11.2. Τα αίσχη δεν σ᾽ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Βάιες

Αγαπητέ μου Λουκίλιε,

Σου γράφω αμέσως μετά την επιστροφή μου από τις Βάιες. Δεν ξέρω τι με ώθησε να επισκεφτώ αυτό το μέρος αλλά η παραμονή μου εκεί δεν κράτησε ούτε μια ολόκληρη μέρα, και στο εξής θα το λέω δυνατά σε όλους τους γνωστούς μου: οι Βάιες δεν είναι μέρος για καθωσπρέπει ανθρώπους· έχουν πολλά φυσικά χαρίσματα αλλά έχουν γίνει αποκλειστικά άντρο της ακολασίας.

Πιστεύω ότι πρέπει να διαλέγουμε τόπους που να είναι επωφελείς όχι μόνο για το σώμα μας αλλά και για το πνεύμα και την ψυχή μας. Οι Βάιες δεν ανήκουν σ᾽ αυτούς τους τόπους. Στην πραγματικότητα μοιάζουν με ένα απέραντο χαμαιτυπείο. Το δωμάτιο όπου έμενα ήταν κοντά στην παραλία, αρκετά κοντά για να μπορώ να δω την ακόλαστη αγρυπνία των μεγάλων γλεντζέδων που λυμαίνονται την περιοχή. Ολονυχτίς άνθρωποι μεθυσμένοι πηγαινοέρχονταν στην παραλία, πλοιάρια κατάφορτα με κόσμο που γλεντοκοπούσε και τραγουδούσε περιφέρονταν στο λιμανάκι, παρέες νεαρών, άντρες και γυναίκες, πάσχιζαν να σπάσουν καθένας για λογαριασμό του το ρεκόρ της αναισχυντίας.

Αλλά τουλάχιστον αυτοί με τη συμπεριφορά τους δεν προσπαθούν να κρύψουν τους λόγους που τους φέρνουν στο θέρετρο· είναι εξώλεις και προώλεις αλλά όχι υποκριτές. Όταν η ραστώνη και η ηδονοθηρία είναι το μόνο πράγμα που δίνει νόημα στη ζωή σου, δεν έχεις λόγο να το κρύβεις. Θεωρώ πολύ πιο επιλήψιμη τη συμπεριφορά των άλλων, των «καθωσπρέπει» (υποτίθεται), που αφήνουν το κοινωνικό κύρος και τα αξιώματά τους πίσω στη Ρώμη και τρέχουν τάχα να βρουν ανακούφιση από τα αρθριτικά στα ιαματικά λουτρά της περιοχής. Εδώ ακριβώς, στις ιαματικές εγκαταστάσεις, κλείνουν τις ανομολόγητες συμφωνίες τους με τη διαφθορά. Πληρώνουν πανάκριβα τις υπηρεσίες και κλείνονται σε ειδικά δωμάτια για να ιδρώσουν - κάνει, λένε, πολύ καλό. Δεν θυμούνται όμως τη διάκριση που έχει κάνει ο Πλάτων ανάμεσα σε ξηρούς και υγρούς ιδρώτες. Οι πρώτοι οφείλονται στον καθαρό και έντιμο μόχθο, ενώ οι δεύτεροι έχουν την αποφορά της αμαρτίας.

Θα μου θυμίσεις ίσως, αγαπητέ μου Λουκίλιε, ότι στις Βάιες έχτισαν παλιότερα τις βίλες τους μερικοί από τους πιο σημαντικούς άντρες της Ρώμης, όπως, για παράδειγμα, ο Ιούλιος Καίσαρ. Αυτό είναι αλήθεια, με τη διαφορά ότι οι τοποθεσίες που διάλεξαν βρίσκονταν μακριά από τη θάλασσα και μοιάζαν περισσότερο με στρατόπεδα παρά με επαύλεις για μεγάλη ζωή. Φυσικά ο Κάτων δεν πλησίασε ποτέ τις Βάιες, και είναι περίεργο που δεν ζήτησε από τη ρωμαϊκή Σύγκλητο να αποφασίσει τον οριστικό αφανισμό τους.

Κανένας Κάτωνας δεν ταράζει την κραιπάλη της σημερινής «καλής κοινωνίας». Στα εξοχικά που πολλαπλασιάζονται χρόνο με τον χρόνο μόνο η πρόσοψη είναι αθώα· το εσωτερικό κρύβει μεγάλη χλιδή και ακόμη μεγαλύτερα αίσχη, στα οποία συμμετέχουν όχι μόνο άνθρωποι του θεάματος και της διασκέδασης με διεστραμμένα γούστα αλλά και στελέχη της κοινωνίας μας «υπεράνω πάσης υποψίας». Μπες σ᾽ ένα από τα πολυτελή και πολύχρωμα γιοτ που καμαρώνουν στη μαρίνα και θα τους βρεις να συναγελάζονται, να πίνουν μαζί μέχρις αναισθησίας, να αλληλοραίνονται με τριαντάφυλλα ή και να πιάνονται σε χυδαίους καβγάδες.

