Αλφειός (Άρτεμη, Αρέθουσα)

1. Μυθικός θεός του ομώνυμου ποταμού, που πηγάζει από την Αρκαδία, διαρρέει την Ηλεία και εκβάλλει στο Ιόνιο πέλαγος. Γιος του Ωκεανού και της Τηθύος, όπως όλοι οι μεγάλοι ποταμοί, λατρευόταν στην Ολυμπία ως ποτάμια θεότητα, καθώς περνούσε από το νότιο τμήμα της ιερής Άλτεως. Η μεγάλη σημασία του ποταμού για τον χώρο φαίνεται από το γεγονός ότι μέσα στην Άλτι υπήρχε βωμός, όπου γίνονταν θυσίες προς τιμήν του. Επιπλέον, κρατά ως ξαπλωμένος άνδρας τη μία άκρη του ανατολικού αετώματος του ναού του Δία στην Ολυμπία (470-456 π.Χ.), ενώ στην άλλη άκρη εμφανίζεται παρόμοια ο άλλος ποταμός της Πίσας, ο Κλάδεος. Οι δυο ποταμοί οριοθετούσαν τον ιερό χώρο της Ολυμπίας, όπως και του αετώματος. (Εικ. 13, 14)

Στην Ιφιγένεια εν Αυλίδι (στ. 275-276) ο Αλφειός περιγράφεται με πόδια ταύρου να αποτελεί το ακρόπρωρο του πλοίου του Νέστορα (πρύμνας σῆμα ταυρόπουν ὁρᾶν, / τὸν πάροικον Ἀλφεόν), και ταύρο του θυσιάζει ο Νέστορας (Ιλ., Λ 726-728).

2. Ο Αλφειός ήταν το αγαπημένο ποτάμι του Δία. Κατά την αρχαιότητα, τη 19η του μηνός Ελαφηβολιώνος (21 Φεβρουαρίου - 23 Μαρτίου), μετέφεραν τη στάχτη από την εστία του Πρυτανείου στο μεγάλο βωμό του Δία, που υπήρχε στο κέντρο της Άλτεως, την ανακάτευαν μόνο με νερό του Αλφειού και επάλειφαν το βωμό.

3. Παραλλαγή της καταγωγής του θέλει τον Αλφειό κυνηγό, ερωτευμένο με τη Νύμφη της Αχαΐας, Αρέθουσα. Εκείνη, όμως, δεν ανταποκρίθηκε στο ερωτικό του κάλεσμα και για να γλυτώσει από τις οχλήσεις του επίμονου εραστή και την καταδίωξή του, ζήτησε τη βοήθεια της Άρτεμης. Η θεά την τύλιξε σε σύννεφο και την έφερε στην Ορτυγία, νησάκι απέναντι από τις Συρακούσες, όπου τη μεταμόρφωσε σε πηγή. Ο Αλφειός περιπλανιόταν απελπισμένος για το χαμένο έρωτά του, μέχρι που τον λυπήθηκε ο Δίας και τον μεταμόρφωσε στο μεγάλο ποταμό της Πελοποννήσου. Τότε διέσχισε το πέλαγος και έφθασε στη Σικελία, όπου και ενώθηκε με τα νερά της «καλλίρροης» Αρέθουσας.

Άλλη παραλλαγή της ερωτικής ιστορίας αναφέρει στη θέση της Αρέθουσας την ίδια την Άρτεμη. Επειδή η θεά αντιστεκόταν στον έρωτά του, ο Αλφειός αποφάσισε να την κλέψει. Την πλησίασε μια μέρα που η Άρτεμη και οι Νύμφες γιόρταζαν κάποια γιορτή στις εκβολές του ποταμού στους Λετρινούς της Ηλείας· όμως η θεά πασάλειψε το πρόσωπό της με λάσπη και ο Αλφειός δεν την αναγνώρισε. Ύστερα την καταδίωξε ως την Ορτυγία, όπου όμως ερωτεύτηκε και μία από τις ακόλουθες της θεάς, την Αρέθουσα -έτσι εξηγείται το γεγονός ότι η Άρτεμη-Αρέθουσα αποτυπωνόταν στα νομίσματα των Συρακουσών. Η Αρέθουσα, υποκατάστατο της θεάς παρθένου, μεταμορφώθηκε σε πηγή και ο Αλφειός από έρωτα ανακάτεψε τα νερά του με τα δικά της. Ο μύθος, στις παραλλαγές του, διαφυλάσσει την παρθενία της Άρτεμης. (Εικ. 15, 16, 17, 18)

Μύθοι, φιλολογικές πηγές και αρχαιολογικά ευρήματα συνδέουν τον Αλφειό και την Άρτεμη σε κοινή λατρεία. Σύμφωνα με τον Παυσανία (5.14.6) υπήρχε κοινός βωμός του Αλφειού και της Άρτεμης στην Ολυμπία , ενώ στις Συρακούσες αποκαλύφθηκε ιερό της Άρτεμης, στο οποίο λατρευόταν ως θαλάσσια θεότητα, πιθανόν με το επίθετο Αλφειώα. Εικάζουμε ότι Αρκάδες άποικοι μετέφεραν τη λατρεία της Αλφειώας Άρτεμης στις Συρακούσες και ότι σύντομα συσχέτισαν την κοντινή πηγή Αρέθουσα με τον Αλφειό και ταύτισαν την πηγή με την Άρτεμη.

4. Ο Αλφειός απέκτησε δύο γιους, τον Ορσίλοχο, πατέρα του Διοκλή, του βασιλιά των Φερών της Μαγνησίας, και τον Αρκάδα Φηγέα.