ΔΕΣΜΟΙ

• Αλφειός και Άρτεμη
• Αρέθουσα
• Ερύθεια
• Το λουτρό του Αχιλλέα
• Η εικονογραφία του λουτρού στο μεταίχμιο
• Αχελώος και Ηρακλής
• Στύγα
• Κιμμέριοι
• Η λίμνη των νεκρών
• Διάλογος Ποσειδώνα - Ενιπέα για την Τυρώ
• Η αρπαγή της Ωρείθυιας από τον Βορέα
• Ρόμβος και Έβρος
• Λύμαξ Ποταμός
• Φαέθων και Ηλιάδες Νύμφες
• Το δέντρο του Πενθέα
• Νυμφαία
• Ο Παυσανίας για τον Νάρκισσο
• Ναυσικά και Οδυσσέας
• Ευρώπη και Δίας
• Αύγη και Ηρακλής
• Ωρείθυια και Βορέας
• Το σπήλαιο της Θέτιδας
• Περσεφόνη και Πλούτων
• Κυάνη ή Κυανή
• Αφροδίτη, Δήμητρα, Κόρη
• Ναός της Αφαίας Αθηνάς στην Αίγινα
• Κάνιστρο και σκίλλα
• Τα «ἀπορρίμματα» στη θάλασσα
• Εξιλέωση με δουλική υπηρεσία
• Λουτρό 1
• Λουτρό 2
• Ζωοθυσία
• Εξαγνισμός ζώου
• Μύρωμα γαμπρού και νύφης
• Αξιός
• Δίας και Ήρα
• Η Αθηνά, η Άρτεμη και η Κόρη στη Σικελία
• Ινώ - Λευκοθέα
• Προσφορές στο μεταίχμιο
• Γέννηση σε υδάτινα περιβάλλοντα
• Άρτεμη, Ήρα, Αφροδίτη
• Τελετουργία και φιλοσοφία
• Οι ορφικοί για τη ζωή μετά τον θάνατο
• Θαλασσινό νερό και καθαρμός
• Κρίση και καθαρμός στην Αθήνα
• Ιερά θεαινών και υδάτινο στοιχείο
• Φυσιοκρατική απόδοση του νερού
• Ωκεανός
• Αχελώος
• Νύμφες Κουροτρόφοι - Δίας
• Νύμφες Κουροτρόφοι - Ποσειδών
• Νύμφη Ευρυνόμη
• Ο Αχιλλέας στον Σπερχειό
• Πειθώ
• Άλκηστη
• Η άρνηση του Αχιλλέα να πλυθεί
• Καθαρμός πριν την προσευχή και τη σπονδή
• αξ-, αχ-, ακ-: Αξιός, Αχελώος, Αχέρων, Ίναχος…
• Αγώνες μνηστήρων
• Το ταξίδι του ήρωα

Αλφειός και Άρτεμη

Στη λατρεία της Ορθίας Αρτέμιδος στη Σπάρτη εμφανίζονται χοροί μασκοφόρων, προφανώς σε ανάμνηση του ερωτικού παιχνιδιού ανάμεσα στην Άρτεμη και τις Νύμφες της από τη μια, με τον Αλφειό από την άλλη. Πήλινα ομοιώματα αυτών των προσωπείων, δύσμορφων, ξεδοντιασμένων ηλικιωμένων γυναικών, αλλά επίσης και νεαρών ανδρών, και μάλιστα σατύρων, όλα αρχαϊκής εποχής, μερικά από τον 7ο αι. π.Χ. που φορούσαν στους χορούς, βρέθηκαν στο ιερό της. (Εικ. 142)

Αρέθουσα

Υπάρχει και μια άλλη Αρέθουσα, για την οποία ο σχολιαστής του Ομήρου (ν 408) αναφέρει ότι, όταν ο γιος της Κόρακας γκρεμίστηκε από βράχο σε κυνήγι, παραλυμένη η μάνα από τον πόνο μεταμορφώθηκε σε πηγή. Κοντά σε αυτή την πηγή ο Εύμαιος είχε κατασκευάσει μια ευρύχωρη πέτρινη στάνη, όπου φύλαγε ένα μεγάλο κοπάδι χοίρων. Εκεί έφτασε ο Οδυσσέας. (Στέφ. Β., λ. «Αρέθουσα»)

Ερύθεια

Νησί στην Εσπερία, κοντά στο Γιβραλτάρ, όπου βρίσκονται τα ιερά κοπάδια με τα ολοκόκκινα βόδια του Ήλιου. Εκεί τελειώνει ο θεός το καθημερινό του ταξίδι, έχοντας διασχίσει τον ουράνιο θόλο από τη μια μεριά του μεγάλου Ωκεανού, που περιβρέχει ολόκληρη τη γη, μέχρι την άλλη άκρη του, την Ερύθεια. Έτσι ονομαζόταν και μία Εσπερίδα.

Το λουτρό του Αχιλλέα

Η σκηνή είναι μία από τις συνολικά ένδεκα από τη ζωή του Αχιλλέα, από τη γέννηση και το λουτρό του ως την ανακάλυψή του από τον Οδυσσέα στο παλάτι του Λυκομήδη και την αναχώρησή του για την Τροία. Αποτυπώθηκαν σε ασημένιο δίσκο με την επιγραφή ΠΑΥΣΥΛΥΠΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. Πρόκειται για ένα σπάνιο έργο που βρέθηκε θαμμένο, μαζί με πολλά άλλα σκεύη (δίσκους, γαβάθες, πιάτα, ποτήρια, κουτάλια), στο Kaiseraugst της Ελβετίας. Ήταν αντικείμενα που χρησιμοποιούσαν τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα της εποχής του Μ. Κων/νου και των διαδόχων του. (Εικ. 51)

Η εικονογραφία του λουτρού στο μεταίχμιο

Είναι ενδιαφέρουσα η εικονογραφική εξέλιξη του θέματος. Σε ψηφιδωτό από την «οικία του Θησέως» στην Πάφο (5ος αι. μ.Χ.) δείχνεται και πάλι το πρώτο λουτρό του Αχιλλέα. Εδώ βέβαια δεν είναι στα νερά της Στύγας αλλά σε μια μεγάλη λεκάνη. Τα πρόσωπα είναι συνολικά οκτώ: Αριστερά από τη λεκάνη, η Θέτις σε ανάκλινδρο, ο Πηλέας και οι τρεις Μοίρες· δεξιά ο Αχιλλέας στα χέρια μιας τροφούς που λέγεται Ανατροφή, πίσω από την οποία στέκεται μια άλλη υπηρέτρια θεά, η Αμβροσία -υπαινικτική η παρουσία της για την προσπάθεια που έκανε η Θέτις να καταστήσει τον γιο της αθάνατο, βουτώντας τον στα νερά της Στύγας. (Εικ. 52) Είχε προηγηθεί στην εικονογραφία το λουτρό του Αλεξάνδρου, που η πολιτική προπαγάνδα της εποχής τον θέλησε απόγονο του Αχιλλέα. Σε ελληνορωμαϊκό ψηφιδωτό εμφανίζονται σε αντίστοιχη διάταξη με την προηγούμενη παράσταση η Ολυμπιάδα σε ανάκλιντρο και θεράπαινα στο επάνω αριστερό μέρος του ψηφιδωτού, ο Φίλιππος στο κέντρο, Αλέξανδρος και Νύμφη κάτω αριστερά. (Εικ. 143) Οι εικονογραφικοί αυτοί τύποι προετοιμάζουν τις παραστάσεις με τη γέννηση του Χριστού και το πρώτο λουτρό του, εκπληκτικές στην ομοιότητά τους.^[156] Και στις τρεις περιπτώσεις οι ανδρικές φιγούρες του Πηλέα, του Φιλίππου και του Ιωσήφ εμφανίζονται μόνο περιφερειακά. Το κύριο πρόσωπο είναι οι γυναίκες-μητέρες (Θέτις, Ολυμπιάδα, Παναγία) και το επεισόδιο του λουτρού.

Αχελώος και Ηρακλής

Αφάνταστ' είναι της νίκης η δύναμη

που φανερώνει

πάντα η Αφροδίτη.

Αφήνω τους θεούς

και πώς πλάνεψε

τον Κρονίδη δε λέγω

ουδέ τον Άδη το θεοσκότεινο

ή Ποσειδώνα, της γης τον τινάχτορα.

Μα για να κάμουν γυναίκα των αυτήν,

ποιοί τρανοδύναμοι δυο

κατεβήκανε αντίμαχοι

πριν απ' το γάμο της;

ποιοί, μες σε σκόνης σύγνεφα,

τους μόχτους αντικρύσανε του αγώνα;

 

Ο ένας ήταν ακράτηγος πόταμος

σε μορφή ταύρου τετράσκελου

και ψηλοκέρατου,

ο Αχελώος απ' τους Οινιάδες.

Κι ο άλλος έφτασε

από του Βάκχου τη Θήβα

με καλοτέντοτα τόξα και σειώντας

στα χέρια του λόγχες και ρόπαλο,

του Δία ο γιος· κι οι δυο τότε χυθήκανε

ο ένας πάνω στον άλλο

πυρωμένοι απ' τον πόθο της·

και μόνος στη μέση αγωνοδίκης

ήτανε η Κύπριδα

που τα ερωτόχαρα στρώνει κρεβάτια.

 

Εκεί 'τανε ν' ακούς χεριών

εκεί 'ταν τόξων βροντισμό

και, σύγκαιρα, κεράτων ταύρου·

κι ήταν σφιχτοπερίπλεχτα

κορμιά και πεδικλοποδιές

και μετώπων κουντρίσματα, τρομάρα

κι απ' τους δυο αγκομαχητό.

Μα η ομορφομάτα η θραψερή

σε ξέγναντο καθόταν αντικρύ

και πρόσμενε, ποιός θενά την κερδίσει νύφη

- σα να 'μουν μπρος και τα 'βλεπα -

με τί θλιμμένο μάτι στέκει η κόρη,

που οι δυο τους μάχονταν γι' αυτήν

και που σε λίγο πέταξε απ' την αγκαλιά

της μάνας της, σαν έρμη δαμαλίδα.

(Σοφ., Τραχ. 497-539)

Στύγα

Η Στύγα της Θεσπρωτίας βρισκόταν στο εσωτερικό μιας σπηλιάς στη βορινή πλαγιά του όρους Ερημίτης, κοντά στην κορυφή. Τα υπόγεια ύδατά της έπεφταν στον Κωκυτό (Οδ., κ 517), στον οποίο επίσης εκβάλλουν τα ρυάκια που κατεβαίνουν από τις πλαγιές (Ιλ., Β 755, Θ 366-369, Ξ, 271, Ο, 37-38. Οδ., ε 184-194, 514· Λυκόφρων, Αλεξάνδρα 706. Οβ., Μεταμορφώσεις Ι, 188-189. Σοφ., Ηλ. 137-139, Οιδ. Κ. 1559-1564. Απολλ. Ι,2, Ησίοδ., Θεογονία 400. Ομηρικοί Ύμνοι ΙΙ, 260 και ΙΙΙ, 85. Απολλώνιος ο Σοφιστής, βλ. λ. «Στυγός»).

