ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1 Πρβ. και Πλ., Θεαίτ. 152 e· Αριστ., Μεταφυσικά Α 23, 938 b 27· Πλ., Κρατ., 402 b, Τίμ. 40 d-e, όπου μεταφέρονται αντιλήψεις των ορφικών. Η άποψη αυτή αντανακλά αντιλήψεις της Εγγύς Ανατολής.
2 Την ίδια άποψη, ότι δηλαδή το νερό είναι το πρώτο δομήσιμο υλικό, υιοθέτησαν φιλόσοφοι όπως ο Θαλής ο Μιλήσιος (Αριστ., Περί ουρανού B 13, 294 a 28· Μετ. Α 3 983 b 6) και ο Ίππωνας από το Ρήγιο, τον Κρότωνα ή το Μεταπόντιο (Αρ., Περί ψυχής Α 2, 405 b 1).
3 Πρβ. και Ηρ. 5.8. Αλλά και διάφορα χωρία στον Ευριπίδη και άλλους συγγραφείς δείχνουν ότι η ιδέα του περιρρέοντος τη γη Ωκεανού είχε ευρύτατη απήχηση.
4 Kirk - Raven - Schofield 1988, σ. 77.
5 Βλ. Pollitt 1999, σ. 116-152.
6 Στα νομίσματα πολλών πόλεων, κυρίως από τη Μεγάλη Ελλάδα, απεικονίζεται ο ανθρωποκέφαλος ταύρος ως προσωποποίηση των ποτάμιων θεών και της αιώνιας αναγέννησης της φύσης.
7 Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη, 822.
8 Για το ειδώλιο εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η μελέτη της Mireille M. Lee (2006 και στη διεύθυνση http://www.ascsa.edu.gr/pdf/uploads/hesperia/25067990.pdf) Το ειδώλιο βρισκόταν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Σήμερα θεωρείται χαμένο.
9 Η λίμνη αποξηράνθηκε το 1950.
10 Όμ., Οδ. κ, 513 κ.ε.. Παυσ. Ι, 17.5. Θουκ. Ι, 46.4. Απολλ. ΙΙ, 5.12. Σχολιαστής του Ομήρου: Ιλ., Ψ 514.5 και Υ, 138.
11 Greco 2001, σ. 287, Εικ. 26. Πρβλ. Αριστ., Βάτραχοι, 180-209.
12 Για άλλες παραστάσεις του Χάροντα βλ. http://www.iconiclimc.ch/visitors/overview.php?source=127&term=Charon.
14 Βλ. Η εικονογραφία του λουτρού στο μεταίχμιο.
15 Απολλ., 1.9.8. Όμ., Οδ., λ, 235 κ.ε.. Διόδ. Σ., IV, 68.1. Λουκ. Ενάλιοι Διάλογοι 13. Ησ., Αποσπάσματα 30. Λιβάνιος, Προγυμνάσματα ΙΙ, 39. Μένανδρος, Διαιτησία 150 κ.ε.. Σχολιαστής του Ομήρου: Ιλ. Κ, 334. Σχολιαστής του Αριστοφάνη: Λυσιστράτη 138. Αιλιανός, Ποικίλη ιστορία ΧΙΙ, 42.
16 Βλ. και Οππιανός, Αλιευτικά ΙΙΙ, 487 κ.ε.
17 Βλ. και κορινθιακό σκύφο (575 π.Χ). Στην άλλη πλευρά ο Ηρακλής έχει πιάσει τον Αχελώο. Βρυξέλες, Musées Royaux d' Art et d'Histoire A1374.
18 Αρκετές είναι οι απεικονίσεις αυτού του επεισοδίου: σε τρία μαρμάρινα έργα σε πρόστυπο ανάγλυφο που βρέθηκαν στην Ιταλία, σε ισάριθμες τοιχογραφίες στην Πομπηία, σε ετρουσκικές υδρίες, ενώ απαντά στην περιγραφή των ζωγραφικών πινάκων του Φιλόστρατου (Εικόνες 1. 16.2).
