Ηρακλής και νερό

Τρεις από τους άθλους του Ηρακλή μπορούν να ενταχθούν στο θέμα μας: οι Στυμφαλίδες όρνιθες, η Λερναία ύδρα, οι στάβλοι του Αυγεία. Οι Στυμφαλίδες σκότωναν ανθρώπους με τα φτερά τους και έτρωγαν το κρέας τους, ξεχύνονταν στους αγρούς και αφάνιζαν τα πάντα.

«Στην πόλη Στύμφαλο της Αρκαδίας, μέσα σε πυκνό δάσος, υπήρχε λίμνη που λεγόταν Στυμφαλίδα· σε αυτήν εύρισκαν καταφύγιο πουλιά, από φόβο μήπως τα αρπάξουν λύκοι.^[39] Καθώς λοιπόν ο Ηρακλής βρισκόταν σε αμηχανία πώς να βγάλει τα πουλιά από το δάσος, η Αθηνά του έδωσε χάλκινα κρόταλα που τα είχε πάρει από τον Ήφαιστο. Ανέβηκε λοιπόν σε ένα όρος κοντά στη λίμνη και χτυπώντας τα τα φόβιζε· κι εκείνες, καθώς δεν άντεχαν τον θόρυβο, φοβισμένες σηκώνονταν ψηλά, και μ' αυτόν τον τρόπο ο Ηρακλής τα χτύπησε με τα βέλη του» (Απολλόδ. 2.5. 6).

Ποια μπορεί να είναι η σημασία αυτών των πλασμάτων; Άλλοι υποστηρίζουν ότι επρόκειτο για δηλητηριώδη αέρια της λίμνης και άλλοι για έλη και κουνούπια που προκαλούσαν πυρετούς. Ο άθλος του Ηρακλή για την άρση των συνεπειών αυτών σχετίζεται με διαχείριση υδάτων της λίμνης Στυμφαλίας.

«Το εύρος των υδάτων της λίμνης αυτής ποίκιλλες ανάλογα με τη βροχόπτωση και τον έλεγχο της απορροής τους από φυσικές καταβόθρες. […] Ενισχυτικό της ερμηνείας αυτής είναι και το γεγονός ότι αντίστοιχης τεχνικής και αρχαιότητας υδραυλικά έργα έχουν επισημανθεί και στη γειτονική της Στυμφάλου κλειστή κοιλάδα του Φενεού, που οι αρχαίοι (Παυσανίας 8, 14, 3) τα απέδιδαν στον ίδιο τον Ηρακλή)».^[40]

Οι παλαιότερες παραστάσεις του μύθου ανάγονται στον 8ο αι. π.Χ. Ωστόσο, είναι πολύ λίγες οι παραστάσεις του μύθου που σώζονται. Μία από αυτές είναι σε μελανόμορφο αμφορέα (γύρω στο 530 π.Χ.), όπου ο ήρωας επιτίθεται με σφεντόνα στο σμήνος των ορνίθων που πετούν ή κολυμπούν στα νερά της λίμνης.^[41] Η μοναδική παράσταση του άθλου στη μνημειακή πλαστική είναι στη μετόπη του ναού του Δία στην Ολυμπία, (457 π.Χ.).^[42] Σε μια ιδιαίτερα τρυφερή, σχεδόν ερωτική σκηνή, ο Ηρακλής φέρνει τα τρόπαια της νίκης του στην άοπλη Αθηνά που, καθισμένη σε βράχο, μοιάζει με νεαρή, ντροπαλή ερωτευμένη κοπέλα που δέχεται δώρα από τον καλό της -είναι χαρακτηριστικό ότι η θεά στέκεται χαμηλότερα από τον ήρωα.

Για τον δεύτερο άθλο του Ηρακλή, τη Λερναία Ύδρα, ο Απολλόδωρος στη Βιβλιοθήκη του (Β, 5, 2) παραδίδει τα εξής:

«Σαν δεύτερο άθλο τον διέταξε [ο Ευρυσθέας τον Ηρακλή] να σκοτώσει τη Λερναία ύδρα· αυτή είχε μεγαλώσει στο έλος της Λέρνας, εξορμούσε στην πεδιάδα και ρήμαζε τόσο τα κοπάδια όσο και τα χωράφια. Η νεροφίδα ήταν τεράστια, με εννιά κεφάλια, τα οκτώ από αυτά ήταν θνητά, ενώ το ένα, το μεσαίο, ήταν αθάνατο. Ανέβηκε λοιπόν σε άρμα που το οδηγούσε ο Ιόλαος και έφτασε στη Λέρνα. Ύστερα, σταμάτησε τα άλογα και βρήκε τη νεροφίδα σε ένα λόφο κοντά στις πηγές της Αμυμώνης, όπου ήταν η φωλιά της, και χτυπώντας την με πυρωμένα βέλη την ανάγκασε να βγει από εκεί. Και την ώρα που αυτή έβγαινε, την έπιασε και την κράτησε σφιχτά. Εκείνη όμως τυλίχτηκε στο ένα του πόδι και τον ακινητοποίησε. Και εκείνος, αν και της έκοβε τα κεφάλια με το ρόπαλο, δεν μπορούσε να την εξοντώσει· γιατί, όταν έκοβε ένα κεφάλι, φύτρωναν δύο. Βοηθούσε τη νεροφίδα και μια τεράστια καραβίδα που του δάγκωνε το πόδι. Πρώτα λοιπόν σκότωσε αυτήν και ύστερα ζήτησε τη βοήθεια του Ιόλαου, που έκαψε τμήμα του κοντινού δάσους και, καυτηριάζοντας με τους δαυλούς τα σημεία απ' όπου ξεφύτρωναν τα κεφάλια, δεν άφηνε να βγουν άλλα. Με αυτόν τον τρόπο, αφού γλίτωσε από τα κεφάλια που φύτρωναν συνέχεια, στη συνέχεια έκοψε και το αθάνατο και το πλάκωσε με βράχο πελώριο στον δρόμο που περνούσε μέσα από τη Λέρνα προς την Ελαιούντα».^[43]