Στύγα ονομάζεται και μια άλλη λίμνη στο όρος Χελμός της Αρκαδίας, που βρίσκεται επίσης στο εσωτερικό μιας κρυφής σπηλιάς, στην οποία ο Παυσανίας αφιερώνει ένα σημαντικό σχόλιο (Αρκαδικά, 17.6 και 18.1-5.

Κιμμέριοι

Το βασίλειο των νεκρών βρισκόταν στη χώρα των Κιμμερίων. Τη χώρα τους περιέγραψε ο Οδυσσέας (Οδ. λ 9-19, μετ. Ζ. Σίδερης):

 

Τ' άρμενα σα βολέψαμε καθίσαμε στο πλοίο

και τ' οδηγούσε ο άνεμος κι ο άξιος κυβερνήτης.

Όλη τη μέρα αρμένιζε με τα πανιά ανοιγμένα.

Κι ο ήλιος σα βασίλεψε κι ισκιώσανε όλοι οι δρόμοι,

τα πέρατα του τρίσβαθου Ωκεανού είχε φτάσει.

Εκεί ήταν των Κιμμερινών ο τόπος κι η πατρίδα,

που τους σκεπάζουν σύγνεφα κι ένα πηχτό σκοτάδι.

Ποτέ, με τις αχτίδες του δεν τους φωτίζει ο ήλιος,

μήδ' όταν στον αστρόφωτο τον ουρανό ανατέλλει,

μήδ' όταν πίσω προς τη γη γυρίζει απ' τα ουράνια,

μόν' τους σκεπάζει ένα βαθύ τους άμοιρους σκοτάδι.

 

Αρχαίοι συγγραφείς τοποθετούν τη χώρα των Κιμμερίων στο όρος που κλείνει από βορρά τον όρμο του Αχέροντα. Απέναντι από το ύψωμα ο Παυσανίας είδε τον πίδακα με το γλυκό νερό που ανάβλυζε από τη θάλασσα και έδωσε στον όρμο το όνομα Γλυκός κόλπος που απαντάται και στον Στράβωνα και τον Ευστάθιο και διατηρείται μέχρι σήμερα. Τα υπόγεια ρεύματα της περιοχής δημιουργούσαν βουητό που συνέτεινε στην ταύτιση της περιοχής με τους μυθικούς τόπους του Άδη. Το βουητό ακουγόταν μέχρι που η λίμνη του Φαναρίου αποξηράνθηκε στις μέρες μας.

Ο Σωτήρης Δάκαρης, λαμβάνοντας υπόψη την ομηρική παράδοση, την τοπογραφία στη δυτική Ήπειρο, στον νομό Πρέβεζας, στη βόρεια όχθη του Αχέροντα, τα τοπωνύμια και τα αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής, ταυτίζει επίσης την περιοχή με τους Ἀίδαο δόμους καὶ ἐπαινῆς Περσεφονείης (κ, 488 κ.ε.), την πολιτεία των Κιμμερίων, όπου φτάνουν ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του (λ, η14 κ.ε.), την περιοχή όπου ο Οδυσσέας θα θυσιάσει ζώα στους νεκρούς του κάτω κόσμου, ώστε να μάθει από τον Τειρεσία με ποιον τρόπο θα επιστρέψει στην Ιθάκη. Οι απόψεις του Δάκαρη έχουν συζητηθεί και αμφισβητήθηκε αν το ελληνιστικό νεκρομαντείο που ανέσκαψε είναι πράγματι νεκρομαντείο ή οχυρωματικός πύργος αγροκτήματος.^[157]

Η λίμνη των νεκρών

Ο Παυσανίας παραδίδει ότι υπήρχε ακόμη μια λίμνη, η Αλκυονία στην Κορινθία, για την οποία οι Αργείοι λένε ότι υπήρξε η δίοδος για τον Διόνυσο προς τον Άδη, ώστε να φέρει πίσω τη μητέρα του Σεμέλη, καταθέτοντας ως λύτρα το φυτό της μυρτιάς που έκτοτε θα το χρησιμοποιούσαν οι χθόνιοι θεοί στις τελετές τους. Δύο είναι τα χαρακτηριστικά της λίμνης αυτής: πρώτον είναι άπατη και δεύτερον, ενώ φαίνεται γαλήνια, «αρπάζει και τραβά στον πάτο όποιον τολμήσει να τη διασχίσει»( Παυσ., 2.37.5).

Και ακόμη: Κυάνη ονομαζόταν μια νύμφη που ήταν παρούσα στην αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη. Κυάνη ονομαζόταν και μια λίμνη που θεωρούνταν είσοδος του Κάτω Κόσμου, αυτή και όχι η Αχερουσία.

Σε κάθε περίπτωση η είσοδος σε αυτόν ορίζεται από το υγρό στοιχείο.

Διάλογος Ποσειδώνα - Ενιπέα για την Τυρώ

ΕΝΙΠ. Δεν έκαμες καλά, Ποσειδών· πρέπει να πούμε την αλήθειαν. Ομοιωθείς προς εμέ προσήλθες λαθραίως και διεκόρευσες την ερωμένην μου. αυτή δε νομίζουσα ότι ήμην εγώ σε ηνέχθη.

ΠΟΣ. Το σφάλμα είνε 'δικό σου, Ενιπεύ, διότι εφάνης περιφρονητικός και διστακτικός προς ωραίαν κόρην, η οποία σε επεσκέπτετο καθ' εκάστην και ήτο τρελλή από έρωτα. Την επεριφρόνεις και ετέρπεσο να της προξενής λύπην, ενώ αυτή περιεφέρετο εις τα όχθας σου και εισήρχετο και ελούετο ενίοτε επιθυμούσα τους εναγκαλισμούς σου. συ δε της έκανες νάζια.

ΕΝΙΠ. Και δι' αυτό έπρεπε συ να υποκλέψης τον έρωτα και να πλαστοπροσωπήσης τον Ενιπέα και να γελάσης την Τυρώ, μίαν αφελή κόρην;

ΠΟΣ. Η ζηλοτυπία σου έρχεται αργά, ω Ενιπεύ, ενώ πριν έκαμνες τον υπερήφανον· η δε Τυρώ δεν έπαθε τίποτε κακόν αφού νομίζει ότι συνευρέθη μετά σου.

ΕΝΙΠ. Όχι, διότι όταν έφευγες της είπες ότι είσαι ο Ποσειδών και αυτό την κατελύπησε· εγώ δε ηδικήθην κατά τούτο, ότι απήλαυσες έρωτα ανήκοντα εις εμέ και περιβληθείς πορφυρούν κύμα, το οποίον σας έκρυψεν ομού, συνευρέθης με την κόρην αντ' εμού.

ΠΟΣ. Αφού συ δεν ήθελες, ω Ενιπεύ;

(Λουκ., Ενάλιοι Διάλογοι 13. Μτφρ. Ιωάννης Κονδυλάκης)

Η αρπαγή της Ωρείθυιας από τον Βορέα

ΦΑΙ. Πες μου, Σωκράτη, δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισσού, εδώ γύρω, ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια;

ΣΩ. Έτσι λέγεται.

ΦΑΙ. Άραγε από εδώ; Γιατί εδώ τα νερά φαίνονται όμορφα και καθαρά και διάφανα, και κατάλληλα για να παίζουν πλάι τους οι κοπέλες.

ΣΩ. Όχι από εδώ, αλλά από ένα μέρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω, εκεί όπου διαβαίνουμε το ποτάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας" εκεί κάπου, στο ίδιο μέρος, βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέα.

ΦΑΙ. Δεν το έχω ξεκάθαρα στο νου μου' πες μου όμως, μα το Δία, Σωκράτη, εσύ πιστεύεις ότι αυτό το μυθολόγημα είναι αληθινό;

ΣΩ. Μα αν δεν πίστευα, όπως οι σοφοί, δε θα έκανα τίποτε το παράλογο κι έπειτα θα εφεύρισκα μιαν εξήγηση, και θα έλεγα πως κάποιο δυνατό φύσημα του Βορέα την έσπρωξε προς τους βράχους που είναι εκεί κοντά, την ώρα που έπαιζε με τη Φαρμακεία, και, αφού βρήκε το θάνατο με αυτό τον τρόπο, ειπώθηκε ότι την άρπαξε ο Βορέας και την εξαφάνισε. Όμως εγώ, Φαίδρε, βρίσκω ότι τέτοιες εξηγήσεις έχουν, βέβαια, τη χάρη τους, αλλά ταιριάζουν σε άνθρωπο πολύ ικανό σε αυτά, που καταβάλλει πολύ κόπο, και που δεν πετυχαίνει πολλά […]

(Πλ. Φαίδρος 229b-d)

Ρόμβος και Έβρος

Ἕβρος ποταμός ἐστι τῆς Θρᾴκης. [Ἐκαλεῖτο δὲ πρότερον Ῥόμβος, τὴν] προσηγορίαν εἰληφὼς ἀπὸ τῆς συστροφῆς τῆς καταφορᾶς τοῦ ὕδατος. Κάσανδρος δὲ, ὁ βασιλεὺς τῶν τόπων, γήμας Κροτονίκην ἐγέννησεν ἐξ αὐτῆς υἱὸν Ἕβρον· ἀποταξάμενος δὲ τῇ συμβιώσει τῆς προτέρας γυναικὸς ἐπέγημε τῷ τέκνῳ Δαμασίππην τὴν Ἄτρακος· ἥτις εἰς ἐπιθυμίαν ἐμπεσοῦσα τοῦ προγόνου λόγους αὐτῷ περὶ συνόδων ἀπέστειλεν. Ὁ δ᾽ ὡς Ἐρινὺν φυγὼν τὴν μητρυιὰν προσηυκαίρει κυνηγίαις. Ἀποτυχοῦσα δὲ τῆς προαιρέσεως ἡ ἀσελγὴς κατεψεύσατο τοῦ σώφρονος, ὡς βιάσασθαι αὐτὴν θελήσαντος. Κάσανδρος δὲ τῷ ζήλῳ συμπεριενεχθεὶς μεθ᾽ ὁρμῆς ἐπὶ τὴν ὕλην ἠνέχθη καὶ σπασάμενος τὸ ξίφος ἐδίωκε τὸν υἱὸν, ὡς ἐπίβουλον τῶν πατρῴων γάμων. Ὁ δὲ υἱὸς περικατάληπτος γενόμενος ἑαυτὸν ἔρριψεν εἰς ποταμὸν Ῥόμβον, ὃς ἀπ᾽ αὐτοῦ Ἕβρος μετωνομάσθη, καθὼς ἱστορεῖ Τιμόθεος ἐν ια περὶ Ποταμῶν.

