6.2. Ο Αύγουστος και οι «χίπις»

Το ενδιαφέρον είναι ότι ακόμη και προσωπικότητες σαν τον Βιργίλιο -που στην ωριμότητά του δέχτηκε, με τον διακριτικό τρόπο του, να στηρίξει τον Αύγουστο και τις κοινωνικές αλλαγές που εκείνος προωθούσε- γοητεύτηκαν, όσο ήταν νέοι, από την ειρηνική επανάσταση των πρώτων μοντερνιστών και έγραψαν ποίηση που ήταν αποκλειστικά αφιερωμένη στον έρωτα και την τέχνη. Ωστόσο, άλλοι προτίμησαν να μείνουν μέχρι το τέλος ποιητές του έρωτα, ακόμη και αν δεν θέλησαν ποτέ να εναντιωθούν, σε πολιτικό επίπεδο, στο αυγούστειο πρόγραμμα. Έτσι, στα περισσότερα από τα ποιήματα που έγραψαν δεν υπάρχουν αναφορές στα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα της εποχής· και σε ορισμένες περιπτώσεις αρνήθηκαν ευγενικά να αναλάβουν τον ρόλο του υμνητή του Αυγούστου, όταν ο πανταχού παρών Μαικήνας, διαβλέποντας το ταλέντο τους, τους κάλεσε να γράψουν εθνική ποίηση.

Τέτοια είναι η περίπτωση του Προπέρτιου, που είχε μια πιο χαλαρή σχέση με τον κύκλο του Μαικήνα αλλά, όταν ο τελευταίος του ζήτησε στίχους για τον Αύγουστο και τους άθλους του, τόλμησε να πει «όχι, ευχαριστώ»· και αντί για πανηγυρικό έγραφε:

Για το σιρόκο λέει ο ναυτικός, για βόδια ο ζευγολάτης,

λαβωματιές μετράει ο μαχητής, πρόβατα ο τσομπάνης.

Μα εγώ μιλάω για του έρωτα τον πόλεμο -

καθένας με την τέχνη που κατέχει.

Μία η δόξα: να πεθαίνεις από έρωτα…

Μπορούμε να φανταστούμε την έκφραση στο πρόσωπο του Αυγούστου, όταν έβλεπε δημοσιευμένα τέτοια ποιήματα. Αλλά αυτό δεν ήταν το χειρότερο που μπορούσε να διαβάσει ο Αύγουστος ούτε το πιο εντυπωσιακό από τα ποιήματα που μπορούσαν να γράφουν αυτά τα ατίθασα «παλιόπαιδα».

Μια μέρα ο αυτοκράτορας κάλεσε επειγόντως τον Μαικήνα. Κρατούσε στα χέρια του έναν πάπυρο και ήταν έξω φρενών. «Διάβασε», του είπε, «να δεις πώς υποδέχτηκε η ᾽αντιπολίτευση᾽ το τελευταίο νομοθέτημά μου σχετικά με τον γάμο και την ανάγκη για περισσότερες γεννήσεις. Διάβασε και πες μου τι θα έκανες στη θέση μου.» Η «αντιπολίτευση» ήταν ο Προπέρτιος και ένα καινούργιο ποίημά του που μόλις είχε δημοσιευθεί - και που συζητιόταν πολύ. Ο Μαικήνας, που υποπτευόταν περί τίνος πρόκειται, πήρε ήρεμα τον πάπυρο στα χέρια του και διάβασε φωναχτά (γιατί συνήθως έτσι διάβαζαν στην αρχαιότητα):

Μέγας ο Καίσαρ, αληθώς! Πλην μέγας στρατηλάτης·

στον έρωτα η εξουσία του μηδέν!

Να παντρευτώ, να κάνω απόγονους μόνο και μόνο

για να ᾽χει η Ρώμη στρατιώτες για το μέτωπο! Ποτέ!

Κανείς απ᾽ τη γενιά μου στρατιώτης!

Μόνη μου έγνοια εμένα, η αγάπη.

Ο Μαικήνας δεν διάβασε παρακάτω. Χαμογέλασε μόνο καθησυχαστικά και είπε στον αυτοκράτορα, που τον κοιτούσε επίμονα: «Εντάξει, μας τα είπαν κι άλλοι αυτά, Αύγουστε, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο κόσμος θα ακούσει τον Προπέρτιο περισσότερο από ό,τι θα ακούσει εσένα.» Έκανε λάθος· ο κόσμος δεν άκουσε τον Αύγουστο, και ο Αύγουστος τελικά αναγκάστηκε να αποσύρει το νομοθέτημα. Ούτε ο αυτοκράτορας ούτε ο υπουργός του ήξεραν πώς ακριβώς να αντιδράσουν σ᾽ αυτό το είδος αντιπολίτευσης· και πολλούς αιώνες αργότερα, τύπους σαν τον Προπέρτιο ο κόσμος τους είπε «αντιρρησίες συνειδήσεως».

