Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Φωνήεντα και δίφθογγοι

2.1 Γενικές παρατηρήσεις

Παρατηρώντας τους πίνακες των φωνηέντων και των διφθόγγων της αττικής διαλέκτου κατά την κλασική περίοδο, γίνονται εμφανείς δύο καταστάσεις: α. Tα φωνήεντα είναι πολλά, και το ίδιο ισχύει για τους διφθόγγους· β. Δεν βρίσκονται σε ιδιαίτερα συμμετρική σχέση μεταξύ τους: Aρχικά παρουσιάζεται συμμετρία ανάμεσα σε ζευγάρια μακρού-βραχέος μόνο στα ψηλά (κλειστά) και στα χαμηλά (ανοιχτά) φωνήεντα, όχι όμως και στα μεσαία. Στη συνέχεια παύει να υπάρχει συμμετρία ανάμεσα και στα ψηλά, ενώ ειδικά στη θέση μπροστά και ψηλά συνωστίζονται πολλά φωνήεντα. Φυσικά αυτή η κατάσταση οφείλεται σε παλιότερες φωνολογικές εξελίξεις.

Σε τέτοιες περιπτώσεις μπορούμε να περιμένουμε σημαντικές αλλαγές προς ένα σύστημα με λιγότερες μονάδες, που επιπλέον να παρουσιάζουν περισσότερη συμμετρία μεταξύ τους. Kαι πραγματικά, προς το τέλος της ελληνιστικής εποχής τα φωνήεντα της ελληνικής γλώσσας έχουν περιοριστεί σε έξι, για να μειωθούν κατά τη διάρκεια του Mεσαίωνα σε πέντε, όπως εξακολουθούν να είναι και σήμερα. Eιδικά στην αττική διάλεκτο αυτό είχε συμβεί κιόλας από το τέλος της κλασικής εποχής. Mε ένα τέτοιο σύστημα, τα φωνήεντα βρίσκονται σε περισσότερο συμμετρική διάταξη, τόσο από αρθρωτική όσο και από ακουστική άποψη. Eπιπλέον, ένα τέτοιο σύστημα διαθέτει αρκετά μέλη που, σε συνδυασμό με ένα κάπως αυξημένο συμφωνικό σύστημα, είναι σε θέση να ανταποκρίνεται σχετικά εύκολα στις ανάγκες ανασυνδυασμού των μονάδων του για τη δημιουργία των απαραίτητων λέξεων μιας γλώσσας. Σύστημα πέντε φωνηέντων φαίνεται πως παρουσιάζει όχι βέβαια η απόλυτη, αλλά η σχετική πλειοψηφία των ανθρώπινων γλωσσών: Aπό τις μερικές χιλιάδες ανθρώπινες γλώσσες λίγο περισσότερες από τριακόσιες έχουν μελετηθεί κάπως συστηματικά μέχρι σήμερα, όπως παρουσιάζονται στο Ladefoged & Maddieson (1996): σχεδόν το 30% από αυτές παρουσιάζει φωνηεντικό σύστημα με πέντε μέλη, όπως ακριβώς η νέα ελληνική.

Aν δεν παρέμβουν άλλοι παράγοντες, οι ανθρώπινες γλώσσες έχουν την τάση να πλησιάζουν προς συλλαβική δομή Σύμφωνο-Φωνήεν, γιατί μια τέτοια αντίθεση αρθρώνεται ευκολότερα και γίνεται σαφέστερα αντιληπτή. H τάση αυτή, σε συνδυασμό με την προσπάθεια ελάττωσης του αριθμού των φωνηέντων και δημιουργίας περισσότερο συμμετρικού συστήματος, οδήγησε σε ριζικές αλλαγές το φωνηεντικό σύστημα κατά την ελληνιστική εποχή. Tο πρώτο αποτέλεσμα ήταν ο περιορισμός του αριθμού των διφθόγγων· οι περισσότεροι γίνονται απλά φωνήεντα (μονοφθογγισμός των διφθόγγων).

[…]

Στα σύμφωνα οι αλλαγές ήταν λιγότερες και, προπαντός, δεν τροποποίησαν ριζικά το φωνημικό σύστημα.

Η Κοινή διαμορφώνεται με μια σειρά επαναστατικών αλλαγών στο φωνητικό - φωνολογικό σύστημα της γλώσσας, οι κυριότερες από τις οποίες είναι: α. Ο ιωτακισμός, η προφορά δηλαδή ως [i] μιας σειράς φωνηέντων και διφθόγγων που είχαν διαφορετική προφορά. Έτσι συνέπεσε η προφορά των ι, ει, η, (ῃ) σε i, των οι, υ σε ü και μετά σε i. Στους παπύρους βλέπουμε ότι επήλθε σύγχυση του η με το ει και ι, όπως και με το ε και το αι (e) από τα μέσα του 2ου π.Χ. αι. Μόνο η δίφθογγος [οι] διατήρησε την αρχαία προφορά για να συμπέσει με το [i] τον 10ο μ.Χ. αι. Με τις εξελίξεις αυτές το δωδεκαμελές σύστημα των φωνηέντων της Αρχαίας Ελληνικής (5 βραχέα: ă, ĕ, ĭ, ŏ, ŭ, και 7 μακρά: ā, ẹ̄, ē̩, ọ̄, ō̩, ǖ) μεταβλήθηκε σε εξαμελές (a, e, i, o u, ü) το οποίο διαφέρει από το πενταμελές νεοελληνικό μόνο κατά την προφορά του υ (u). β. Κατάργηση της προσωδίας: Ο μουσικός τονισμός της Αρχαίας Ελληνικής, ο οποίος διατηρήθηκε ως τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες, παραχώρησε τη θέση του στον δυναμικό τονισμό που ισχύει και σήμερα. Ίχνη αυτής της τάσης βρίσκουμε στην Αττική διάλεκτο από τον 5ο π.Χ. αι., ενώ οι πρώτες μαρτυρίες από επιγραφές και παπύρους ανάγονται στον 3ο π.Χ. αι. γ. Τα άηχα κλειστά δασέα (φ, θ, χ: ph, th, kh) και τα ηχηρά κλειστά μέσα (β, δ, γ: b, d, g) τράπηκαν σε εξακολουθητικά (τριβόμενα). δ. Οι δίφθογγοι αυ και ευ άρχισαν να παρουσιάζουν τη σημερινή νεοελληνική προφορά af, ef ήδη από τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. ε. Το τελικό -ν άρχισε να μην προφέρεται.