Ο καθαρμός στη μαντεία και τα μυστήρια
Το νερό λοιπόν αποτελεί και πάλι το μέσο «διάβασης» προς το ιερό, ένα μέσο «μανίας», για να χρησιμοποιήσουμε τις λέξεις του Πλάτωνα, που μπορεί να είναι μαντική ή ποιητική. Αλλά βέβαια η επαφή με το θεϊκό στοιχείο δεν είναι άμοιρη κινδύνων.
Νερό από ιδιαίτερες πηγές δίνουν έμπνευση στους ποιητές, αν και στην ελληνική γραμματεία μόνον ο Πίνδαρος αναφέρει ότι η πόση από ιερές πηγές -την Ιπποκρήνη ή την Αρέθουσα- οδηγούσε στην έμπνευση, ενώ αντίθετα στη ρωμαϊκή είναι κοινός τόπος (Λουτρήτιος, Ι, 927-928. IV, 2-3).[119] Στον Ελικώνα, όπου από το χτύπημα της οπλής του Πήγασου ανέβλυσε νερό στην Ιπποκρήνη, ο ποιητής μπορούσε να συναντήσει εκείνες που θα του χάριζαν την έμπνευση (Ησ., Θεογ. 6). Ο Καλλίμαχος πάλι, διεκδικώντας πρόσβαση στο ανάβλυσμα της καθαρότερης έμπνευσης, δεν πίνει νερό από δημόσια κρήνη.
Η προφήτισσα στους Δελφούς, μόλις πιει από τ' αγίασμα, γίνεται στη στιγμή θεόπνευστη και χρησμοδοτεί σ' εκείνους που πάνε στο μαντείο (Λουκ., Ερμότ. 60).[120] Στις όχθες του Κλάρου λάλον πιόντες ὓδωρ / μεμηνότες βοῶσιν (Ανακρεόντεια 12 (11), 5-8), ενώ στον Κιθαιρώνα πάλαι ἐκ τοῦ φρέατος … ἐμαντεύοντο πίνοντες (Παυσ., ΙΧ, 2, 1). Ο ιερός χώρος του Τροφωνείου χωρίζεται από την πόλη της Λεβάδειας από τον ποταμό Έρκυνα, όπου καθαίρονταν όσοι επρόκειτο να ζητήσουν χρησμό. Διηγούνται ότι, καθώς έπαιζε η κόρη του Τροφώνιου Έρκυνα, και θεσπίστρια της λατρείας της Ευρώπης Δήμητρας, με την Κόρη της Δήμητρας, της έφυγε μια χήνα που κρατούσε στην αγκαλιά και η οποία μπήκε μέσα σε ένα σπήλαιο. Η κοπέλα την ακολούθησε και μετακινώντας μια πέτρα για να την πιάσει ανέβλυσε το νερό της πηγής του ποταμού που γι' αυτό ονομάστηκε Έρκυνας. Όσοι επιθυμούσαν χρησμό, παρέμεναν αρκετές μέρες στο ιερό άλσος σε ένα κτίριο αφιερωμένο στον Αγαθό Δαίμονα και την Αγαθή Τύχη, κάνοντας λουτρά στα κρύα νερά της Έρκυνας και τρώγοντας το κρέας των κριαριών που θυσιάζονταν. Αν οι θυσίες ήταν ευνοϊκές, τότε δύο δεκατριάχρονα αγόρια που ονομάζονταν Ερμαί, τον έπλεναν και τον άλειφαν με λάδι στις πηγές του ποταμού. Ύστερα οι ιερείς του έδιναν να πιει από το νερό της Λήθης για να λησμονήσει όσα είχε στο μυαλό του. Μόνο τότε τον κατέβαζαν στο μαντείο και όταν επιστρέψει του δίνουν να πιει από το νερό της Μνημοσύνης, για να θυμηθεί όσα είδε και όσα άκουσε.[121] Γενικά πάντως προηγείται λουτρό γι' αυτόν που θα δεχθεί χρησμό.[122] Εξάλλου, ο Απόλλωνας δίδαξε την προφητική τέχνη στον Μελάμποδα στις όχθες του ποταμού Αλφειού.[123]
Ο καθαρμός με το νερό ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για κάθε μυστήριο. Ο πρώτος βαθμός μύησης στα μυστήρια της Σαμοθράκης για τους Μεγάλους Θεούς περιλάμβανε την αναπαράσταση ενός ιερού γάμου -σε ανάμνηση του γάμου του Ουρανού και της Γης, του Ωκεανού και της Τηθύος, του Δία και της Ήρας, του Κάδμου και της Αρμονίας- και αποσκοπούσε στη σωτηρία των ναυτικών και των ανθρώπων που διέσχιζαν θάλασσα, αλλά και γενικότερα τη σωτηρία από κάθε «τρικυμία» (λ.χ. των χρεών). Ο καθαρμός ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για να παρακολουθήσει ο μύστης τα δρώμενα που περιλάμβαναν προφανώς τρεις πράξεις: αρπαγή, αναζήτηση, γάμος. Την τρίτη ημέρα των Μεγάλων Μυστηρίων της Ελευσίνας, οι μύστες έκαμναν όλοι μαζί το λουτρό τους στη θάλασσα κοντά στην Αθήνα (στο σημερινό Φάληρο), ακολουθώντας την εντολή άλαδε μύσται. Θυμίζουμε ότι πρόκειται για γιορτή με κύριες σκηνές τον ιερό γάμο της Δήμητρας με τον Δία και τις σπονδές στους νεκρούς.