19 Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες ο λαβύρινθος δεν γίνεται κατανοητός ως οικοδόμημα αλλά ως συμβολικό σχήμα και μεταφορά της έννοιας της απορίας, του δυσεπίλυτου προβλήματος, της ιδιαίτερα επικίνδυνης κατάστασης (Φροντιζί-Ντυκρού 2002, σ. 160).
20 Για τον ταύρο στον μεσογειακό χώρο, τη λατρεία και τους μύθους που τον περιβάλλουν βλ. The Bull in the Mediterranean World, 2003.
21 Για το ψηφιδωτό βλ. Bruneau - Vatin 1966, σ. 391-427, ή ηλεκτρονικά: http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/bch_0007-4217_1966_num_90_2_4942.
22 Στην υπηρεσία της Άρτεμης έθεσε ο Δίας είκοσι Νύμφες από την Αμνισό και εξήντα Ωκεανίδες (Καλλ., Ύμνος ΙΙΙ, 1 κ.ε. Απολλ. Ρ. ΙΙΙ, 883. Στέφ. Β., λ. «Αμνισός»).
23 Στο ιερό του Πάνα στη Λυκόσουρα έκαιγε μια φωτιά που δεν έσβηνε ποτέ και οι χρησμοί του αρχικά εξηγούνταν από τη Νύμφη Ερατώ (Παυσ. 8.37.11).
24 Απολλ. ΙΙΙ, 8.2. Οβ., Μεταμ. ΙΙ, 442, 496 κ.ε. Νόννος ΙΙ, 121. Υγ., Ποιητική Αστρονομία ΙΙ, 1.
25 Το θέμα αξιοποίησε αρκούντως η αναγεννησιακή τέχνη αλλά για λόγους που αφορούσαν την ιδεολογία της εποχής.
26 Βλ. και την ερυθρόμορφη υδρία του ζωγράφου του Βερολίνου, 490 π.Χ. (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη, 439).
27 Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, Ε 170. Οβ., Μετ. Ι, 452 κ.ε. Υγ., Μύθοι 203. Παυσ. 8.20.
30 Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, Ε 224.
31 Για τις παραστάσεις κήπων και παραδείσιων τοπίων σε πλούσιες ρωμαϊκές οικίες βλ. Macdougall - Jasheshi 1981 και Michel 1980, σ. 373-404.
32 Κούρου 1998, σ. 29-39, όπου και πλούσια βιβλιογραφία για το θέμα του ιερού δέντρου, του δέντρου της ζωής ή της γνώσης στην τέχνη των λαών της ανατολικής Μεσογείου· εδώ σ. 29, 30.
33 Κούρου 1998. Η συγγραφέας παραθέτει έργα των τεχνών μέχρι τον 2ο αι. μ.Χ., αποδεικνύοντας τη συνεχή παρουσία του δέντρου και του συμβολισμού του.
34 Αυτόχθονες στην αρχαιότητα θεωρούνταν οι Αθηναίοι, οι Αρκάδες, οι Αιγινήτες. Η αυτοχθονία συνδέεται με την παράδοση της πελασγικής καταγωγής.
35 Απολλόδ. ΙΙ, 1.4-5. Παυσ. 2.15.4-5, 37.1, 37.4.
36 Η αναβίωση του θέματος στα μέσα του 5ου αι. π.Χ δεν μπορεί να θεωρείται άσχετη με την παράσταση του σατυρικού δράματος Αμυμώνη του Σοφοκλή, που αναβίωσε τον μύθο.
39 Οι Στυμφαλίδες όρνιθες σε καμιά άλλη παράδοση δεν αναφέρονται να απειλούνται από λύκους. Υπήρχε μόνο μια παράδοση για την κοιλάδα των λύκων στις δρυόφυτες πλαγιές που ανάμεσά τους περνούσε ο δρόμος ΝΔ. της Στυμφάλου για τον Ορχομενό.
40 Ηρακλής Ήρως Μέγιστος 2004, σ. 16.
42 Ολυμπία, Αρχαιολογικό Μουσείο.