(Ψευδο-Πλούταρχος, Περί ποταμών 3.1.1-3.1.17)

Λύμαξ Ποταμός

ποταμὸς δὲ ὁ καλούμενος Λύμαξ ἐκδίδωσι μὲν ἐς τὴν Νέδαν παρ᾽ αὐτὴν ῥέων Φιγαλίαν, γενέσθαι δὲ τοὔνομά φασι τῷ ποταμῷ καθαρσίων τῶν Ῥέας ἕνεκα. ὡς γὰρ δὴ τεκοῦσαν τὸν Δία ἐκάθηραν ἐπὶ ταῖς ὠδῖσιν αἱ Νύμφαι, τὰ καθάρματα ἐς τοῦτον ἐμβάλλουσι τὸν ποταμόν· ὠνόμαζον δὲ ἄρα οἱ ἀρχαῖοι αὐτὰ λύματα. μαρτυρεῖ δὲ καὶ Ὅμηρος, ἀπολυμαίνεσθαί τε ἐπὶ λύσει τοῦ λοιμοῦ τοὺς Ἕλληνας καὶ ἐμβάλλειν τὰ λύματα εἰπὼν σφᾶς ἐς θάλασσαν. (Παυσανίας 8.41.2.1-8.41.2.9)^[158]

Φαέθων και Ηλιάδες Νύμφες

ἀρθείην δ᾽ ἐπὶ πόντιον

κῦμα τᾶς Ἀδριηνᾶς

ἀκτᾶς Ἠριδανοῦ θ᾽ ὕδωρ

ἔνθα πορφύρεον σταλάσ-

σουσ᾽ ἐς οἶδμα τάλαιναι

κόραι Φαέθοντος οἴκτωι δακρύων

τὰς ἠλεκτροφαεῖς αὐγάς

(Ευρ., Ιππόλυτος 735-741)

Το δέντρο του Πενθέα

Νυμφαία

Το Νυμφαίο σχετιζόταν με σημεία, όπου υπήρχαν πολλές πηγές, νάματα και πλούσια βλάστηση. «Από την ελληνιστική εποχή και μετά, αλλά περισσότερο στη ρωμαϊκή, με την ονομασία Νυμφαία εννοούμε ορθογώνιες κατασκευές με θολωτά τμήματα στις δύο στενές πλευρές τους, στο εσωτερικό των οποίων υπήρχαν δεξαμενές, πηγάδια, κρήνες και πλούσιος γραπτός διάκοσμος. Από τη ρωμαϊκή εποχή τα Νυμφαία χάνουν τη θρησκευτική τους σημασία και λειτουργούν ως αρχιτεκτονικά σύνολα μέσα σε δημόσια πάρκα και κήπους, καθώς και σε ιδιωτικές επαύλεις, με σκοπό την τέρψη και την αναψυχή των επισκεπτών» (Από το έντυπο Νυμφαία και Νερό. Από τη Ρόδο στη Ρώμη. Εκδόθηκε τον Σεπτέμβριο του 2002 από το ΥΠΠΟ - ΙΒ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, στα πλαίσια των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς με θέμα Το Αθάνατο Νερό. ) Σε Νυμφαίο με γλυπτό διάκοσμο μετατράπηκε το συγκρότημα των σπηλαίων της παραθαλάσσιας βίλας Spelunga (σημερινή Sperlonga). Νυμφαία δημιουργήθηκαν επίσης στον λόγο Esquilino και στον κήπο Lamiani (1ος αι. π.Χ.). Στο Νυμφαίο της Μίεζας (4ος αι. π.Χ.) ο Αριστοτέλης, κατά επιθυμία του Φιλίππου Β', ίδρυσε σχολή να φοιτήσει ο νεαρός Αλέξανδρος.

Ο Παυσανίας για τον Νάρκισσο

Ο Παυσανίας παραδίδει και μιαν άλλη εκδοχή του μύθου, σύμφωνα με την οποία ο Νάρκισσος ερωτεύτηκε τη δίδυμη αδελφή του, που πέθανε πρόωρα. Ο νέος βρήκε παρηγοριά στα ήσυχα νερά του Δονακώνα, όπου το είδωλό του του θύμιζε έντονα την αδελφή του. Ο τόπος που αναφέρει ο Παυσανίας ως Δονακών («με καλάμια») τοποθετείται νοτιοδυτικά των Θεσπιών, δίπλα στον χείμαρρο. Επιγραφή ενός αναθήματος που αφιέρωσε ο αυτοκράτορας Αδριανός στον Θέσπιο Έρωτα σημειώνει τον τόπο ως Ναρκίσσου κήπον ανθόεντα (ως «λουλουδιασμένο κήπο του Νάρκισσου»). (Παυσ. 9,31. Οβ., Μετ. 3.402 κ.ε.. Κόνων, Διηγήσεις ΧΧΙV. Πλίνιος, Φυσική ιστορία ΧΧΙ, 75. Ευστάθιος 266.7-10).

Ναυσικά και Οδυσσέας

Το θέμα της συνάντησης της νεαρής κοπέλας με τον ώριμο άνδρα απασχόλησε τον ζωγράφο της Ναυσικάς σε ερυθρόμορφο αμφορέα, 450-440 π.Χ. (Μόναχο, Staatliche Antikensammlungen, 2322), όπως και τον ζωγράφο Αίσονα, 450-435 π.Χ., (Βοστόνη, Μουσείο Καλών Τεχνών, 04.18) σε πώμα ερυθρόμορφης πυξίδας. Στην πρώτη παράσταση, ο Οδυσσέας, με κλαδιά ικεσίας, και κάτω από το προστατευτικό βλέμμα της Αθηνάς, πλησιάζει τις πλύντριες. Η δεύτερη είναι περισσότερο δραματική, τουλάχιστον στη μορφή του Οδυσσέα που, ξεπροβάλλοντας από τους θάμνους, προσπαθεί να κρύψει τη γύμνια του, ενώ ακόμη έχει τυλιγμένο γύρω του το κρήδεμνο της Λευκοθέας (σε αντίθεση με τις πηγές που παραδίδουν ότι έπρεπε να απαλλαχτεί από αυτό μόλις φτάσει στην ακτή, και μάλιστα να το αφήσει στη θάλασσα χωρίς ο ίδιος να γυρίσει να το δει -Οδ., ε 348-369).

Ευρώπη και Δίας

Σε γλυπτό σύμπλεγμα ο Δίας ως ταύρος αρπάζει την Ευρώπη. Άγνωστη περιοχή, 5ος αι. π.Χ. (Αθήνα, Μουσείο Κανελλόπουλου 1389). Το ίδιο θέμα παριστάνεται σε ερυθρόμορφο κωδωνόσχημο κρατήρα του ζωγράφου του Βερολίνου, γύρω στο 480 π.Χ., (Ταρκυνία, Museo Nazionale Archeologico, RC 7456), σε λουκανικό αμφορέα του ζωγράφου του Policoro, γύρω στο 400 π.Χ. (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, F 184), σε ψηφιδωτό από τη Βύβλο, τέλος 2ου-αρχές 3ου αι. μ.Χ. (Βηρυττός, Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων).

Αύγη και Ηρακλής

Η αρπαγή της Αύγης, κόρης του βασιλιάς της Αρκαδίας Αλέα από τον Ηρακλή αποτυπώνεται σε χάλκινο κάλυμμα καθρέφτη του 4ου αι. π.Χ.

Ωρείθυια και Βορέας

Το θέμα παριστάνεται και σε ερυθρόμορφη οινοχόη του Ζωγράφου του Πανός από το Vulci. Παριστάνεται ο Βορέας που πιάνει από το χέρι την Ωρείθυια που προσπαθεί να ξεφύγει τρέχοντας, ενώ μπροστά της τρέχει μια άλλη κοπέλα, Πίσω από τον Βορέα κάθεται ένας άνδρας με βαριά φορεσιά, προφανώς ο πατέρας της Ωρείθυιας Ερεχθέας (Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, Ε 512). Σύμφωνα με την εκδοχή του Σχολιαστή του Ομήρου, η αρπαγή πραγματοποιείται στην Ακρόπολη των Αθηνών, ενώ η πριγκίπισσα συμμετείχε σε λιτανεία προς τιμήν της Πολιάδος Αθηνάς, κρατώντας καλάθι (Οδ. ξ 533). Πάντως, οι Αθηναίοι ανήγειραν στις όχθες του ποταμού ναό προς τιμή του Βορέα ευγνωμονώντας τον, γιατί κατέστρεψε όλες τις τριήρεις του περσικού στολου στο ακρωτήριο Σηπιάς (Ηρ. VII, 189. Παυσ. I, 19.5 και VIII, 27.14).

Το σπήλαιο της Θέτιδας

Στο ίδιο αυτό σπήλαιο αποσύρθηκε ο Πηλέας στα βαθιά γεράματά του, περιμένοντας τον εγγονό του Νεοπτόλεμο από την Τροία και τη γυναίκα του Θέτιδα που του είχε ζητήσει να την περιμένει εκεί μέχρι να τον πάρει μαζί της στα βάθη της θάλασσας.

Περσεφόνη και Πλούτων

Ονομάζονται και άλλες περιοχές στις οποίες μπορεί να έγινε η αρπαγή και από τις οποίες πέρασε η Δήμητρα αναζητώντας την κόρη. Μεταξύ άλλων αναφέρονται η πεδιάδα Νύσια, ο Κολωνός, η Ερμιόνη, η Λέρνη, η Πίσα. Αναφέρεται επίσης και η Ελευσίνα, κοντά στον ποταμό Κηφισό, όπου βρίσκεται και το σημαντικότερο ιερό των δύο θεαινών (Παυσ. 1.38.5. Ομ. Ύμ. ΙΙ. Ορφ. Ύμ XVIII, 16. Hσ., Θεογ. 912 κ.ε. Οβ., Μεταμ.V 346 κ.ε. Απολλ. 1.5). Ειδικά για την Ερμιόνη αναφέρεται και ένα ανοιχτό χάσμα στο έδαφορς που επικοινωνεί με τον Άδη -Κλύμενος ήταν και ένα από τα επίθετα του Άδη (Παυσ. 2, 35. 9-10, 24.4).

Κυάνη ή Κυανή

Ο Άδης, θυμωμένος με τη Νύμφη Κυάνη ή Κυανή, επειδή προσπάθησε να αντισταθεί στην αρπαγή της Περσεφόνης, τη μεταμόρφωσε σε τέλμα με χρώμα βαθύ μπλε, όμοιο με τη θάλασσα, κοντά στις Συρακούσες.

