Καθαρμός στη γέννηση, τον γάμο, τον θάνατο

Καθαρμός με νερό επιβάλλεται ακόμη σε σημαντικές, και ακραίες, στιγμές στη ζωή του ανθρώπου: στη γέννηση, τον γάμο, τον θάνατο.

1. Στις πηγές ανευρίσκονται πληροφορίες για το λουτρό των εξής θεών αμέσως μετά τη γέννησή τους: του Απόλλωνα, της Άρτεμης, του Ερμή, του Δία, του Διόνυσου.

Για τον Απόλλωνα ο ομηρικός ύμνος παραδίδει ότι θεαί λόον ὓδατι καλῷ ἁγνῶς καὶ καθαρῶς (120-121) στα νερά του ποταμού Ινωπού στη Δήλο, λέει ο Καλλίμαχος (4ος Ύμνος, στ. 6).

Στη βρύση Κισσούσα των Θηβών, όπου οι παραμάνες έλουσαν τον Διόνυσο μόλις γεννήθηκε, το νερό έχει το χρώμα του κρασιού, είναι λαμπερό, καθαρό, όμορφο στη γεύση (Πλούτ. Λύσ. 28).

Ο ποταμός Γορτύνιος, όπου έλουσαν τον Δία μετά τη γέννησή του, μετονομάστηκε σε Λούσιο (Παυσ. 8.2), ενώ Νύμφες έλουσαν τον Ερμή στις τρεις κρήνες των ορέων των Φενεατών στην Αρκαδία, τα Τρίκρηνα, οι οποίες θεωρούνται ιερές (ό.π., 16.1) -ίσως γι' αυτό στον ομηρικό ύμνο ο Ερμής λέγεται νεόλλουτος (Ι, 241).

Αλλά και ο τρόπος της γέννησης της Αφροδίτης από τη θάλασσα θα μπορούσε να εκληφθεί και ως το πρώτο μπάνιο της θεάς.

Δεν πρόκειται βέβαια για ένα λουτρό που αφορά μόνο στους θεούς. Όμως οι σχετικοί με αυτό θεογονικοί μύθοι αποτελούν μιαν ένδειξη ότι το πρώτο λουτρό του ανθρώπου, που αφορά στη φυσική καθαριότητα, αποτελεί και «τον πρώτο θρησκευτικό καθαρμό του»^[69]. Σε άλλες βέβαια περιπτώσεις, το πρώτο αυτό λουτρό αποτελεί πραγματικά μια «τελετουργία διάβασης» στο δικαίωμα στη ζωή και στην κοινωνική ένταξη των παιδιών, καθώς με αυτό δοκιμάζεται η υγεία των νεογέννητων και η παραμονή τους στη ζωή. Στη Σπάρτη λ.χ. το πρώτο λουτρό γινόταν με κρασί· από την αντίδραση του παιδιού σε αυτό κρινόταν αν θα παρέμενε στη ζωή ή αν θα ριχνόταν στους αποθέτας του Ταΰγετου (Παυσ., Λυκ., 16). Ο Αριστοτέλης επίσης αναφέρει ότι τα παιδιά θα πρέπει να συνηθίζουν στο ψύχος, και γι' αυτό σε πολλούς βαρβαρικούς λαούς επικρατεί η συνήθεια […] να βυθίζουν τα νεογέννητα σε ψυχρά νερά (Πολ. Ε. 15, 1336a).

 

2. Μεγάλη σημασία στις προετοιμασίες του γάμου είχε το μύρωμα της νύφης και του γαμπρού, ενώ στα έθιμα του γάμου περιλαμβάνεται και ένα τελετουργικό λουτρό για τη νύφη την ίδια την ημέρα του γάμου με νερό από ιδιαίτερη πηγή ή ποτάμι, λ.χ. από την πηγή Καλλιρόη στην Αθήνα (Θουκ., Β, 15, 3)^[70], τον Ισμηνό στη Θήβα (Ευρ., Φοίν. 347-8), τον Σκάμανδρο στην Τροία (Αισχ., Επιστολαί 10, 3).