43 Ο εικονογραφικός τύπος της δεύτερης αναμέτρησης αποκρυσταλλώθηκε γύρω στα 600 π.Χ., αν και ο άθλος πρωτοφανερώθηκε ήδη από τον 8ο αι. π.Χ., σε βοιωτική πόρπη, όπως και άλλοι άθλοι του Ηρακλή. Βλ. Εικ. 15 στο Κακριδής 1986, τ. 4, σ. 37.
44 Palermo, MuseoNazionale V 763 (1502).
45 Ηρακλής Ήρως Μέγιστος 2004, σ. 20
46 Αισχ., Αγ. 1382-3· Ευμ. 631-5· Ευρ., Ηλ. 157, Ορ. 30-1· Απολλ., 6,23· Λυκόφρων, Αλεξάνδρα 1099 κ.ε.· Υγ., Μύθοι 117· Παυσ. 2.16.6· Πίνδ., Πυθ. ΧΙ, 20· Σενέκας, Αγαμ. 975.
47 Ο μελανόμορφος αμφορέας ανήκει στην κατηγορία των τυρρηνικών του ζωγράφου του Τιμιάδη. Μόναχο, Staatliche Antikensammlungen, 1436 (J 89). Η κύλικα είναι τύπου Σιάνας του ζωγράφου C. Νέα Υόρκη, Metropolitan Museum, 01.8.6. Για περισσότερες απεικονίσεις βλ. http://www.iconiclimc.ch/visitors/treesearch.php?source=100&term=Troilos.
48 Απολλ. Ρ. 2.500 κ.ε. Διόδ. Σ. IV.81.1-2. Πίνδ., Πυθ. ΙΧ.55 κ.ε. Νόννος V.229 κ.ε., 514 κ.ε.
49 Απολλ. Ρ. IV, 616. Πίνδ., Πυθ. ΙΙΙ, 34, Διόδ. Σ. IV, 71. Υγ., Μύθοι 161. Ομ. Ύ. XVI. Στρ. XIV, 1.40
50 Απολλόδ., 3.10.7 και 3.15.7. Υγίν., Μύθοι, 14, 37, 92, 243. Πλούτ., Θησ. 3.6. Παυσ. 2.33.1 κ.ε. και 5.19.3. Όμ., Ιλ., Γ 144.
51 Βιργ., Γεωργικά 4.317 κ.ε. Οβ., Μεταμορφώσεις 10.8 κ.ε. Ευρ., Άλκ. 357 κ.ε.
52 Σχ. του Ευρ. Ανδρ. 1265 κ.ε. Σχ. του Απολλ. Ρ. 50.19. Απολλόδ. 3.13.5. Οβ., Μεταμορφώσεις ΧΙ, 235 κ.ε. Πίνδ., Νεμ. 3.35 κ.ε. Σχ. του Πινδ., Νεμ. ΙΙΙ.69. Ηρ. 7.191.2.
55 Ευρ., Ιππόλ. 1423-1430· Παυσ. 2.32.1-4. Πρβλ. και την Ιφινόη (Παυσ. 1.43.4) και τις Υπερβόρειες παρθένες (Ηρ. 4.34).
57 Seaford 2003, σ. 433, 598· τ.ί. 1987, 106-130 (όπου και σχετική βιβλιογραφία).
61 Απολλόδ. 2.4.1. Παυσ. 2.23.7. Απολλόδ. ΙΙ.4.1. Πίνδ., Πυθ. ΧΙΙ, 17.
62 Είναι πολύ πιθανό η ανάληψη του Ηρακλή στον Όλυμπο να τοποθετήθηκε στην κορυφή του όρους Οίτη, επειδή εκεί τελούνταν πανάρχαιες τελετές φωτιάς.
63 Ο Διογένης Λαέρτιος παραδίδει ότι το ποίημα είχε έκταση περί τους 5.000 στίχους (VIII, 77), γραμμένους σε δακτυλικό εξάμετρο, από τους οποίους σώζονται λιγότερο από το ένα πέμπτο.
64 Μέσα σε αυτά τα συμφραζόμενα εξηγούνται οι εμπεδόκλειοι κανόνες καθαρμού και ζωής, όπως είναι λ.χ. η απαγόρευση της κρεοφαγίας (128, 127, 139).