Αφροδίτη, Δήμητρα, Κόρη

Η σχέση της Αφροδίτης με τις ελευσινιακές θεότητες, ιδίως με την κόρη Περσεφόνη, που οφείλεται στη γονιμική και χθόνια φύση και των δύο, μαρτυρείται με πολλούς τρόπους στη λατρεία και αντικατοπτρίζεται στον μύθο. Ενδεικτική είναι η αναφορά στην περίπτωση των ιερών της Αφροδίτης, της Γης Κουροτρόφου και της Δήμητρας Χλόης, που γειτνιάζουν κάτω από τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης (Παυς. 1.22.1-3) ή των ιερών της Αφροδίτης Ουρανίας κοντά στα ιερά της Γης και της κουροτρόφου Ειλειθυίας στην Ολυμπία (Παυς. 6.20.6). Εξάλλου, στην Πέλλα «η ύπαρξη μιας γυναικείας θεότητας με συγχωνευμένα χαρακτηριστικά της Αφροδίτης και της Περσεφόνης αποδεικνύεται από τον μεγάλο αριθμό πήλινων ημίγυμνων γυναικείων μορφών που βρίσκονται στους τάφους, σε σπίτια και σε ιερά» (Μ. Ακαμάτη, Οδηγός Έκθεσης «Πέλλα. Πρωτεύουσα των αρχαίων Μακεδόνων», 1987, σ. 23). Για τον χθόνιο χαρακτήρα της Αφροδίτης και τον συμφυρμό της με την Περσεφόνη β. Ν. Παπαχατζής, Η θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1987, 136 κ.ε. A. Deliborrias, "Doppeldeutigkeiten und Missdeutungen", ΚΟΤΙΝΟΣ. Festschrift f✓r E. Simon (1992) 184 κ.ε. Όσο για τον αντικατοπτρισμό της σχέσης των δύο θεαινών πρβλ. τον μύθο του Άδωνη (λ. «Άδωνις», LIMC I (1981) 223, όπου και σχετική βιβλιογραφία).

Ναός της Αφαίας Αθηνάς στην Αίγινα

Ένα ακόμη παράδειγμα που δείχνει ότι το μυθικό παρελθόν ήταν σύγχρονο σε σημασία είναι η περίπτωση του ναού της Αφαίας Αθηνάς στην Αίγινα των δύο πρώτων δεκαετιών του 5ου π.Χ. αι. Στον ναό είναι γνωστές δύο σειρές γλυπτών. Τα πρώτα γλυπτά, που μάλλον έδειχναν την απαγωγή της νύμφης Αίγινας και μια Αμαζονομαχία, πολύ γρήγορα, και σε μια εποχή που οι σχέσεις ανάμεσα στην Αίγινα και την Αθήνα εντάθηκαν, μέχρι και πολεμική σύγκρουση, αντικαταστάθηκαν από άλλα με διαφορετική θεματική: δύο διαδοχικές λεηλασίες της Τροίας, η πρώτη από τον Ηρακλή και τον Τελαμώνα και η δεύτερη από τον στρατό του Αγαμέμνονα στον οποίο συμμετείχε ο γιος του Τελαμώνα Αίας. Ο Τελαμώνας και ο Αίας ήταν απόγονοι του Αιακού, γιου του Δία και της Αίγινας, τους οποίους διεκδικούσαν τόσο οι Αιγινήτες όσο και οι Αθηναίοι. Ποιοι δικαιούνταν να είναι απόγονοι τέτοιων προγόνων ήταν θέμα πολιτικής σημασίας, και επομένως, και δεδομένων των σχέσεων ανάμεσα στις δύο πόλεις, η αντικατάσταση των πρώτων, ανώδυνων γλυπτών από γλυπτά με τέτοιο περιεχόμενο μοιάζει απίθανο να μην ήταν πολιτική επιλογή.

Κάνιστρο και σκίλλα

Στην περίπτωση του κάνιστρου και της σκίλλας η λειτουργία του καθαρμού είναι αναλογική. Όπως με την παλινδρομική κίνηση του κάνιστρου τα σιτηρά καθαρίζονται από τα άχυρα, και όπως η σκίλλα ξεφλουδίζεται και δεν απομένει τίποτε, το ίδιο καθαρίζεται και ο μυούμενος.ή απαλλάσσεται από κάτι δυσάρεστο.

Τα «ἀπορρίμματα» στη θάλασσα

Στην περιοχή του Απόλλωνος Λευκάτα στη Λευκάδα, σε περίπτωση λοιμού γκρέμιζαν έναν εγκληματία από τους βράχους, του έδεναν όμως φτερά για να μετριάσουν την πτώση -δεν πρόκειται για ενεργητικό φόνο αλλά για απομάκρυνση πέρα από τα σύνορα, πάνω από τους βράχους, ώστε να μην επιστρέψει, και μαζί με αυτόν να μην επιστρέψει το κακό. Έριχναν επίσης ένα νεαρό στη θάλασσα για τον Ποσειδώνα, για να φύγει μαζί του κάθε κακό -γίνε εσύ τα απορρίμματά μας, του φώναζαν.

Εξιλέωση με δουλική υπηρεσία

Εξιλέωση επιτυγχάνεται και με την υποχρεωτική υπηρεσία του μιασμένου σε κάποιον τρίτο. Για παράδειγμα, η μανία που κατέλαβε τον Ηρακλή και τον οδήγησε στον φόνο τον παιδιών του τον υποχρέωσε να μπει στην υπηρεσία του Ευρυσθέα και να εκτελέσει τους 12 άθλους για να εξιλεωθεί σύμφωνα με χρησμό-εντολή του μαντείου των Δελφών.

Λουτρό 1

Οι παρακώτα στίχοι από την επίσκεψη του Τηλέμαχου στο παλάτι του Μενέλαου συνδυάζουν το λουτρό μετά από κοπιαστικό ταξίδι με το πλύσιμο των χεριών πριν το φαγητό:

 

σε μαρμαρένιο μπήκανε λουτρό για να λουστούνε.

Κι οι σκλάβες σαν τους έλουσαν, τους έτριψαν με λάδι

και με σγουρές τους έντυσαν χλαμύδες και χιτώνες,

πήγαν να κάτσουν σε θρονιά κοντά στο γιο τ' Ατρέα.

Μια παρακόρη με χρυσό πεντάμορφο λαγήνι

νερό τους χύνει να νιφτούν σε μια αργυρή λεκάνη,

κι εμπρός του μάκρου σκαλιστό τους έστρωσε τραπέζι.

(δ 49-56·μετ. Ζ. Σίδερη)

Λουτρό 2

Πολύ χαρακτηριστική είναι η σκηνή λουτρού που περιγράφεται στους στίχους Κ 569-579 της Ιλιάδας, γι' αυτό και τους παραθέτουμε:

 

Και απέθεσε στην πρύμνην

ο Οδυσσεύς του Δόλωνος τα όπλα αιματωμένα

ώσπου θυσίαν της θεάς κατόπιν ετοιμάσουν.

Και αυτοί μέσα στη θάλασσα εμπήκαν ν' αποπλύνουν

σκέλη, μεριά και τράχηλον απ' τον πολύν τον ίδρο.

Και αφού τον ίδρο τον πολύν το κύμα της θαλάσσης

ένιψε από το σώμα τους κι εδροσολογηθήκαν,

κατέβηκαν κι ελούσθηκαν στους σκαλιστούς λουτήρες.

Και αφού λουσθήκαν και άλειμμα το σώμα τους εχρίσαν,

εις το τραπέζι εκάθισαν και το κρασί, που ευφραίνει,

από κρατήρα ολόγεμον της Αθηνάς σπονδίζαν.

(μετ. Ι. Πολυλάς)

Ζωοθυσία

Εξαιρετική είναι η περιγραφή στην Οδύσσεια της θυσίας που προσφέρει ο Νέστορας στην Παλλάδα, όταν έφτασε στο παλάτι του ο Τηλέμαχος (γ 437-472). Ο Νέστορας έταξε στη θεά ενός χρονού δαμάλι κουτελάτο, / αμέρωτο, / που σε ζυγό δεν το 'βαλαν ακόμα, αφού πρώτα θα του χρύσωνε τα κέρατα. Και ζήτησε από τις δούλες να ετοιμάσουν το τραπέζι, να φέρουν τα θρονιά κι αγνό νερό απ' τη βρύση.

 

….ο γέρος

αλογολάτης Νέστορας το μάλαμα του δίνει [του χρυσοχού],

κι αυτός με τέχνη του σφαχτού τα κέρατα χρυσώνει,

ν' αναγαλλιάσει η Αθηνά όταν θα ιδεί το τάμα.

Το βόδι φέρνουν ο θεϊκός Εχέφρος με το Στράτη,

κρατώντας το απ' τα κέρατα, κι ο Άρητος κατόπι

ήρθε λαγήνι σκαλιστό κρατώντας στο 'να χέρι

και στ' άλλο κριθαρόσπειρα σ' ένα πλεχτό πανέρι.

Στεκόντανε κι ο άφοβος στη μέση ο Θρασυμήδης

κρατώντας κοφτερό μπαλτά να κόψει το σφαχτάρι.

Νά, κι ο Περσέας με σταμνί. Κι ο γεροαλογολάτης

άρχισε πρώτος να νιφτεί και πήρε το κριθάρι.

Κι απ' την καρδιά του ευχόντανε στην Αθηνά, πετώντας

τρίχες στη φλόγα, απ' του σφαχτού κομμένες το κεφάλι.

Σα δεηθήκανε έπειτα κι έχυσαν τα κριθάρια,

σίμωσε ο ψυχωμένος γιος του γέρου, ο Θρασυμήδης,

κι ευτύς το βόδι χτύπησε. Κόβει ο μπαλτάς τα νεύρα,

στο ζνίχι απάνω και μεμιάς παράλυσε η ζωή του.

Βάλανε οι κόρες τις φωνές του Νέστορα κι οι νύφες

κι η λατρευτή γυναίκα του η θεϊκιά Ευρυδίκη

απ' όλες μεγαλύτερη τις κόρες του Κλυμένη.

Τότε άλλοι απ' την πλατειά τη γη σηκώσανε το βόδι

και το 'σφαξε ο Πεισίστρατος ο πολεμοθρεμμένος.

Το αίμα του άμα στράγγισε και βγήκε πια η ψυχή του,

το γδέρνουν, κόβουν τα μηριά και τα διπλοτυλίγουν

με σκέπη, και τα συγυρνούν μ' από παντού κομμάτια.

Κι απάνω ο γέρος τα 'καιγε σε σκέζες περιχώντας

ξανθό κρασί. Κι οι νιοι πάντα πεντάσουβλα κρατούσαν

Και τα μηριά σαν κάηκαν και φάγανε τα σπλάχνα,

λιανίζουν τ' άλλα κρέατα και τα περνούν στις σούβλες

και τα 'ψηναν, τις μυτερές τις σούβλες τους κρατώντας.

…………………………………………………………………………………….

Και τα ψαχνά σαν έβγαλαν ψημένα πια απ' τις σούβλες,

να φάνε τότε κάθισαν και με χρυσά ποτήρια

κοντά τους νιοί τους κέρναγαν αρχοντογεννημένοι.

