Η σημασία του καθαρμού

1. Ποια είναι τελικά η σημασία του καθαρμού; Ησίοδος, Επίχαρμος, Πλάτωνας, Ευριπίδης δίνουν την ηθική διάσταση του καθαρμού:

Ποτέ να μην περάσεις με τα πόδια σου το νάμα τ' ομορφόρροο των αέναων ποταμών προτού με το βλέμμα γυρισμένο κατά τα ωραία νάματα προσευχηθείς και πλύνεις τα χέρια σου με το πολυλαχτάριστο τ' άσπρο νερό. Όποιος περάσει ποτάμι με τη συνείδησή του ακάθαρτη και με τα χέρια του άνιφτα, προκαλεί την αγανάκτηση των θεών και αυτοί θα του δώσουν συμφορές κατόπιν.

(Ησ., Έργα και Ημέραι, 737-741)

Καθαρόν ἂν τὸν νοῦν ἒχῃς, ἃπαν τὸ σῶμα καθαρός εἶ.

(Κλ. Αλ., Στρωμ. VII, 4).

O Πλάτωνας υποστήριξε ότι «ακάθαρτος είναι όποιος έχει κακή ψυχή» (Νόμοι 716 e), ενώ οι τραγικοί επεσήμαναν ότι η καθαριότητα των χεριών δεν επαρκεί για τον καθαρμό της ψυχής -ο Ορέστης λέει: ἁγνός γάρ εἰμί χεῖρας, / ἀλλ' οὐ τάς φρένας (Ευρ., Ορ., 1602-1604).^[146]

Η ερμηνεία που δίνει ο Burkert για τους καθαρμούς γενικά, ότι δηλαδή πρόκειται για τελετουργικά που διασφαλίζουν τον κύκλο των καθαρμένων, δηλαδή των πολιτών που αποδέχονται τους κοινωνικούς κανόνες, από ένα «χαοτικό 'εκτός'»^[147], αποτελεί ένα μόνο κομμάτι. Οι καθαρμοί με το νερό θεωρούνται από τους αρχαιότερους -«οι εξαγνισμοί της ελευσίνιας λατρείας έρχονται από την Κρήτη, όπου αρχικά ανήκαν στη μινωική θρησκεία», γράφει ο René Ginouvès^[148], και όχι μόνο της ελευσίνιας θα συμπληρώναμε, θυμίζοντας τον Επιμενίδη τον Κρήτα.

Εκείνο που εμείς διαπιστώσαμε είναι ότι συνυφαίνονται αφενός με θεότητες χθόνιες, ή που παίρνουν τη θέση χθόνιων θεοτήτων, όπως ο Απόλλων στους Δελφούς (και το μαντείο του Τροφωνίου έχει χθόνιο χαρακτήρα). αφετέρου με θεότητες που εξασφαλίζουν είτε τη γονιμότητα είτε τη μετά θάνατο ζωή.^[149] Αν η κλασική εποχή κράτησε το πιο ορθολογικό κομμάτι των καθαρμών, το λουτρό ξεπερνά τη λειτουργία του καθαρμού και μας συνδέει με την προσπάθεια του ανθρώπου να αντιμετωπίσει τον θάνατο με τελετές που επιβεβαιώνουν τη ζωή τόσο σε αυτό τον κόσμο όσο και μετά θάνατο.

2. Ποια μπορεί να είναι η σχέση του καθαρμού με την αριστοτελική κάθαρση στην τραγωδία; Η άποψη για τη γένεση της τραγωδίας στο πλαίσιο των θρήνων της διονυσιακής λατρείας και της ηρωολατρείας υπονοεί πιθανή συνέχεια μεταξύ λατρείας και τραγωδίας και στην εμπειρία της κάθαρσης που δοκιμάζουν οι θεατές στην τραγωδία (πάντα σύμφωνα με τον Αριστοτέλη) και στη λατρεία οι συμμετέχοντες.^[150] Εξάλλου, τόσο η τραγωδία όσο και οι καθαρμοί κυρίως πριν από τη μύηση στα μυστήρια αλλά και η θυσία^[151] προκαλούν ἒλεον καὶ φόβον. Ο Αριστοτέλης μάλιστα είχε συλλάβει την τραγική κάθαρση ως κάτι το επωφελές για τη δημοκρατική πόλιν.^[152]