65 Για το θέμα του καθαρμού πριν και μετά τη σεξουαλική επαφή βλ. Ηρόδ. 1.198 και 2.64· Αριστοφ., Λυσ., 911-913.
66 Στην Οδύσσεια υπάρχουν έξι τυποποιημένες περιγραφές λουτρού. Με εξαίρεση το λουτρό στο ψ 135-167 σε όλες τις άλλες ακολουθεί ευωχία (Foley 1990, σ. 257).
68 Το νερό αυτό ονομάζεται χέρνιψ (Αθήναιος, ΙΧ, 409 b), είναι αγιασμένο (Αισχ., Ευμεν., 655-56· Σοφ.., Οιδ. Τ., 240· Ευρ., Ορ., 1602) και απαγορεύεται να δίδεται στους μιασμένους (Δημ., π. Λεπτ., 158· Σοφ.., Οιδ. Τ., 240).
70 Την εποχή του Θουκυδίδη η πηγή ονομαζόταν Εννεάκρουνος από το σχήμα που έδωσαν σε αυτήν οι Πεισιστρατίδες
71 Ο Απόλλων λατρεύεται και ως θεός κουροτρόφος, κουρίδιος και γενέτωρ στη Δήλο, κούρεος στην Τέω.
72 Σουέρεφ - Μήττα 2001, σ. 529-545.
73 Οβ., Fastes IV, 136-139· Πλούτ., Νουμ. 19, 2.
74 Ο Ησύχιος παραδίδει ότι κόραι αἱ λουτρά κομίζουσαι τῇ Ἣρᾳ ονομάζονται Ἡρεσίδες.
75 Η πηγή αυτή συμπεριλήφθηκε στη χριστιανική εποχή στον ιερό χώρο του μοναστηριού που είναι αφιερωμένο στη Θεοτόκο, με την ονομασία Ζωοδόχος Πηγή.
76 ΑΜ 55 (1930) 28-32· Reuther 1957, σ. 46.
78 Μαρτυρολόγιο του Αγίου Θεοδοσίου στο Nilsson 1906, σ. 255-6, σημ. 1.
82 Όμ., Ιλ. Δ 382-400, Ε 1-909, Κ 272-525.
83 Αυτή την εκδοχή του μύθου παρουσιάζει ο Ευριπίδης στη Μήδεια (1279-1289), ενώ είναι γνωστό ότι ο Ευριπίδης έγραψε και την τραγωδία Ινώ.
87 Πλούτ., Ηθ. 264Β. Είναι μία από τις πιθανές εκδοχές που ο Πλούταρχος αναφέρει, για τον οποίο ανάβουν στους γάμους τους ρωμαϊκούς πέντε λαμπάδες. Πρβ. Λιβάνιος 5, 27-9. Για τον ρόλο των θεών (ιδίως της Αφροδίτης) στον γάμο βλ. Seaford 1987, σ. 116-7, 127· για παραστάσεις γάμων στα αγγεία Sutton 1981, σ. 166-7.
88 Seaford 1987, σ. 106-8· τ.ί., 1988, σ. 124-5.
90 Όμ., Ιλ. Ζ 160, Ο 328. Ης., Θεογ. 6. Καλλίμαχος, Ύμνος V, 57 κ.ε. Απολλόδ. ΙΙΙ, 6.7 και ΙΙ, 39. Οβ., Μεταμορφώσεις 5.256-63. Στράβων 8.6.21, 9.2.25.
91 Παυσ. 9.2..3 (ο Παυσανίας είδε την πηγή της Αρτέμιδος στον αρχαίο δρόμο από τα Μέγαρα στις Πλαταιές μέσω του Κιθαιρώνα)· Οβ., Μετ. ΙΙΙ, 155 κ.ε.· Απολλόδ. 3.4.4. Υγ., Μύθοι 180, 181 και 247· Στησίχορος, Αποσπάσματα 68· Διόδ. Σ., IV, 81, 3.4 και 82.4.
92 Σε αυτές θα πρέπει να προσθέσουμε και τη Δάφνη.