(Μετ. Ζ. Σίδερης)

 

Εξαγνισμός ζώου

[Ενδεικτική αναφορά] Ο Ηρακλής πρόσφερε θυσίες στη Δήμητρα και την Κόρη των Συρακουσών και αφιέρωσε τον ωραιότερο ταύρο της αγέλης, αφού πρώτα τον εξάγνισε στην πηγή Κυάνη, την οποία ανέβλυσε ο Πλούτωνας στο σημείο που άνοιξε τη γη στην Έννα της Σικελίας για να κατεβεί με την Κόρη στον Άδη. Μάλιστα, ο Ηρακλής πρόσταξε τους ντόπιους κάθε χρόνο να θυσιάζουν στην Κόρη και να τελούν πανήγυρι στην Κυάνη με όλη τη λαμπρότητα (Διόδωρος, IV, 24, 4), συγκεκριμένα, να βυθίζουν ταύρους μέσα στη λίμνη (ό.π. V, 4).

Μύρωμα γαμπρού και νύφης

Όταν η Πηνελόπη ανακοινώνει την απόφασή της να παρουσιαστεί στους μνηστήρες, η βάγια της λέει να λούσει το κορμί της και να αλείψει με μύρα τα μάγουλά της (στ. 171). Στην άρνηση της Πηνελόπης να το κάνει, γιατί συλλογιέται ακόμη τον Οδυσσέα, παρεμβαίνει η Αθηνά που στον ύπνο της καθαρίζει το πρόσωπο με τα μύρα της Αφροδίτης και την κάνει να δείχνει πιο ψηλή και λευκή, εξάπτοντας έτσι τον πόθο των μνηστήρων (στ. 187-196, 208-213). Αλλά και τον ίδιο τον Οδυσσέα, μετά τη μνηστηροφονία, και στήνοντας ένα γαμήλιο γλέντι από τον φόβο των συγγενών των μνηστήρων, τον λούζουν, τον αλείφουν μύρα, τον ντύνουν· στο τέλος η Αθηνά του χαρίζει ξεχωριστή ομορφιά (Για το μύρωμα βλ. και Αριστοφ., Πλουτ. 529, Ειρ. 859-862) Λυσιστρ. 938-42· Κάτουλλος 61.142.

Αξιός

Έχει επισημανθεί ότι ο Αξιός ήταν γεωγραφικό σημείο αναφοράς,

«γνωστός τόσο για έναν υπαρκτό λαό που είχε ρίζες και θέση στην περιοχή όσο και για μια οικιστική ενότητα η οποία αναφέρεται ως Αμυδώνα. […] η θεϊκή προσωποποίηση του Αξιού ταυτίζεται με την πεποίθηση ότι αυτός ήταν ο ιερός πρόγονος των ευγενών ηρώων της Αμυδώνας. Οι τοξοφόροι και δορυφόροι Παίονες με το επιβλητικό κράνος και το αλογοτρίχινο λοφίο ένιωθαν ότι κυλούσε μέσα τους το ποταμίσιο πνεύμα. Ήταν ανδρείοι πολεμιστές που μνημονεύονται τιμητική στο πανελλήνιο έπος. Αυτοί ταυτίζονταν με την ποιοτική και ποσοτική αρετή του ποταμού αλλά και με την αισθητική του πάνω στη γη.» (Σουέρεφ 2000, σ. 20).

Δίας και Ήρα

Το τελετουργικό αυτό είναι συνδεδεμένο με τον εξής μύθο: Όταν η Ήρα εγκατέλειψε τον Όλυμπο και αποτραβήχτηκε στην Εύβοια, απηυδισμένη από τις απιστίες του Δία, ο θεός κατέφυγε, ύστερα από συμβουλή του Κιθαιρώνα, στις Πλαταιές. Ο σοφός συμβούλευσε τον Δία να κατασκευάσει ένα ξόανο, να το σκεπάσει με πέπλο και να το οδηγήσει στον Όλυμπο πάνω σε άμαξα που την έσερνε ένα ζευγάρι βόδια, διαδίδοντας ότι επρόκειτο για την κόρη του ποταμού Ασωπού, την Πλάταια, την οποία σκόπευε να παντρευτεί. Η Ήρα, παρασυρμένη από τη ζήλια της, έσπευσε στη βοιωτική πόλη, όπου και ανακάλύπτει την απάτη. Τότε συμφιλιώθηκε με τον Δία και ανέβηκε και πάλι στον Όλυμπο (Παυσ. 9.3.6-9).

Η Αθηνά, η Άρτεμη και η Κόρη στη Σικελία

Η Αθηνά πήρε την περιοχή της Ιμέρας,

όπου οι Νύμφες προκάλεσαν την ανάβλυση θερμών πηγών […] Η Άρτεμις πήρε από τους θεούς το νησί που […] χρησμοί και άνθρωποι το ονόμασαν Ορτυγία. Και σ' αυτό το νησί οι Νύμφες για να ευχαριστήσουν την Άρτεμη, ανάβρυσαν μια μεγάλη πηγή, που ονομάστηκε Αρέθουσα […] Και μια μεγάλη πηγή αφιερώθηκε στην Κόρη στην περιοχή των Συρακουσών που ονομάστηκε Κυάνη. (Διόδωρος V, 3, 3-4)

Οι περιγραφές αυτές θυμίζουν το νησί της Καλυψώς, όπως δίνεται στην Οδύσσεια, όταν ο Ερμής στέλνεται για να μηνύσει στην Καλυψώ ν' αφήσει τον Οδυσσέα να φύγει (ε, 57-76).

Ινώ - Λευκοθέα

 

κατὰ δὲ τὴν ἐς τὸ πρυτανεῖον ὁδὸν Ἰνοῦς ἐστιν ἡρῷον, περὶ δὲ αὐτὸ θριγκὸς λίθων·πεφύκασι δὲ ἐπ᾽ αὐτῷ καὶ ἐλαῖαι. μόνοι δέ εἰσιν Ἑλλήνων Μεγαρεῖς οἱ λέγοντες τὸν νεκρὸν τῆς Ἰνοῦς ἐς τὰ παραθαλάσσιά σφισιν ἐκπεσεῖν τῆς χώρας, Κλησὼ δὲ καὶ Ταυρόπολιν εὑρεῖν τε καὶ θάψαι-θυγατέρας δὲ αὐτὰς εἶναι Κλήσωνος τοῦ Λέλεγος-, καὶ Λευκοθέαν τε ὀνομα- σθῆναι παρὰ σφίσι πρώτοις φασὶν αὐτὴν καὶ θυσίαν ἄγειν ἀνὰ πᾶν ἔτος.

Στον δρόμο προς το πρυτανείο (στα Μέγαρα) υπάρχει ηρώο αφιερωμένο στην Ινώ και γύρω από αυτό λίθινος θριγκός, όπου έχουν φυτρώσει και ελιές. Και μόνοι από όλους τους Έλληνες οι Μεγαρείς ισχυρίζονται ότι η σωρός της Ινούς ξεβράστηκε στις ακτές της χώρας τους και ότι η Κλησώ και η Ταυρόπολη, τη βρήκαν και την έθαψαν -πρόκειται για τις κόρες του Κλήσωνα, του γιου του Λέλεγα. Και πρώτοι αυτοί την ονόμασαν Λευκοθέα και καθιέρωσαν προς τιμή της θυσίες μια φορά τον χρόνο. (Παυσανίας, 1 (Αττικά), 42, 7)

 

Η Ινώ/Λευκοθέα σώζει τον Οδυσσέα από τη θύελλα που ξεσήκωσε ο Δίας, όταν ο ήρωας ήταν πια κοντά στη γη των Φαιάκων. Τον συμβούλεψε να βγάλει τα ρούχα που του είχε δώσει η Καλυψώ και που τον βάραιναν πολύ, να απλώσει κατάστηθα «τ' αθάνατο μαντήλι» και να εγκαταλείψει το σκαρί του. Και όταν θα φτάσει κολυμπώντας στη γη των Φαιάκων να λύσει το πανί και να το αφήσει στα κύματα χωρίς όμως ο ίδιος να βλέπει (Οδ. ε 348-369).

Υπάρχει και μια άλλη Λευκοθέα, η Αλία/Λευκοθέα. Η Αλία ήταν αδελφή των Τελχίνων που μαζί με την Κάφειρα ανέθρεψαν τον Ποσειδώνα. Ο Ποσειδών ερωτεύτηκε την Αλία από την οποία απέκτησε έξι αρσενικά παιδιά και μια κόρη, τη Ρόδο. Τα παιδιά αυτά εμπόδισαν την Αφροδίτη που ταξίδευε από τα Κύθηρα στην Κύπρο να προσορμιστεί. Η θεά τους έριξε μανία και στην αλλοφροσύνη τους βίασαν τη μητέρα τους και διέπραξαν πολλές βιαιότητες σε βάρος των ντόπιων. Όταν ο Ποσειδών έμαθε τις ντροπές τους, τους έκρυψε κάτω από τη γη και ονομάστηκαν Προσηώοι δαίμονες (=ανατολικοί). Η Αλία έπεσε μόνη της στη θάλασσα, μετονομάστηκε σε Λευκοθέα και δέχτηκε θεϊκές τιμές από τους ντόπιους.

Προσφορές στο μεταίχμιο

«H εγκατάλειψη της παιδικής ηλικίας δηλώνεται με την παράδοση της σφαίρας και την κοπή των μαλλιών, που μπορούν να θεωρηθούν πραγματικά τελετουργικές πράξεις, με την παράσταση του κοριτσιού που τοποθετεί τον πέπλο στο μπαούλο (κιβωτός), που προσφέρει γλυκίσματα ή παίρνει το λουτρό της και αφιερώνεται στην «κοσμητική» προετοιμασία για τον γάμο»(Emanuele Greco, Αρχαιολογία της Μεγάλης Ελλάδας. Μετάφραση Κώστας Σουέρεφ. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2001, σ. 231).

Ίσως ακριβώς αυτό να κάνει η κοπέλα που παριστάνεται σε τοιχογραφία από την Πομπηία (Εικ. 144) Σημειωτέον ότι σε αναγεννησιακούς πίνακες του Βορρά και του Νότου, ενώ σε πρώτο πλάνο παριστάνεται μια γυμνή Αφροδίτη, σε δεύτερο πλάνο βλέπουμε νεαρές κοπέλες να στέκονται γονατιστές μπροστά σε ένα μπαούλο και να σκύβουν σε αυτό σαν να ψάχνουν κάτι ή σαν να εναποθέτουν κάτι. (Εικ. 145, 146) Είναι πιθανό ότι και στα τρία έργα, όπως και σε άλλα (λ.χ. στην Άνοιξη του Sandro Botticelli, στις δύο γυναικείες μορφές δεξιά, Εικ. 147, 148] αποτυπώνονται δύο χρονικές στιγμές, δύο περίοδοι της γυναίκας, πριν και μετά τον γάμο· αποτυπώνεται το χρέος και ο ρόλος του θηλυκού να μετασχηματιστεί από κορίτσι σε γυναίκα προορισμένη να τεκνοποιήσει, και μάλιστα χωρίς αντίρρηση -γι' αυτό ίσως ως και από το στόμα της κοπέλας δεξιά στον πίνακα του Boticcelli βγαίνουν λουλούδια και όχι λόγια.