Ο Δημοσθένης στον Περί Στεφάνου λόγο του δίνει πληροφορίες για τη σαβαζιακή μύηση. Εκεί εμπαίζει τον Αισχίνη, που νέος βοηθούσε τη μητέρα του στα σαβαζιακά τελέσματά της. Ο Δημοσθένης αναφέρεται σε διαβάσματα από ιερά βιβλία και σε νυχτερινούς καθαρμούς, λουτρά με αγιόνερο, άλειμμα με πυλό και πίτυρα, άγγιγμα της ιερής «νεβρίδας» και όλα αυτά με την ιερότητα που συνοδεύει τις τελετές του γάμου:
ἀνὴρ δὲ γενόμενος τῇ μητρὶ τελούσῃ τὰς βίβλους ἀνεγίγνωσκες καὶ τἄλλα συνεσκευωροῦ, τὴν μὲν νύκτα νεβρίζων καὶ κρατηρίζων καὶ καθαίρων τοὺς τελουμένους καὶ ἀπομάττων τῷ πηλῷ καὶ τοῖς πιτύροις, καὶ ἀνιστὰς ἀπὸ τοῦ καθαρμοῦ κελεύων λέγειν "ἔφυγον κακόν, εὗρον ἄμεινον," […] (Περί Στεφ. 259).
Τον 4ο αι. ο Πλάτων μνημονεύει ένα είδος χορού στο οποίο οι άνθρωποι μεταμφιέζονταν σε Νύμφες, Πάνες, σιληνούς και σατύρους, προκειμένου να τελέσουν ορισμένους καθαρμούς και μυήσεις (τελετάς)[124]. Εξάλλου, ο καθαρμός ήταν απαραίτητος στον ορφισμό[125] και τον πυθαγορισμό[126], που υποστήριζαν τη μετενσάρκωση και την αθανασία της ψυχής, αν αυτή διατηρηθεί αγνή. Οι καθαρμοί αποτελούσαν μια εσωτερική προετοιμασία για την εισαγωγή σε ένα νέο θρησκευτικό επίπεδο και για την αναγέννηση σε μια νέα ζωή. Καθαρμός και θάνατος εξομοιώνονται με τον καθαρμό και τον θάνατο της μύησης. Όμως το μυστηριακό λιμάνι είναι ένα αληθινό λιμάνι[127].
119 Για το θέμα της έμπνευσης από νερό και κρασί βλ. το άρθρο του Crowther 1979.
120 Πρβ. Ευρ., Φοίν., 222-225. Ενδιαφέρον είναι το σχόλιο για τον στίχο 224: Κασταλία …, εἰς ἣν λέγουσι τὰς ἱεροδούλους παρθένους λούεσθαι, μελλούσας θεοπρόπιον φθέγγεσθαι παρά τῷ τρίποδι. Βλ. και Ευσ., Ευαγγ. Προπαρ., V, 28 και Παυσ. 10.24.7.
122 Ο Παυσανίας περιγράφει όλη τη διαδικασία που χρειάζεται να περάσει κανείς για να δεχθεί χρησμό στο μαντείο του Τροφωνίου. Όχι μόνο χρειάζεται να πλυθεί κανείς στον ποταμό Έρκυνα αλλά και να πιει από δύο πηγές, της Λήθης και της Μνημοσύνης, που του επιτρέπουν να θυμάται όσα χρειάζεται (9.35. 5-14).
123 Απολλόδ. 1.9.11. Όμ., Οδ. ο 225.
124 Νόμ. 815c. Στα συγκεκριμένα συμφραζόμενα οι λέξη τελεταὶ σημαίνουν μυήσεις (Seaford 1981, σ. 253· Versnel 1990, σ. 150-1).
126 Ειδικότερα για τον τελευταίο ο Διογένης Λαέρτιος (VIII, 33) γράφει: τὴν δ᾽ ἁγνείαν εἶναι διὰ καθαρμῶν καὶ λουτρῶν καὶ περιρραντηρίων καὶ διὰ τοῦ καθαρεύειν ἀπό τε κήδους καὶ λεχοῦς καὶ μιάσματος παντὸς.