94 Πρβ. και την άποψη του Αναξαγόρα ότι ο αέρας περιέχει σπέρματα από όλα τα πράγματα και ότι αυτά τα σπέρματα, πέφτοντας στη γη με τη βροχή, γεννούν τα φυτά (Θεόφρ., Περὶ φυτῶν ἱστορίαι ΙΙΙ, 1, 4).
95 Ο Πλούταρχος παραδίδει ότι, καθώς οι νεόνυμφοι όδευαν προς το νυφικό κρεβάτι, η ιέρεια της Δήμητρας εφάρμοζε τον προγονικό (πάτριον) θεσμό (Ηθ. 138 Β).
96 Με τον ίδιο τρόπο μπορούμε να «διαβάσουμε» τον μύθο σύμφωνα με τον οποίο οι Μούσες, κατά τη διάρκεια της πορείας τους υπό βροχή από τον Ελικώνα στον Παρνασσό, βρήκαν κατάλυμα στο παλάτι του βασιλιά Πυρηνέα στη Δαυλίδα, ο οποίος πρόσφερε φιλοξενία, με απώτερο σκοπό να τις βιάσει (Οβ., Μεταμ. 5.275 κ.ε.)
97 Υγ., Μύθοι 195. Ευστ., Παρεκβολαί εις την Ομήρου Ιλιάδα Α 403.23. Παρθένιος, Ερωτικά Παθήματα 20. Οβ., Ημερολόγιο V 499 και 535. Σχ. του Ομ., Σ 488. Ομ., λ 310.
100 Το φονικό λουτρό που ετοιμάζει η Κλυταιμήστρα για τον Αγαμέμνονα που μόλις έχει επιστρέψει από την Τροία εξομοιώνεται παραδόξως με το τελετουργικό λουτρό που η στοργική σύζυγος προσφέρει στον ήδη νεκρό άνδρα της. Αλλά και το λουτρό που ζήτησε η Ανδρομάχη να ετοιμάσουν οι θεράπαινες για τον Έκτορα όταν θα γυρνούσε από τη μάχη, αποδεικνύεται νεκρικό, καθώς ο Έκτορας σκοτώνεται (Χ 442-446).
101 Σύμφωνα με το τελετουργικό, ο άρχοντας, που εκείνη την ημέρα ντύνεται με κόκκινο χιτώνα ενώ όλες τις άλλες μέρες με λευκό, παίρνει μια στάμνα από το αρχειοφυλάκιο και πηγαίνει στην πόλη περνώντας μέσα από την πόλη.
102
Σε λουκανικό κουδουνόσχημο κρατήρα (360-350 π.Χ. ) του ζωγράφου του Sydney παρουσιάζεται ο Ορέστης να φέρνει στην Ηλέκτρα, που στέκεται δεξιά του, την υδρία που δήθεν περιέχει τη στάχτη του. Αριστερά του ο πιστός Πυλάδης (Βιέννη Kunsthistorisches Museum, 689 - SK 95,69). (Εικ. 73)
103 Kurtz - Boardmann 1994, σ. 142.
104 Βλ. επίνητρο ερυθρόμορφης τεχνικής (430-420 π.Χ.) του Ζωγράφου της Ερέτριας με θέμα τον γάμο ή τον επικείμενο θάνατο της Άλκηστης.
105 Burkert 1994, σ. 42 και σημ. 75 όπου και βιβλιογραφική τεκμηρίωση.
107 Sokolowski 1969, σ. 188-191· Prott - Ziehen 1896, σ. 261-262· Norden 1939, σ. 255-57· Αλεξίου 2002, σ. 15· Parker 1983, σ. 34. Πβ. Ηρακλείδη τον Ποντικό FHG(M✓ller) 2.215.
108 Sokolowski 1955, σ. 46-48.
109 Ο Seaford έδειξε ότι ο θάνατος και οι εκδηλώσεις πένθους προς τιμή του νεκρού, ειδικά αν ο θάνατός του ήταν προϊόν βίας, λειτουργούσαν αφενός ενοποιητικά προς τα μέλη του οίκου στον οποίο ανήκε ο νεκρός, ενισχύοντας τους δεσμούς αλληλεγγύης, αφετέρου όμως η δημόσια επίδειξη του πένθους προκαλούσε κινητοποιήσεις εναντίον του οίκου στον οποίο ανήκε ο φονιάς (Seaford, 2003, 133-304).