Γέννηση σε υδάτινα περιβάλλοντα

Θυμίζουμε την ανάδυση της Αφροδίτης από τη θάλασσα· τη γέννηση της Άρτεμης στη Δήλο αλλά και το γεγονός ότι παλιά λατρευόταν ως θαλάσσια θεότητα· τη γέννηση της Αθηνάς, σύμφωνα με ορισμένες εκδοχές, στον ποταμό Τρίτωνα (Απολλόδ. 1.3.6) ή δίπλα στη λίμνη Τρίτων στη Λιβύη (Ευρ. Ίων, 872), της οποίας θεός ήταν ο Τρίτων (Ηρόδ., 4, 179) -γι' αυτό και προσδίδουν στη θεά τα επίθετα Τριτωνία, Τριτογενής και Τριτογένεια (Ιλ. Δ., 515· Θ, 39· Χ, 183· Οδ. γ, 378· Ης., Θεογ., 895, 924). Σύμφωνα και με τον Παυσανία (9, 33, 7) ο Τρίτωνας είναι χείμαρρος στη Βοιωτία που χύνεται στη λίμνη Κωπαΐδα. Όμως αναφέρονται λίμνες και ποτάμια με την ίδια ονομασία και στην Κρήτη, τη Θεσσαλία, την Αρκαδία. Αλλά και στην Αλίφηρα, τον κατ' εξοχήν θεωρούμενο τόπο γέννησης της Αθηνάς, δίπλα στον βωμό του Λεχεάτη Δία, υπήρχε πηγή που λεγόταν Τριτωνίδα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο συσχετισμός της Αθηνάς με θεότητα της θάλασσας αμέσως με τη γέννησή της, κάτι που απηχεί την προολυμπιακή κοινή λατρεία της Αθηνάς με τον Ποσειδώνα. Ακόμη και τα επίθετα Τριτωνία, Τριτογενής και Τριτογένεια είναι λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τον Τρίτωνα, την Τριτωνίδα, την Αμφιτρίτη, την τρίαινα (λέξεις που συνδέονται με λίμνες, ποτάμια, παραθαλάσσιες ή παραποτάμιες πόλεις), κάτι που επιτρέπει την υπόθεση ότι η ρίζα τριτ- στη γλώσσα των Προ- ή Παλαιοελλήνων ήταν συνδεδεμένη με το νερό.

Άρτεμη, Ήρα, Αφροδίτη

Η Πηνελόπη λέει:

 

απ' τους θεούς ορφάνεψαν [οι κόρες του Πανδάρου] κι απόμειναν στο σπίτι

έρμες και τις μεγάλωσε η θέισσα Αφροδίτη

και με τυρί τις έθρεφε, γλυκό κρασί και μέλι.

Κι η Ήρα, γνώση κι ομορφιά τους χάρισε, όπως άλλες

δεν είχανε, κι ανάστημα η Άρτεμη η παρθένα.

Κι όσο να πάει στον Όλυμπο η θέισσα Αφροδίτη

για να ζητήση τη χαρά του γάμου για τις κόρες,

απ' το μεγαλοδύναμο τον παντογνώστη Δία

(υ 67-74)

 

Στο ρ 36-37 (και στο τα 53-54) της Οδύσσειας η Πηνελόπη βγαίνει από το δωμάτιό της «όμοια με την Άρτεμη ή τη χρυσή Αφροδίτη». Ο συνδυασμός των δύο αυτών θεαινών απαντά στον Όμηρο μόνο στην τελετή του γάμου. Όταν ο Όμηρος παινεύει τη Ναυσικά παρομοιάζοντάς την με την Άρτεμη το λέγει για ένα ανύπαντρο κορίτσι (ζ 109) που όμως προετοιμάζεται για γάμο (ζ 27-35).

Τελετουργία και φιλοσοφία

Το άγαλμα μετακινείται από τη θέση όπου τοποθετήθηκε κάποια στιγμή σε εξαιρετικές περιπτώσεις, έκτακτες ή τακτικές και προγραμματισμένες. Πόσο μπορεί να συνετέλεσε το τελετουργικό της κίνησης του ακίνητου στη διαμόρφωση της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη για το πρώτο κινούν ακίνητο; Συνηθίζεται να λέγεται ότι:

 

«στο Λ [των Μετά τα φυσικά] τα επιχειρήματα του Αριστοτέλη για την ύπαρξη του Θεού είναι τόσο απομακρυσμένα από τις λαϊκές θρησκευτικές δοξασίες ώστε δεν διαφαίνεται κανένα στοιχείο συμβιβασμού με τη νοημοσύνη ή τις προκαταλήψεις του ακροατηρίου του και στηρίζονται σε αρχές θεμελιωμένες στη μεταφυσική του.» (Ross 1991, σ. 255)

 

Καμία αντίρρηση. Όμως γιατί να αρνηθούμε έστω και «εικονικές» επιρροές, με την έννοια των προσλαμβανουσών παραστάσεων από την καθημερινή ζωή ενός Αθηναίου πολίτη που ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις γίνεται μάρτυρας των θρησκευτικών εορτών που διοργανώνει η πόλη του; Ο Αριστοτέλης είχε διατυπώσει την άποψη ότι έστι τι αεί κινούμενον κίνησιν άπαυστον, δηλαδή ο έναστρος ουρανός (Μετά τα φυσικά 1072 a 22). Υπάρχει όμως κάτι που τον κινεί χωρίς το ίδιο να κινείται. Υπάρχει δηλαδή ένα πρώτο κινούν ακίνητον που πρέπει να είναι αιώνιο, ουσιαστικό, ενεργεία ον. Στο ερώτημα πώς μπορεί να παράγει κίνηση χωρίς να κινείται, τη στιγμή που η φυσική παραγωγή κίνησης προϋποθέτει την αμοιβαία επαφή κινούντος και κινουμένου, μιαν αντίδραση του κινούντος στο κινούν (Φυσικά 202 a 3-7), ο φιλόσοφος απαντά πως το ακίνητο κινούν, που είναι άτοπο, πρέπει να παράγει κίνηση κατά τρόπο μη φυσικό, δηλαδή ως αντικείμενο επιθυμίας. Στην περίπτωση του αγάλματος της θεότητας που εγκατοικεί στον ναό (<ναίω=κατοικώ), αφού προηγουμένως λατρευόταν όχι σε συγκεκριμένο τόπο ούτε και με συγκεκριμένη μορφή, έχουμε κατ' εξαίρεση την κίνηση αυτού που παραμένει ακίνητο και του οποίου η κίνηση προκαλείται από την επιθυμία των ανθρώπων για ανανέωση των σχέσεων με τη θεότητα και εμπλεκόμενοι σε τελετουργικά που αφορούν στην ίδια τη δυνατότητα της ζωής να ανανεώνεται αλλά και στην ανάγκη του ανθρώπου για ψυχικό καθαρμό, στον οποίο συμβάλλει ο σωματικός καθαρμός, ύστερα από ιδιαίτερα οδυνηρές στιγμές για τον άνθρωπο ατομικά και στο πλαίσιο της κοινότητας.^[159]

Οι ορφικοί για τη ζωή μετά τον θάνατο

Πες: «είμαι παιδί της Γης και του έναστρου Ουρανού.

Στέγνωσα από τη δίψα και πεθαίνω. Γι' αυτό δώστε μου γρήγορα

κρύο νερό, απ' αυτό που κυλάει απ' της Μνημοσύνης τη λίμνη».

Κι οι βασιλιάδες που είναι κάτω από τη γη θα σε σπλαχνιστούν,

και θα σου δώσουν να πιεις από τη λίμνη της Μνημοσύνης.

Και δρόμο παίρνεις πολυσύχναστο, δρόμο ιερό,

που κι άλλοι μύστες και βακχευτές ξεακουστοί πορεύονται.

(Kirk, απ. 29)

Θαλασσινό νερό και καθαρμός

Θαλασσινό νερό χρησιμοποιείται κυρίως σε περιπτώσεις θανάτου και λοιμού, οπότε τα αποπλύματα πετιούνται στη θάλασσα, για να μην υπάρχει περίπτωση κανείς να τα πατήσει. Ο Τειρεσίας, για παράδειγμα, παραγγέλνει να καούν τα φίδια που έπνιξε ο Ηρακλής στην κούνια του, να πεταχτεί η στάχτη στον ποταμό και η κάμαρη να πλυθεί με αλμυρό νερό (Θεόκρ. Ειδύλλια, 24, 97-98). Για τον λοιμό που έστειλε ο Απόλλωνας στο στρατόπεδο των Αχαιών για την προσβολή που έγινε στον ιερέα του τον Χρύση,

ο Ατρείδης να καθαρισθούν παράγγειλε τα πλήθη·

κι εκείνοι εκαθαρίζονταν και τ' αποπλύματα όλα

έριχναν μες στην θάλασσαν.

(Ιλ., Α 313-315)

Κρίση και καθαρμός στην Αθήνα

Πρόκειται για τη σύγκρουση που προκλήθηκε, όταν στη δεκαετία του 630 ή του 620 π.Χ. ο ολυμπιονίκης Κύλων επιχείρησε να γίνει τύραννος των Αθηνών. Το πραξικόπημα απέτυχε και οι συνωμότες κατέφυγαν στην Ακρόπολη, την οποία πείσθηκαν να εγκαταλείψουν για να παραπεμφθούν σε δίκη αλλά τελικά δολοφονήθηκαν, γιατί θεωρήθηκε ότι η Αθηνά δεν είχε δεχθεί την ικεσία τους, μια και κατεβαίνοντας, το σχοινί που τους συνέδεε με το είδωλο της Αθηνάς έσπασε. Ευθύνες γι' αυτό καταλογίσθηκαν στο γένος των Αλκμαιωνιδών, οι οποίοι θεωρήθηκαν εναγείς (μιασμένοι) -μπορεί κάποιος να μιανθεί από νεκρό είτε λόγω της συγγενικής σχέσης μαζί του είτε λόγω της σωματικής επαφής με αυτόν- και καταδικάστηκαν σε εξορία. Τότε εκδηλώθηκε παρατεταμένη πολιτική και θρησκευτική κρίση και συγκρούσεις ανάμεσα στους επιζώντες οπαδούς του Κύλωνα και στους Αλκμαιωνίδες που δίχασε τον λαό, ενώ η πόλη ταλανίστηκε από φόβους, φαντάσματα και μιάσματα:

 

