμη και αυτοί που τη γνωρίζουν καλά προτιμούν να την ξεχνούν όταν κινδυνεύουν τα συμφέροντα ή η εξουσία τους. Από την άποψη αυτή τουλάχιστον, ο Οκταβιανός και οι επικοινωνιολόγοι του ήταν πιο ειλικρινείς και δεν είχαν να δώσουν λόγο στη ρωμαϊκή κοινή γνώμη.

Και έτσι «κατασκεύασαν» μιαν Ανατολή σύμφωνα με τα ρωμαϊκά συμφέροντα. Το τελικό μήνυμα ήταν ότι αυτή η «άρρωστη» Ανατολή δεν άξιζε να έχει εξουσία· η εξουσία ταίριαζε μόνο στην «υγιή» Δύση. Η Ανατολή έπρεπε να υποκύψει στη Δύση. Από προπαγανδιστική άποψη, αυτό ήταν ασφαλώς πιο αποτελεσματικό από το «ο Οκταβιανός πρέπει να νικήσει τον Αντώνιο». Και οι αρχαίοι ιστορικοί, ακόμη και όταν νομίζουν ότι μας προσφέρουν την καθαρή ιστορική αλήθεια, απηχούν σε μεγάλο βαθμό αυτή την προπαγάνδα.