110 Κατοργιάζειν = μυώ τελετουργικά στα μυστήρια.
111 Βλ. και Αριστοτ. Αθ. Πολ. 1· Διογ. Λαέρτ. 1.110. Το πρώτο σωζόμενο τμήμα της Αθηναίων Πολιτείας συνδέει τον εξαγνισμό της Αθήνας από τον Επιμενίδη με την εξορία των Αλκμαιωνιδών, νεκρών και ζωντανών. Πρβλ. Rhodes 1981, σ. 84.
113 Ο Ησίοδος περιγράφει τη Γη σαν προφήτισσα (Θεογονία 626, 891).
114 Καλλίμ., Ύμνοι 3.237. Βακχυλ. 10.92 κ.ε. Οβ., Μεταμορφώσεις 15.325 κ.ε.
115 Παυσ. 2.31.4. και 31.8-9. Αισχύλ., Ευμενίδες 235 και 445.
117 Παρόμοια και οι Αιγύπτιοι και οι Σκύθες (Ηρόδ. 2.85 και 4.73 αντίστοιχα).
119 Για το θέμα της έμπνευσης από νερό και κρασί βλ. το άρθρο του Crowther 1979.
120 Πρβ. Ευρ., Φοίν., 222-225. Ενδιαφέρον είναι το σχόλιο για τον στίχο 224: Κασταλία …, εἰς ἣν λέγουσι τὰς ἱεροδούλους παρθένους λούεσθαι, μελλούσας θεοπρόπιον φθέγγεσθαι παρά τῷ τρίποδι. Βλ. και Ευσ., Ευαγγ. Προπαρ., V, 28 και Παυσ. 10.24.7.
122 Ο Παυσανίας περιγράφει όλη τη διαδικασία που χρειάζεται να περάσει κανείς για να δεχθεί χρησμό στο μαντείο του Τροφωνίου. Όχι μόνο χρειάζεται να πλυθεί κανείς στον ποταμό Έρκυνα αλλά και να πιει από δύο πηγές, της Λήθης και της Μνημοσύνης, που του επιτρέπουν να θυμάται όσα χρειάζεται (9.35. 5-14).
123 Απολλόδ. 1.9.11. Όμ., Οδ. ο 225.
124 Νόμ. 815c. Στα συγκεκριμένα συμφραζόμενα οι λέξη τελεταὶ σημαίνουν μυήσεις (Seaford 1981, σ. 253· Versnel 1990, σ. 150-1).
126 Ειδικότερα για τον τελευταίο ο Διογένης Λαέρτιος (VIII, 33) γράφει: τὴν δ᾽ ἁγνείαν εἶναι διὰ καθαρμῶν καὶ λουτρῶν καὶ περιρραντηρίων καὶ διὰ τοῦ καθαρεύειν ἀπό τε κήδους καὶ λεχοῦς καὶ μιάσματος παντὸς.
130 Απολλόδ. 3.6.4. Παυσ. 2.15.2-3. Για την καθιέρωση επιτάφιων αγώνων με συναγωγό λειτουργία βλ. Seaford, σ. 133-304.
132 «Η πηγή διακοσμείται από λευκό μάρμαρο και διαθέτει κλειστούς χώρους σαν σπηλιές, απ' όπου το νερό διοχετεύεται σε υπαίθρια κρήνη. Το νερό αυτό πίνεται ευχάριστα» (Παυσ. 2.3.2-3).
133 Στρ. 8.6.21. Παυσ. 2.4.1 και 5.1. Πίνδ., Ολ. ΧΙΙΙ, 62 κ.ε.
135 Παυσ. 2.3.6. Απολλόδ. 1.9.28. Διόδ. Σ. 4.54-55. Ευρ.. Μήδεια. Οβ., Μεταμορφώσεις 7.395. Υγ., Μύθοι 25. Σενέκας, Μήδεια 885-889.