Τὸ δὲ Κυλώνειον ἄγος ἤδη μὲν ἐκ πολλοῦ διετάραττε τὴν πόλιν, ἐξ οὗ τοὺς συνωμότας τοῦ Κύλωνος ἱκετεύοντας τὴν θεὸν Μεγακλῆς ὁ ἄρχων ἐπὶ δίκῃ κατελθεῖν ἔπεισεν· ἐξάψαντας δὲ τοῦ ἕδους κρόκην κλωστὴν καὶ ταύτης ἐχομένους, ὡς ἐγένοντο περὶ τὰς σεμνὰς θεὰς καταβαίνοντες, αὐτομάτως τῆς κρόκης ῥαγείσης, ὥρμησε συλλαμβάνειν ὁ Μεγακλῆς καὶ οἱ συνάρχοντες, ὡς τῆς θεοῦ τὴν ἱκεσίαν ἀπολεγομένης· καὶ τοὺς μὲν ἔξω κατέλευσαν, οἱ δὲ τοῖς βωμοῖς προσφυγόντες ἀπεσφάγησαν· μόνοι δ' ἀφείθησαν οἱ τὰς γυναῖκας αὐτῶν ἱκετεύσαντες. Ἐκ τούτου δὲ κληθέντες ἐναγεῖς ἐμισοῦντο· καὶ τῶν Κυλωνείων οἱ περιγενόμενοι πάλιν ἦσαν ἰσχυροί, καὶ στασιάζοντες ἀεὶ διετέλουν πρὸς τοὺς ἀπὸ τοῦ Μεγακλέους. Ἐν δὲ τῷ τότε χρόνῳ τῆς στάσεως ἀκμὴν λαβούσης μάλιστα καὶ τοῦ δήμου διαστάντος […] φόβοι τινὲς ἐκ δεισιδαιμονίας ἅμα καὶ φάσματα κατεῖχε τὴν πόλιν, οἵ τε μάντεις ἄγη καὶ μιασμοὺς δεομένους καθαρμῶν προφαίνεσθαι διὰ τῶν ἱερῶν ἠγόρευον. Οὕτω δὴ μετάπεμπτος αὐτοῖς ἧκεν ἐκ Κρήτης Ἐπιμενίδης ὁ Φαίστιος, ὃν ἕβδομον ἐν τοῖς σοφοῖς καταριθμοῦσιν ἔνιοι τῶν οὐ προσιεμένων τὸν Περίανδρον. Ἐδόκει δέ τις εἶναι θεοφιλὴς καὶ σοφὸς περὶ τὰ θεῖα τὴν ἐνθουσιαστικὴν καὶ τελεστικὴν σοφίαν […]. (Πλούτ., Σόλ. 12.1-6)

 

Το άγος και η εξορία επεκτάθηκε και στις κατοπινές γενιές των Αλκμαιωνιδών, ενώ τα οστά των νεκρών τους τα ξέθαψαν και τα πέταξαν έξω από τα σύνορα της χώρας, με αποτέλεσμα οι υποστηρικτές των Αλμαιωνιδών να μην έχουν πια μνήματα που θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως εστίες της αλληλεγγύης που απαιτείται για πράξεις βίας.^[160] Υποστηρίχτηκε μάλιστα ότι η απαγόρευση του ενταφιασμού εντός των τειχών, που ο Κικέρων μνημονεύει ως αρχαίο θέσμιο πρέπει να συσχετιστεί με τον καθαρμό των Αθηνών από το Κυλώνειο άγος.^[161]

Ιερά θεαινών και υδάτινο στοιχείο

Ο Walter Burkert επισημαίνει ότι περισσότερα είναι τα ιερά της Δήμητρα που συνδέονται με νερά (Αρχαία Ελληνική Θρησκεία, σ. 196). Αντίθετα, η Υvette Morizot (1994) και ο René Ginouvès (1994) επισημαίνουν τη σύνδεση της Άρτεμης με το νερό, την οποία συγκεκριμενοποιούν μέσα από μια εξέταση ιερών με πηγές, πηγάδια, λίμνες, έλη, επισημαίνοντας τη γονιμοποιοό ενέργεια του νερού στιε ισροτελεστίες μύησης, κυρίως τις προγαμιαίες, αλλά και σε κάθε είδους μιάσματα.

Η δική μας η έρευνα έδειξε ότι πράγματι στα ιερά της Άρτεμης είναι ιδιαίτερα φανερή η παρουσία και η σημασία του νερού. Ενδεικτικά μόνο αναφερόμαστε σε μερικά από τα ιερά της:

Ο Παυσανίας μιλά και για μια κρήνη κοντά στο άγαλμα της Αρτέμιδος στην Κόρινθο· επάνω υψώνεται ένας Βελλερεφόντης και το νερό τρέχει από την οπλή του ίππου Πήγασου (Β, 3, 5). Στην Τροιζήνα επίσης ο Σάρων ίδρυσε ιερό για την Άρτεμη Σαρωνίδα κοντά σε μια τελματώδη και ρηχή θάλασσα (Παυσ. Β, 30, 7). Στη Βοιωτία, στον δρόμο για τα Μέγαρα υπήρχε μια πηγή στην οποία ο Ακταίων είδε την Άρτεμη να λούζεται (Παυσ., Θ, 2, 3), στη Μεθώνη ιερό της Αρτέμιδος και πηγάδι με νερό ανάμικτο με πίσα (Δ, 35, 8), στην Ολυμπία βωμός για θυσίες στον Αλφειό και την Αρτέμιδα (Ε, 14, 6), ενώ οι Λετρίνοι λατρεύουν την Αλφαία Άρτεμη από το ιερό της οποίας και σε απόσταση 6 σταδίων υπάρχει λίμνη που δεν ξεραίνεται (ΣΤ' 22, 8-11). Κοντά στην πόλη των Πατρών υπήρχε το ιερό της Τρικλαρίας Αρτέμιδος στην οποία θυσιάζονταν κάθε χρόνο ένας νέος και μια νέα, για να κατευνασθεί η οργή της εναντίον του Μελάνιππου και της Κομαιθώς που είχαν ενωθεί ερωτικά μέσα στο ιερό της. Ο ποταμός που περνούσε κοντά από το ιερό της ονομαζόταν Αμείλιχος. Ύστερα όμως από τον κατευνασμό της θεάς με την άφιξη στον τόπο του αγάλματος του Διονύσου της Τροίας από τον Ευρύπυλο σταμάτησε το κακό και οι ανθρωποθυσίες και ο ποταμός μετονομάστηκε σε Μείλιχο (Ζ, 19). Στην περιοχή των Τρικολώνων λατρευόταν η Άρτεμη με το επίθετο Καλλίστη σε ιερό με πηγή (Η' 35, 8), στη συμβολή των ποταμών Λύμαξ και Νέδα υπήρχε το ιερό της Ευρυνόμης που ο λαός της Φιγαλίας θεωρούσε επίθετο της Άρτεμης (Η, 41, 4-5), στη Στύμφαλο λατρευόταν η Στυμφαλία Άρτεμις, όπου επίσης κυριαρχούν τα νερά.

Φυσιοκρατική απόδοση του νερού

Η φυσιοκρατική απόδοση του νερού με τις λευκές βούλες εξακολουθεί να παραμένει συμβατική στην κλασική τέχνη. Εξάλλου, εκείνο που περισσότερο ενδιέφερε τους καλλιτέχνες ήταν το ανθρώπινο σώμα. Μόνο στη ζωγραφική των ελληνιστικών χρόνων η ανθρώπινη μορφή θα εξουσιαστεί από την απεραντοσύνη της φύσης και πολλές φορές θα χαθεί μέσα σε αυτήν. Δείγμα φυσιοκρατικής, αλλά και συμβατικής, ταυτόχρονα, απόδοσης είναι οι τοιχογραφίες των μέσων του 1ου αι. π.Χ. σε σπίτι στον λόφο Esquilino στη Ρώμη, όπου εμφανίζεται η περιπέτεια του Οδυσσέα στη χώρα των Λαιστρυγόνων σε τέσσερα επεισόδια. Οι Λαιστρυγόνες ήταν γίγαντες ανθρωποφάγοι που καταβρόχθιζαν τους ξένους. Όταν ο Οδυσσέας αποβιβάστηκε, έστειλε δύο συντρόφους του να εξερευνήσουν τη χώρα. Στην πύλη μιας πόλης συνάντησαν μια νέα που αντλούσε νερό και τη ρώτησαν ποιος ήταν ο βασιλιάς. Αυτή κάλεσε τον βασιλιά και πατέρα της Αντιφάτη που σκότωσε τον έναν και κάλεσε τους κατοίκους της πόλης να εκσφενδονίσουν τεράστιους βράχους που κατέστρεψαν όλα τα πλοία εκτός του Οδυσσέα. Στην πρώτη εικόνα η κοπέλα που συναντούν οι δύο σύντροφοι του Οδυσσέα κουβαλά νερό, ενώ μια Νύμφη, μισοξαπλωμένη, παρακολουθεί (Εικ. 149)· στη δεύτερη εικόνα το νερό υποδηλώνεται με την παρουσία της Νύμφης (Εικ. 150) και στην τέταρτη με την προσωποποίηση των ακτών, σύμφωνα με την επιγραφή (εδώ, βέβαια, πρόκειται για το αλμυρό νερό). Οι σκηνές αυτές προέρχεται από τη βουκολική αντίληψη της φύσης των αστικοποιημένων διανοούμενων της ρωμαϊκής Ιταλίας, η οποία εμφανίζεται ως το αιώνιο στοιχείο σε αντιδιαστολή με το πεπερασμένο της ανθρώπινης ύπαρξης.

Ωκεανός

Η ιδέα ότι ο Ωκεανός είναι ἀψόρροος, δηλαδή κυλάει προς τα πίσω, ξανακυλάει στον εαυτό του (Ιλ., Τ 399, Οδ., φ 65), πρέπει να γεννήθηκε στους μεγάλους παραποτάμιους πολιτισμούς της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας. Πρόκειται, δηλαδή, για μη ελληνική μυθολογική ιδέα που περιγράφει τον σχηματισμό της ξηράς από τα έλη που υπήρχαν ανάμεσα στα δύο ποτάμια της Μεσοποταμίας ή την ανάδυση της εύφορης γης, όταν τα νερά υποχωρούσαν μετά τις πλημμύρες του Νείλου. Η ξηρά αυτή εξακολουθεί να περιβάλλεται από νερό.

Η ιδέα ότι το αλμυρό νερό είναι απλώς γλυκό νερό που έχει μια μικρή πρόσμειξη χώματος ήταν πολύ κοινή στην επιστημονική περίοδο (Kirk -Raven -Schofield 1988, σ. 28-60).