Οι πληροφορίες από τις πηγές μας επιτρέπουν δύο συμπεράσματα: Πρώτον, το λουτρό αφορά στη γονιμότητα, αν λάβει κανείς υπόψη του και τις αντιλήψεις για τη σημασία του νερού στην καρποφορία. Ο Θεόφραστος λ.χ. σημειώνει: ἑνιαχοῦ φασὶ τὶ ὓδωρ παιδογόνον εἷναι γυναιξίν, ὣσπερ καὶ ἐν Θεσπιαῖς (Ιστ. Φυτ. ix 8, 10), ενώ ο Ευστάθιος, σε σχόλιό του στο Ψ 141 της Ιλιάδας, επισημαίνει: κουροτρόφοι ἐνομίζοντο οἱ ποταμοὶ διὰ τὴν ὑγρότητα καθὴ καὶ ὁ ἣλιος Ἀπόλλων διὰ θερμότητα. και: τὸ λουτρὸν ἐκ τοῦ ποταμοῦ τοῖς νυμφίοις ἐκομίζετο, οἰωνιζομένοις τὸ γόνιμον^[71]. Ανεξάρτητα από την ορθότητα της ιδέας στο συγκεκριμένο σημείο της Ιλιάδας, το σχόλιο απηχεί δοξασίες βαθιά ριζωμένες. Ο Αισχίνης παραδίδει ότι σύμφωνα με νόμο οι μελλόνυμφες της Τροίας έπρεπε να λουστούν στα νερά του Σκάμανδρου. Επρόκειτο για τελετή δημόσιου χαρακτήρα, αφού συγγενείς και ο υπόλοιπος κόσμος παρακολουθούσαν από μακριά «όπως επιτρέπει ο νόμος». Στη διάρκεια του λουτρού αυτού οι κοπέλες πρόφεραν ιερά λόγια: «Πάρε, Σκάμανδρε, την παρθενιά μου» (Αισχ., Επιστολαί 10, 3). Ακόμη και η μαρτυρία του Παυσανία (Ζ, 22, 11) ότι τα κοπάδια που έπιναν από τον ποταμό Χάραδρο, πιο κάτω από το ιερό της Τρικλαρίας Αρτέμιδος κοντά στην πόλη των Πατρών, γεννούσαν την άνοιξη αρσενικά, επιτείνει την ερμηνεία του γονιμοποιού λουτρού. Εξάλλου, στη θεά Άρτεμη οι κοπέλες αφιέρωναν τα παιδικά παιχνίδια τους πριν από τον γάμο.

Παρόμοιο τελετουργικό λουτρό προετοιμαζόταν και για τους νέους την ημέρα του γάμου τους: Η ευμετάβλητη Τύχη σας έδωσε «Κήρες» (πνεύματα θανάτου) για νύφες, και σ' εμένα τη δυστυχισμένη δάκρυα για τα λουτρά σας, λέγει η Μεγάρα για τους γιους της που θα σκοτώσει ο πατέρας τους Ηρακλής σε κρίση τρέλας (Ευρ., Ηρακλής 480-82). Πάντως, ο Ησίοδος επισημαίνει ότι ένας άνδρας δεν πρέπει να λούζεται μέσα σε νερό που λούστηκε γυναίκα. γιατί θάρθει και δω η τιμωρία, αργά βέβαια αλλά φοβερή (Έργα και Ημέραι 753-755).