Στις δεκαετίες του 1960 και 1970 ορισμένοι νέοι που διαφωνούσαν με τον παραδοσιακό τρόπο ζωής και σκέψης και είχαν αντιρρήσεις για την πολιτική που ακολουθούσαν οι επίσημες κυβερνήσεις οργανώθηκαν σε κοινοβιακές ομάδες, άφησαν μακριά μαλλιά, φόρεσαν φανταχτερά, πολύχρωμα ρούχα, τραγουδούσαν τραγούδια για την ειρήνη και την αγάπη, διοργάνωναν μεγάλες συναυλίες και, σε ορισμένες περιπτώσεις, κρατούσαν στα χέρια τους λουλούδια και έλεγαν ότι προτιμούν τον έρωτα από τον πόλεμο. Ήταν οι «χίπις» ή «τα παιδιά των λουλουδιών». Χίπις και παιδιά των λουλουδιών, όσο ξέρουμε, δεν υπήρξαν ποτέ στην αρχαιότητα· ούτε υπήρξαν κινήματα, όπως τα ξέρουμε σήμερα, υπέρ της ειρήνης και της οικολογίας. Οι δημοκρατίες της αρχαιότητας, τόσο η ελληνική της κλασικής εποχής όσο και η περίοδος της ρωμαϊκής δημοκρατίας, μπορούσαν να εγγυηθούν ορισμένες ελευθερίες (που όμως δεν ίσχυαν για τους δούλους), ωστόσο δεν επέτρεπαν την ανάπτυξη μαζικών κινημάτων επειδή και οι ίδιες οι δημοκρατίες δεν ήταν μαζικές. Υπήρχε πάντα μια τάξη οικονομικά προνομιούχων ή παλιά αριστοκρατικά τζάκια που κρατούσαν ζηλότυπα την εξουσία για λογαριασμό τους.

Στις συνθήκες αυτές μόνο οι φιλόσοφοι και οι ποιητές, όταν δεν αποτελούσαν μέρος της πολιτικής εξουσίας, μπορούσαν να αμφισβητήσουν τις επιλογές και τις πράξεις της εξουσίας. Ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα, και ταυτόχρονα μια κρίσιμη διαφορά από τη σύγχρονη πραγματικότητα, ήταν ότι αυτοί που γνώριζαν γραφή και ανάγνωση αποτελούσαν μειοψηφία· και ακόμη λιγότεροι ήταν αυτοί που, εκτός από απλή γραφή και ανάγνωση, μπορούσαν να διαβάσουν ποίηση και φιλοσοφία. Έτσι, ακόμη και οι αμφισβητήσεις που προέρχονταν από φιλοσόφους και ποιητές δεν ήταν δυνατόν να «περάσουν» στον πολύ κόσμο και να διαφωτίσουν τις λαϊκές μάζες. Γι᾽ αυτό τον λόγο, οι αντιρρήσεις του Προπέρτιου, και άλλων ποιητών της εποχής του Αυγούστου που δήλωναν ανορθόδοξες προτιμήσεις, δεν μπορούσαν με κανέναν τρόπο να υποθάλψουν μια ευρύτερη, λαϊκή αντίδραση στα σχέδια του Αυγούστου.

Εδώ, όμως, θα πρέπει να συνυπολογίσουμε και έναν άλλον παράγοντα, που δεν είναι άσχετος με τα προηγούμενα. Στα πρώτα χρόνια της εξουσίας του Αυγούστου, οι ποιητές είχαν ακόμη τη δυνατότητα να λένε ορισμένα πράγματα «έξω από τα δόντια» χωρίς να κινδυνεύουν άμεσα από την οργή του αυτοκράτορα. Ωστόσο, καθώς περνούσαν τα χρόνια ο αυτοκράτορας γινόταν όλο και πιο καχύποπτος απέναντι σε πρόσωπα που εξέφραζαν διαφωνίες με την πολιτική και το καθεστώς του. Όσοι το αντιλήφθηκαν αυτό εγκαίρως φρόντισαν να σιωπήσουν για να έχουν το κεφάλι τους ήσυχο. Κάποιοι άλλοι όμως φέρθηκαν επιπόλαια και πλήρωσαν βαρύ τίμημα. Ο ποιητής Οβίδιος είναι ο πιο διάσημος «μάρτυρας» αυτής της υπόθεσης.