Σε ερυθρόμορφη στάμνο-ψυκτήρα του ζωγράφου του Συλέα (480-470 π.Χ.) η Ύδρα «ανακλαδίζει τα θανατερά πλοκάμια της», ενώ ο Ηρακλής «προσπαθεί με την άρπη να αποκόψει τα δώδεκα κεφάλια της […]. Ο Ιόλαος από τα δεξιά κατακαίει με δαυλό τις ρίζες τους για να μην ξαναφυτρώσουν».^[44] Στον μύθο αυτό αναγνωρίζονται στοιχεία από τον μύθο του Κάδμου. Ένα φίδι κυριαρχεί σε υδάτινο τόπο και εμποδίζει τους ανθρώπους. Ο Ηρακλής, όπως και ο Κάδμος, παλεύει με αυτό και το σκοτώνει, απαλλάσσει δηλαδή την περιοχή των νερών από την παρουσία του -θυμίζουμε ότι η Διώνη, ως σύζυγος του Δία Ναΐου, δηλαδή του Δία των νερών, λατρευόταν στη Δωδώνη που ήταν γεμάτη νερά και έλη (η Ευρώπη ήταν και αυτή πηγή στη Δωδώνη: Καλλίμ., απ. 630). Ο μύθος αυτός αποτελεί προφανώς «ανάμνηση ενός προϊστορικού προγράμματος διαχείρισης υδάτων για τον έλεγχο των πηγών που πλημμύριζαν τότε τον τόπο, με σκοπό την αποξήρανση των ελών και τη μετατροπή τους σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις».^[45] Η ερμηνεία αυτή, που μας βρίσκει απόλυτα σύμφωνους, παρά την απουσία αρχαιολογικών δεδομένων, στηρίζεται στη σημασία της περιοχής δίπλα στο Άργος και στη μυκηναϊκή εμπειρία σε μεγάλα υδραυλικά και εγγειοβελτιωτικά έργα υψηλού τεχνικού επιπέδου. Υπάρχει βέβαια και μια άλλη εκδοχή του μύθου της Λερναίας Ύδρας που τον συνδέουν με την αναζήτηση της αθανασίας, όπως είναι λ.χ. ο μύθος για τη σύλληψη του Κέρβερου από τον Ηρακλή. Αν λάβουμε υπόψη ότι οι λίμνες ήταν ανοίγματα για τον Κάτω Κόσμο και ότι τα φίδια ήταν χθόνια στοιχεία, τότε μπορούμε να εικάσουμε ότι ο μύθος αυτός εντάσσεται στον κύκλο των μύθων που αφορούν στην πορεία του ήρωα για την κατάκτηση της αθανασίας. Ωστόσο, αν λάβουμε υπόψη ότι ο μύθος αυτός ανήκει στους πρώιμους του Ηρακλή και ότι οι μύθοι για την επιδίωξη της αθανασίας έρχονται αργότερα, μοιάζει η ερμηνεία αυτή, που καθίσταται πιθανή από τα συμφραζόμενα, περισσότερο ηθικού περιεχομένου, να είναι μεταγενέστερη εκδοχή.

Για τον τρίτο άθλο που συζητούμε ο Απολλόδωρος παραδίδει:

«Ο Αυγείας ήταν βασιλιάς της Ήλιδας, όπως κάποιοι λένε γιος του Ήλιου, του Ποσειδώνα λένε άλλοι, του Φόρβαντα ισχυρίζονται κάποιοι τρίτοι, και είχε πολλά κοπάδια. Σ' αυτόν παρουσιάστηκε ο Ηρακλής, χωρίς να φανερώσει ότι το κάνει κατά διαταγή του Ευρυσθέα, και είπε ότι θα καθαρίσει την κόπρο σε μία μόνο μέρα, με τον όρο να του δώσει για αντάλλαγμα το ένα δέκατο από τα ζώα του. Και ο Αυγείας έδωσε τον λόγο του, γιατί δεν πίστευε ότι θα μπορούσε να το κάνει. Έχοντας για μάρτυρα ο Ηρακλής τον γιο του Αυγεία Φυλέα, χώρισε στα δύο τα θεμέλια του στάβλου και γύρισε αλλού τα νερά των γειτονικών ποταμών Αλφειού και Πηνειού, ανοίγοντάς τους διέξοδο στην άλλη άκρη του στάβλου». (Απολλόδ. 2.5.5)

Ο άθλος αυτός δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση στην ελληνική τέχνη. Η μοναδική του παράσταση -θα έλειπε αδικαιολόγητα λόγω της θέσης του ναού- είναι στη μετόπη του ναού του Δία στην Ολυμπία. Ο Ηρακλής με κοντάρι που δεν σώζεται ολόκληρο, άρα δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς ήταν, απομακρύνει την κοπριά ή χωρίζει τα θεμέλια του στάβλου δημιουργώντας ένα κανάλι. Σε αντίστιξη με τη δυναμική κίνηση του ήρωα είναι η ήρεμη κίνηση της Αθηνάς που σαν να του υποδεικνύει τις κινήσεις που πρέπει να κάνει (457 π.Χ. Ολυμπία, Αρχαιολογικό Μουσείο). Ποια μπορεί να είναι η ιστορική πραγματικότητα που αντανακλάται στον άθλο; Ή η αλλαγή από φυσικά αίτια του ρου του Πηνειού ποταμού προς τον νότο ή η δημιουργία τεχνητού καναλιού για άρδευση.