Έφυγα δρομαίος πριν καν συμπληρώσω είκοσι τέσσερις ώρες στις Βάιες· και όταν έφτασα στη Ρώμη καθώς έπεφτε η νύχτα, η πόλη, για πρώτη φορά στη ζωή μου, μου φάνηκε να κοιμάται απονήρευτη και ήσυχη. Χρειάζεται να κοιτάξεις τον ηθικό ξεπεσμό κατάματα για να μπορέσεις να δεις έτσι τη Ρώμη. Ελπίζω τώρα να καταλαβαίνεις πού βρέθηκα, πώς ένιωσα και τι πέρασα.

Με φιλικούς χαιρετισμούς,

Σενέκας

Η επιστολή αυτή (που παρατίθεται εδώ με ορισμένες αλλαγές) είναι γνήσια και γράφτηκε κάπου το 65 μ.Χ. Αυτό που μπορεί κανείς να συζητήσει είναι το πόσο γνήσια είναι η ηθική αγανάκτηση του Σενέκα, τον οποίο γνωρίσαμε κιόλας ως παιδαγωγό του Νέρωνα στην αυλή του αυτοκράτορα Κλαύδιου.

Ο Σενέκας, ανάμεσα σε πολλά άλλα, ήταν και στωικός φιλόσοφος. Σύμφωνα με τη φιλοσοφία των στωικών, ο άνθρωπος μπορεί να εξασφαλίσει την προσωπική ευτυχία όταν νικήσει τα πάθη του και κατακτήσει την απόλυτη αυτάρκεια. Χωρίς αμφιβολία ο Σενέκας θεώρησε τους γλεντοκόπους στις Βάιες ανθρώπους εξαρτημένους απόλυτα από τα πάθη τους, και γι᾽ αυτό τους καταδίκασε στο πυρ το εξώτερον. Στο εικοσιτετράωρο που πέρασε εκεί πρόλαβε να δει την προκλητική επίδειξη πλούτου και χλιδής· διαπίστωσε ότι το παρελθόν ήταν πιο αθώο και έντιμο από το παρόν, και ότι η σήψη και η διαφθορά απλώνονται ολοένα και περισσότερο στο κοινωνικό σώμα της Ρώμης· αναθεμάτισε την υποκρισία των ισχυρών οι οποίοι ενδιαφέρονται να διατηρήσουν την επίφαση μιας ηθικής αξιοπρέπειας που δεν έχουν στην πραγματικότητα· και κούνησε πολύ επιτιμητικά την κεφαλή του όταν είδε πώς τύποι του «σκοινιού και του παλουκιού» και προσωπικότητες από μεγάλα τζάκια καταφέρνουν να συμβιώνουν μια χαρά.

Ο Σενέκας, όπως και πολλοί άλλοι αρχαίοι φιλόσοφοι, μιλάει πολύ συχνά για ηθική - είναι ένας από τους πιο επιθετικούς ηθικολόγους της αρχαιότητας, και μοιράζεται με τους ηθικολόγους την τάση να ανακαλύπτει στο παρόν παρακμή και διαφθορά σε αντίθεση πάντα με ένα πιο ιδανικό παρελθόν. Εκτός από αυτό, ορισμένα από τα προβλήματα που καταγγέλλει αποτελούν αυτό που λέμε «κοινούς τόπους» του ηθικολογικού φιλοσοφικού λόγου· και επειδή η επιστολή του αυτή, όπως και πολλές άλλες που έγραψε, έχει διδακτικό χαρακτήρα, χρησιμοποιεί τα μελανότερα χρώματα που διαθέτει για να κάνει το «μάθημα» πιο αποτελεσματικό. Η ηθικολογική ρητορική είναι πάντα πιο «μελαγχολική» από την πραγματικότητα που περιγράφει· και οι Βάιες, που σίγουρα δεν ήταν αθώες, συγκέντρωναν, εκτός από υπόκοσμο και υποκριτές, ανθρώπους που νοιάζονταν κυρίως να περάσουν μερικές ήσυχες καλοκαιρινές μέρες μακριά από τον καύσωνα, το άγχος και την ηχορύπανση της Ρώμης του ενός εκατομμυρίου κατοίκων.

Πάντως ο φιλόσοφός μας είχε φροντίσει να γίνει ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους της Ρώμης.