Αχελώος

Ντοκιμαντέρ γυρίστηκε το 1997, διάρκειας 29', με τίτλο Ο Ηρακλής, ο Αχελώος και η Γιαγιά μου σε σενάριο και σκηνοθεσία του Δημήτρη Κουτσιαμπασάκου. Από τον Τύπο εκείνης της περιόδου διαβάζουμε τα εξής:

 

Η Δήμητρα Κουτσιαμπασάκου είναι 88 χρονών [ήταν το 1997] και ζει μόνη στο χωριό του Αρματωλικού στην οροσειρά της Πίνδου στις όχθες του αρχαίου ποταμού Αχελώου, ο οποίος πήρε το όνομα του από τον θεό του ποταμού, που είχε την ικανότητα να μεταμορφώνεται σε πολλά πρόσωπα και ο οποίος πάλεψε με τον Ηρακλή για χάρη μιας γυναίκας. Το σπίτι της Δήμητρας είναι κοντά στη περιοχή, όπου χτίζεται ένα μεγάλο φράγμα και βρίσκεται ακριβώς στο μέσο της περιοχής, η οποία θα μετατραπεί σε λίμνη, αφού πρώτα ολοκληρωθεί η κατασκευή. Από ένα περίεργο παιχνίδι της μοίρας τα υλικά που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή του φράγματος παράγονται από μία εταιρεία τσιμέντων ονόματι Ηρακλής… έτσι, λοιπόν, δημιουργείται η εντύπωση ότι η παλιά διαμάχη μεταξύ Αχελώου και Ηρακλή εξακολουθεί να υφίσταται ως σήμερα. (http://www.filmfestival.gr/docfestival/1999/themes_a_gr.html )

Νύμφες Κουροτρόφοι - Δίας

Οι Νύμφες Ελίκη και Κυνόσουρα έκρυψαν τον Δία σε σπηλιά στην Ίδη της Κρήτης για να τον σώσουν από τον πατέρα του Κρόνο. Σε ανταπόδοση, ο Δίας τις πήρε μαζί του στον ουρανό και τις έκανε αστέρια, στη Μεγάλη και τη Μικρή Άρκτο. Τις έβαλε μάλιστα σε τέτοια θέση στον βορρά, ώστε να μην βασιλεύουν ποτέ και να μπορούν οι άνθρωποι να τις έχουν για σημάδι, όταν ταξιδεύουν.

Νύμφες Κουροτρόφοι - Ποσειδών

Η Ωκεανίδα Νύμφη Καφείρα, μαζί με τους Τελχίνες, ανέθρεψαν τον Ποσειδώνα και τον προστάτεψαν από τον πατέρα του, τον Κρόνο. (Διόδ. Σικ. 5, 55, 1)

Νύμφη Ευρυνόμη

Σύμφωνα με τον Απολλώνιο Ρόδιο (1, 503 κ.ε.) η Ευρυνόμη με τον σύζυγό της Οφίωνα ήταν οι πρώτοι άρχοντες του κόσμου, μέχρι που τους εκθρόνισαν ο Κρόνος και η Ρέα· αυτοί τότε ρίχτηκαν στη θάλασσα.

Ο Αχιλλέας στον Σπερχειό

Είναι η στιγμή που ο Αχιλλέας κόβει την ξανθήν του κόμην που εφύλαγε του ποταμού Σπερχειού, προσφορά στον νεκρό Πάτροκλο, λέγοντας:

 

Άλλα σου ευχήθη, ω Σπερχειέ, το στόμα του πατρός μου

όταν εκεί θα εγύριζα στην γην την πατρικήν μου,

να δώσει εσέ την κόμην μου και αγίαν εκατόμβην,

και αυτού στο κτήμα, στες πηγές, πόχεις βωμόν ευώδη

πεντήκοντ' αμουνούχιστα κριάρια να μου σφάξη.

(Όμ., Ιλ. Ψ 144-148, μετ. Ι. Πολυλάς)

Πειθώ

Η Πειθώ είναι η έννοια της πειθούς θεοποιημένη. Θεωρείται θεότητα δευτερεύουσα, ενταγμένη στη συνοδεία της Αφροδίτης. Κάποτε θεωρείται κόρη της Άτης, δηλαδή της πλάνης και της τύφλωσης του νου, άλλοτε κόρη του Προμηθέα και αδελφή της Τύχης και της Ευνομίας, όλες προσωποποιημένες αξίες της πόλεως. (Παυσ. 1,22,3. Αισχ., Αγαμ. 385 κ.ε. Πλούτ., Περί της Ρωμ. τύχ. 4, 318b)

Άλκηστη

Δεν είναι σαφές ποιο είναι το πραγματικό περιεχόμενο επίνητρου ερυθρόμορφης τεχνικής (430-420 π.Χ.) του ζωγράφου της Ερέτριας. Με βεβαιότητα αναγνωρίζονται τα πρόσωπα, τα ονόματα των οποίων αναγράφονται. Από αριστερά προς τα δεξιά είναι: Άλκηστη, Ιππολύτη, Αστερόπη (νύφη και αδελφή της Άλκηστης αντίστοιχα), Θεανώ. Η Άλκηστη στηρίζεται σε ανάκλιντρο με πολυποίκιλτα μαξιλάρια και ανάγλυφη διακόσμηση. Κοιτάζει την Ιππολύτη που παίζει με πουλί και την οποία παρατηρεί η Αστερόπη, ενώ πιο εκεί η Θεανώ στολίζει με κλαδιά μυρτιάς μια μελανόμορφη λουτροφόρο χρηστική για καθαρμούς σε γάμους και κηδείες. Πρόκειται άραγε για τη λουτροφόρο με την οποία έφερναν νερό από την πηγή της Καλλιρόης για το επίσημο λουτρό της νύφης την παραμονή του γάμου, οπότε βρισκόμαστε σε σκηνή προετοιμασίας γάμου; Ή μήπως πρόκειται για σκηνή στην οποία συνυπάρχουν δύο σημαδιακές ημέρες της ζωής της Άλκηστης, του γάμου και του θανάτου της; (Εικ. 151)

Η άρνηση του Αχιλλέα να πλυθεί

Και οι βασιλείς των Αχαιών τον μέγαν Αχιλλέα,

ως ήταν απ' τον θάνατον του φίλου χολωμένος,

με κόπον τον κατάπεισαν να τον ακολουθήσει

εις του Ατρείδη την σκηνήν. Και αμέσως, άμα εφθάσαν,

στους ψιλοφώνους κήρυκες επρόσταξαν να στήσουν

τρίποδα μέγαν στην φωτιά, να πείσουν τον Πηλείδη

απ' τα πηγμένα αίματα το σώμα να καθάρει.

Και αυτός αρνείτο στερεά και μέγαν ώμοσ' όρκον:

«Μα τον Κρονίδην των θεών εξαίσιον και πρώτον,

λούσιμο αυτή μου η κεφαλή δεν θα δεχθεί πριν βάλω

εις την πυράν τον Πάτροκλον, και του σηκώσω τάφον

και τα μαλλιά μου κουρευθούν, ότι παρόμοιος πόνος

δεν θα μου πλήξει την ψυχήν όσον καιρόν και αν ζήσω.

[…] ('Ομ., Ψ 35-47)

Καθαρμός πριν την προσευχή και τη σπονδή

Και απάντησεν ο Πρίαμος: «Προθύμως, ω γυναίκα,

θα κάμω αυτό που επιθυμείς. Καλό'ναι προς τον Δία

τα χέρια μας να υψώσωμε για να μας ελεήσει.».

Και ο γέρος επαράγγειλεν ευθύς την οικονόμα

νερό να φέρει αμίαντο στα χέρια να του ρίξει.

Και με λεκάνην ήλθε αυτή στα χέρια και προχύτην.

Ενίφθη και απ' την σύντροφον επήρε το ποτήρι

και ορθός στην μέσην της αυλής εσπόνδιζε κι ευχόταν

τα μάτια προς τον ουρανόν, και αυτούς τους λόγους είπε:

«Δία πατέρα, δοξαστέ, που από την Ίδην βλέπεις,

δώσ' μου να μ' έβρη ελεεινόν ο άσπονδος Πηλείδης,

ευδόκησε το αγαπητό πτηνό σου να μου στείλεις

που είναι γοργός σου μηνυτής, με δύναμην μεγάλην

στα δεξιά μου να το ιδώ ο ίδιος και σ' εκείνο

θαρρώντας να πορεύομαι στων Δαναών τα πλοία.».

αξ-, αχ-, ακ-: Αξιός, Αχελώος, Αχέρων, Ίναχος…

Η συλλαβή αξ-, αχ-, ακ- ενυπάρχει σε λέξεις που έχουν τη σημασία του ιερού και του νερού, όπως οι ποταμοί Αξιός και Αχελώος που, εκτός από τους συγκεκριμένους ποταμούς, σήμαινε σε ορισμένους συγγραφείς κάθε ποταμό ή το νερό γενικά (Ευρ. Βάκχες 625, Αριστοφ. απ. 130). Ή η ονομασία της νήσου Ν-άξ-ος, νησί ιερό, όπου ο Θησέας εγκατέλειψε την Αριάγνη/Αριάδνη, για να δοθεί στον Διόνυσο. Ή ακόμη και το λατινικό aqua

Και το όνομα Αχαιός θεωρείται βάσιμα ότι ανάγεται στην ινδοευρωπαϊκή ρίζα akw- «νερό», όπως και τα ονόματα των ποταμών Αχελώος, Ίναχος, Αχάμας, Αχάτης, Αχέλης, Αχάρδεος, Αχέρων. Ακόμη και ο Αχιλλέας μπορεί να θεωρηθεί παλαιός θεός του υγρού στοιχείου, πόσο μάλλον που τιμώνταν στον Πόντο με το επίθετο Ποντάρχης.^[162]

Αγώνες μνηστήρων

Γαμήλιος αγώνας ήταν η αρματοδρομία του Πέλοπα για την Ιπποδάμεια με τον πατέρα της Οινόμαο ή ο αγώνας δρόμου του Οδυσσέα με άλλους μνηστήρες για την Πηνελόπη (Παυσ. 3.12.1, 3.20.11). Αμέσως μετά τον διαγωνισμό ή τη σύγκρουση, η νύφη αναχωρούσε με τον άνδρα της (Μάρπησσα, Ιόλη, Ιπποδάμεια, Λευκιππίδες, Ελένη, Πηνελόπη). Στόχος αυτών των διαγωνισμών ήταν η απορρόφηση της βίας ανάμεσα στους μνηστήρες.

Το ταξίδι του ήρωα

Η κατανίκηση ενός θηρίου με υπερφυσικές δυνάμεις ή δαιμόνων είναι κάτι συνηθισμένο για έναν ήρωα ή για ένα βασιλιά σε όλες τις μυθολογίες. Η κατανίκηση προϋποθέτει ταξίδι σε μακρινές περιοχές, ακόμη και καθόδους στον Άδη. Στην ελληνική μυθολογία χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις του Ηρακλή και του Θησέα, του Κάδμου αλλά και του Απόλλωνα. Ο βασιλιάς ή ο ήρωας κυριαρχεί στην περιοχή του τέρατος ή στην εποχή που το ζώο κυβερνά. Τις περισσότερες φορές αντίπαλός τους είναι ένας ταύρος ή κάποιος μεταμφιεσμένος σε ταύρο, οπότε η κατανίκησή του σηματοδοτεί τη, θεωρητική έστω, κυριαρχία του ήρωα στις εποχές, μια και ο ταύρος από παλιά είχε νοηματοδοτηθεί ως στοιχείο του ουρανού.