Το δεύτερο συμπέρασμα είναι ότι το νερό από συγκεκριμένη πηγή δίνει συνέχεια στη γενιά. Πρόκειται για άποψη που τη βρίσκουμε στον Ησίοδο (Θεογονία 346-348), στην αφήγηση για το γένος του Ωκεανού: Και γέννησε [η Τηθύς] την ιερή γενιά των θυγατέρων του. αυτές με τη βοήθεια του αφέντη Απόλλωνα και των Ποταμών αντρώνουνε τους νέους στη γη και τέτοια από το Δία την κλήραν έχουνε. Αλλά και όσα λέει η Ιοκάστη στη συνάντησή της με τον Πολυνείκη στις Φοίνισσες του Ευριπίδη για τον γάμο που έκανε με την Αργεία, την κόρη του βασιλιά του Άργους Άδραστου (337- 349), προσφέρουν μια καλή πληροφορία για το προγαμιαίο λουτρό των νέων, ενώ τα λόγια της επιδέχονται και μια πολιτική ανάγνωση για τη σημασία της καταγωγής της νύφης και του γάμου:

 

Άκουσα, γιε μου, για τους γάμους σου

και πως παιδιά σε ξένα σπίτια χαίρεσαι.

Σε ξένους δίνεις τις φροντίδες σου.

Αβάσταγα για τη μητέρα σου είναι τούτα

και για του Λάιου τη γενιά.

Παντρειά ξενικιά, κακορίζικη.

Κι εγώ δεν άναψα στον γάμο σου

λαμπάδες, όπως συνηθιέται και ταιριάζει

σε μάνα ευτυχισμένη.

Και το ποτάμι του Ισμηνού

δε παραστάθηκε στου γάμου τις γιορτές,

να σε λουτροστολίσει

Μέσα στη Θήβα δεν αντήχησε

το δέξιμο της νύφης.

 

Θυμίζουμε, ακόμη, ότι πάμπολλες είναι οι γενεαλογίες ηρώων από ποταμούς και ότι μια τέτοια καταγωγή εγγυόταν γενναιότητα. Θα αναφέρουμε μερικά παραδείγματα:

Ο Αστεροπαίος από την εύφορη Παιονία (Φ 154), πριν συγκρουστεί με τον Αχιλλέα, δήλωσε: κατάγομαι απ' τον Αξιόν, πλατύρροο ποτάμι (Φ 157). Και όταν ο Αχιλλέας τον καταβάλλει, του λέει:

 

Ήταν βαρύ με του Διός του μεγαλοδυνάμου,

αν και ποταμογέννητος, τα τέκνα να παλαίσης.

Αν από μέγαν ποταμόν εσύ γενοκρατιέσαι,

στην γενεάν καυχώμ' εγώ του υπέρτατου Δία.

(Φ 184-187)

 

Και λίγο παρακάτω:

 

και ως είναι ο Ζευς των ποταμών, που στα πελάγη ρέουν

ανώτερος, ανώτεροι γεννούντ' οι απόγονοί του.

Μέγαν κοντά σου ποταμόν έχεις και συμβοηθόν σου

αν ημπορούσεν, αλλά ποιος μετριέται με τον Δία;

Που μήτε ο μέγας προς αυτόν συγκρίνεται Αχελώος,

μήτ' η ορμή του Ωκεανού με το βαθύ του ρεύμα

απ' όπου όλες οι θάλασσες και οι ποταμοί πηγάζουν

και όλες οι βρύσες εις την γην και τα βαθιά πηγάδια·

τρέμει και αυτός τον κεραυνόν του φοβερού Κρονίδου,

όταν βροντά τρομακτικά από τα ουράνια κάτω

(Φ 190-199)

 

Κι ακόμη: Σύζυγος του Μιλήτου, του οικιστή της ομώνυμης πόλης στα παράλια της Μικράς Ασίας, είναι η Ειδοθόη, κόρη του ποταμού Εύρυτου, ή η Κυάνη, κόρη του ποταμού Μαίανδρου. Εύρυτος όμως, που σημαίνει καλλίρροος, είναι ο ίδιος ο ποταμός Μαίανδρος, είναι ένα επίθετο. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο οικιστής της πολιτείας δεν είναι γιος αλλά γαμπρός του αρχέγονου ποταμού της περιοχής.