137 Παυσ. 1.24.3, 26.5-6, 27.2. Απολλόδ. 3.14.1. Ηρ. 8.55. Στρ. 9.1.16.Υγίνος, Μύθοι 174. Οβίδιος, Μεταμορφώσεις 70 κ.ε.
138 Παυσ. 1.28.5 και 21.4. Απολλόδ. 3.14.2. Ευρ. Ιφ. Τ. 945 κ.ε.
140 Παυσ. 10.8.9. Πίνδ. Αποσπάσματα 52f.
141 Απολλόδ. 3.45.5. Παυσ. 9.25.3.
142 Απολλόδ. 3.4.1. Νόννος 4.348 κ.ε. Παυσ. 9.5.2-3, 11.5, 12.1-2.
143 Όχι μακριά από την πηγή Τιλφούσα -εκεί έφταναν τα νερά της λίμνης Κωπαΐδας- εντοπίστηκαν τα θεμέλια ενός αρχαίου ιερού του Απόλλωνα.
146 Αυτό θυμίζει το χριστιανικό: ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ.
148 Ginouvès 1962,σ. 381, σημ. 9.
149 Εξίσου χθόνιος είναι ο γιατρός θεός Ασκληπιός με ιερά σε νερά και τελετουργικά λουτρά και με σύμβολο το χθόνιο φίδι. Ο Ηρακλής από την άλλη, το όνομα του οποίου φέρουν πολλές πηγές, αποτελεί την εγγύηση για τη συνέχεια της ζωής.
150 Τόμσον 1983, κεφ. 19. Croissant 1932.
151 Ο Burkert επιχειρηματολόγησε πειστικά για τη σπουδαιότητα της θυσίας στη γένεση της τραγωδίας (1966, 116-20).
153 Η κρήνη αυτή βρίσκεται στη Μαντίνεια. Εκεί έκρυψε η Ρέα τον νεογέννητο Ποσειδώνα σε ένα κοπάδι για να τον γλιτώσει από τον πατέρα του Κρόνο και την τύχη που είχαν τα άλλα του αδέλφια. Αντί για το παιδί η Ρέα έδωσε στον Κρόνο ένα πουλάρι να καταπιεί πείθοντάς τον ότι επρόκειτο για το παιδί του (Παυσ. 8.8.1-2, 10.2, 25.7).
154 Στρ. 8.6.8· Σχόλια στον Λουκιανό, Ἐνάλιοι Διάλογοι 8, 2.
155 Για τον αναγνώστη που θα ήθελε μια ευρύτερη γνωριμία με το θέμα του Νάρκισσου, βλ. Ρηγοπούλου 1994, ειδικότερα τις σελίδες 17-80, όπου και πλούσια βιβλιογραφία.
156 Πρβλ. Η Γέννηση του Χριστού στην Τέχνη του Αγίου Όρου, 2000, ειδικότερα τις εικόνες 3, 45-47, 49, 52, 55-61, 63, 66-72, 74-75, 87.
157 Baatz 1979, σ. 74· τ.ί. 1982. Αμφισβητήθηκε επίσης και η θέση (Fouache - Quantin 1999). Η απάντηση στις θέσεις του Baatz, δόθηκε από τον ίδιο τον Δάκαρη, 1986, σ. 159. Για το θέμα βλ. και Huxley 1958, σ. 245-248· Hammond 1967· Hägg 1968, σ. 39-59· Τζουβάρα-Σούλη 1979, σ. 99-110· Sueref 1990· τ.ί., 1995. Σουέρεφ 1996, σ. 454).
159 Και ο Πλάτωνας στην απόδειξη των φιλοσοφικών του θέσεων χρησιμοποιούσε συμπληρωματικά στη διαλεκτική του όχι μόνο μύθους αλλά και την τελετουργική παράδοση. Για το θέμα βλ. Mitta 2003.
160 Θουκ. 1.126. Αριστ., Αθην. Πολιτ. 1. Πλούτ., Σόλ. 12.1-3. Ηρ. 5.71.2.
